Төменде келтiрiлген үзiндi шешендiк сөздiң қай түрiне жатады ?

/

Шешендiк толғау

Шешендiк арнау

/

Шешендiк айтыс

Шешендiк дау

/

Шешендiк мақал

/

5

4

/

/

3

6
!

/

мақал

мәтел

терме

нақыл сөз

/

аңыз
!

/

Ә.Мәметова

М.Хакімжанова

/

Е. Тұрсынов

С. Қожанов

/

Негiмов С.

Жұмалиев Қ.

/

Е. Тұрсынов

Қабдолов З.

/

мақал-мәтелдер, толғау-термелер, қанатты және нақыл сөздерге

ертегіге

жырға

өлеңге

аңызға
!

/

Адамбаев Б.

Тілеужанов М.

/

Ғабдулин М.

Қоңыратбаев Ә.

/

Сейітжанұлы З.

/

Адамбаев Б.

Тілеужанов М.

/

Ғабдулин М.

Қоңыратбаев Ә.

/

Сейітжанұлы З.

1. 
   Қазыбек бидiң өмiрi мен қоғамдық қызметі. Шешендiк сөздерi: зерттелуi, жариялануы.
   
2. 
   Әйтеке бидiң өмiрi мен қоғамдық қызметі. Шешендiк сөздерi: зерттелуi, жариялануы.
   

Қазыбек Келдібекұлы (1667-1764) Сырдария жағалауындағы ауылда туып, жастық шағын Қаратау, Ұлытау атырабында өткізген. Қазақ шежіре деректері бойынша Қазыбек Арғынның Қаракесек (Болатқожа) руынан. Сол Қаракесектің бір атасынан Бұлбұл, одан Шаншар туады. Бұлар да оқыған, тоқығаны көп, ақылгөй абыз, шешен би боп өткен.

Шаншардың екінші әйелі Ақбикеден Келдібек, Тыныбек, Жәнібек, Есіркеп (оларды ел «төрт бегі» деп те атаған) тарайды.

Қазыбек бала жасынан шешендік өнерге бейім өседі. Ел арасындағы айтылып жүрген дана сөздерді, мақал-мәтел, нақылдарды, өткендегі ақын, жыраулардың тақпақ, терме, толғауларын, шешен, билердің ұтымды сөздерін есіне сақтап жүреді. Әсіресе, әке тәрбиесі оған мол әсер етеді. Жасынан ел билігіне араласады.

Қазыбек бидің Төле және Әйтеке билерден бір ерекшелігі, ол тек ел ішіндегі дауларды шешпеген, сонымен бірге сырт елдерге де барып өзінің билігін айтқан.

Қаз дауысты Қазыбектің есімі ел ішіндегі мәселелерді әділ шешуі мен қазақ пен қалмақ арасындағы шапқыншылық кезінде екі елдің арасына бітімші, бүтінші болған батыл елші, парасатты мәмілегер ретінде мәлім. Халық аңызына қарағанда, Қазыбек 18 жасында Тайкелтір би бастаған қазақ елшілерінің құрамында қалмақ ханы Қоңтажыға барып, батылдығымен, әрі сөзге шешендігімен ерекше көзге түскен. Қазыбектің табандылығы мен тапқырлығының арқасында ғана қазақ елшілері теңдікке жетіп, қалмақ шапқыншылары байлап әкеткен адамдарын, айдап әкеткен малдарын қайырып, алып қайтады. Қазыбектің қалмақ ханына елшілікке барғандығы тарихта да айтылады.

Қалмаққа қазақ елінен елші болып Қазыбек бір емес, үш рет барған. Соңғы сапарында ол бұдан бұлай тату тұруға қалмақпен келісім жасайды және «Даудың артын қыз байлайды, судың артын шым байлайды» деп баласына қалмақтан қыз алып, құда-жегжат болып қайтады. Осымен екі ел арасында шапқыншылық тоқтап, уақытша тыныштық орнайды.

Осы секілді Қазыбек би қазақ елінің көршісі орыс елімен де татулық, достық қатынасты жақтағанын көрсететін аңыз-әңгімелер мен жазба деректер сақталған. Мысалы, Сыр бойына Ресейден келе бастаған қоныс аударушыларды тоқтату үшін үш жүздің басты адамдары бас қосып ақылдасыпты.Үш жүзден үш кісі оңаша шығып тұспалдап сөйлеседі.

- Алар ма еді мына көлдің қуын атып? - дейді Төле.

-Тигізе алмай жүрмесек суын атып, - дейді Әйтеке.

- Арылмастай пәлеге қалып жүрмейік,

Құс екен деп перінің қызын атып! - дейді Қазыбек.

Сонда Төле би отырып:

- Қазыбек сен соғыспауға байладың-ау! - депті дейді.

Бұл айтылғандардан шығатын қорытынды - Қазыбек Келдібекұлы кезінде қазақ халқын жапсарлас қалмақ, өзбек және орыс елдерімен тату көршілікке шақырған және Қазақстанның Ресеймен бірге болуын жақтаған өз заманының озық ойшылы, көреген ел басқарушысы болған. Қазыбектің шешен алғырлық, әділдік қасиеті жеті жасынан-ақ көзге көріне бастапты деседі бір аңызда. Халық шежіресі бойынша, Қазыбектің Бекболат, Қазымбет, Базаргелді, Барқы, Сырымбет деген бес ұлы, Қамқа есімді бір қызы болған. Қазыбек қайтыс болғанда, осы қызы жоқтау айтқан. Сол жоқтауда Қазыбектің Ресеймен, т.б. елдермен достық қатынаста болу керектігі жөнінде айтқан сөзі туралы мынадай жолдар бар:

Өсиет қылдың қазаққа,

«Сарыарқа деп қонысың.

Қалмақ, сартпен жауласпа,

Болмасын дедің жұмысың.

Өнерсіз өскен ел едің,

Біреу саған жау болса,

Паналауға жарайды

Мынау көрші орысың.

Орыспенен жауласпа,

Есіңде болсын бұл ісім.

Бізге аңыз-әңгіме, жырлар арқылы жеткен Қазыбектің Орыс еліне деген осындай достық көзқарасын тарихи жазба деректер де растайды.

Қазақ халқы үшін ХVІІІ ғасыр ауыр болды. Атаққұмар төрелер бөліп-бөліп әкеткен елді шығыстан Жоңғар, батыстан Қалмақ, түстіктен Қоқан хандары қырып-жойып, мал-мүлкін талап алды, ата қонысы Сырдария, Қаратау, Жетісу өлкелерін басып қалды. Қолға түскен еркегін құл, әйелін күң қылды. Міне, осындай «қайың сауып, ши сорған» «Ақтабан шұбырынды» заманда Қазыбек секілді ел бастаған есті адамдар өз руының, ұлысының, елінің тағдырын, болашағын ойламауы, дағдарыстан, апаттан шығудың жолын іздемеуі мүмкін емес еді. Ондай жол біреу-ақ болатын: бір елге, атап айтқанда қуатты, өндірісті орыс еліне арқа сүйеу. Осы идеяға ақсүйек төре тұқымы хандардан гөрі «қара» халықтан шыққан, халыққа бір саты жақын тұрған билер мен батырлар бұрын келген. Оны аңыз-әңгімелер мен өлең-жырлар ғана емес, тарихи деректер де растайды.

Қаз дауысты Қазыбектің атымен байланысты ел арасында айтылып жүрген аңыз-әңгімелер мен шешендік сөздер көп. Қазыбек би артына көптеген нақыл сөздер қалдырған:

Бір дегеніңіз - бірлігі кеткен ел жаман,

Екі дегеніңіз - егесіп өткен ер жаман.

Ақылшы болса, апайың жақын.

Бауырмал болса, інің жақын,

Инабатты болса, келінің жақын.

Бір бала бар - атадан өте туады,

Бір бала бар - кері кете туады.
Атадан жақсы ұл туса,

Елінің туы болады.

Атадан жаман ұл туса,

Көшінің соры болады.

Жоғарыдағы қанатты сөздер поэзиялық сұлулыққа, философиялық мағынаға, бірыңғай қайталауларға ие келісті көркем сөздер мен сөйлемдер. Бірыңғай бастамалар мен тармақ соңындағы қайталаулар бір-бірімен өріле, жарыса тоқылған.

Қазыбек би өлгенде қызы Қамқа айтқан жоқтауда дана бидің сипаты былайша беріледі:

Бісмілләдан бастайын,

Шариғаттан аспайын,

Ішім толды қайғыға,

Азырақ көзім жастайын,

Алаштан озған әкекем,

Жоқтаусыз қалай тастайын,

Алатаудай әкеме

Ажалдың сыны келгені

Жылағанды не қылсын?

Көздің жасын көрмеді!

Қазақ болып зарлады,

Тілеуді құдай бермеді,

Кешегі жүрген әкекем,

Жоқтаусыз тастар ер ме еді?...

Сайып келгенде, Қазыбек атымен байланысты шешендік сөздер көптеген ұрпақтың жаттап жаңғыртуы, өңдеп өзгертуі нәтижесінде жалпы халықтық шығармаға айналып кеткен әдеби мұра болып табылады. Кезінде қағазға түсіп, бастапқы қалпында сақталмағанмен, сөздері аңызға айналған Қаз дауысты Қазыбек қазақтың дәстүрлі шешендік өнерін дамытуға өзіндік үлес қосқан әйгілі шешен.