- лекция. Тақырыбы: Коммуникативті түсініктің мазмұны

1. Басқару фунциясын орындау үшін коммуникативті жетектіліктің ерекше мәнділігі.

2. Жеке адамның коммуникативті – орындаушылық шеберлігі.

3.Коммуникативті процесті уақытпен кеңістік көлемінде ұйымдастыру жүйес.

4.Визуальді байланыс “контакт” жасау – көз арқылы байланыстың коммуникативті процестерде алатын орны.

5. Дидактикалы ара – қатынас теориясы.

1. Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М., 1985, стр. 573

2.Ярошевский М.Г. Психология в XX столетин. М, 1971.стр. 367

Қосымша:

3.Анцыферова Л.И. Материалистические идеи в зарубежной психологии. М. Наука. 1974.

4.Большоков В.В. Очерки истории русской психологии Нижнии Новгород 1994

5.Будилова Е.А. Социално – психологические проблемы в русской науке М,1983

6.История зарубежной психологии МГУ1986

7.История советской психологии труда МГУ 1983

8.Кузьмен Е.С., Якунин В.А. Развитие психологии внутри естествознания ЛГУ 1985

9.Логинова Н.А. , Ананьев Б.Г. выдающиися ученый в истории отечественной психологии. А, 1999

10.Петровскии А.В. Вопроси истории и теории психологии М,1984

Лекция мәтіні.

Қарым – қатынастың әрбір қатысушысы үшін ақпараттың мәні ерекше рөл атқарады, ақпаратты тек қана қабылдап қою жеткіліксіз ол түсінікті болуы керек. Адамдар арсында ақпаратты алмасу сипаты белгілі жүйесі арқылы бір – біріне ықпал етуі мүмкін. Коммуникативтік әсер ету бір адамның екінші адамға психологиялық әсері болып табылады. Ақпарат алмасу нәтижесі ретінде коммуникативті ықпал сол уақытта мүмкін болады, егер қарым – қатынастың екі қатысушысы қабылдаудың бірыңғай жүйесін меңгергенде. Адамзат коммуникациясы жағдайында әлеуметтік және психологиялық ерекшелігі бар коммуникативтік кедергілір пайда болуы мүмкін.Кез - келген ақпаратты беру белгілер арқылы болуы мүмкін дәлірек айтқанда- белгілер жүйесі. Вербалдық және вербалдық емес коммуникация деп бөлінеді. Олар тағы бірнеше түрлерге бөлінеді: кинестетика, паралинвистика, проксемика, визуалды қарым – қатынас.

Бейрефресялық тыңдау—үндеу, сөз айтылмай тек бейсөз тәсілдері арқылы қарым – қатынас жасау. Мысалы басты изеу, бет және көз қимылы т.б.

8- лекция.

Тақырыбы: Психодраманың даму фазасы.

Жоспары.

1. Психодраманың псикикалық әдістері.

2 . Дж.Мореннің социометриялық концепциясындағы психодрама түсінігі жайлы.

3. Тәлім – тәрбие кезіндегі тұлға бойында коллектившіл бағытының қалыптасуының әлеуметтік және психологиялық, коллективизм қасиеттерінің ерекшеліктері.

1. Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М., 1985, стр. 573

2.Ярошевский М.Г. Психология в XX столетин. М, 1971.стр. 367

Қосымша:

3.Анцыферова Л.И. Материалистические идеи в зарубежной психологии. М. Наука. 1974.

4.Большоков В.В. Очерки истории русской психологии Нижнии Новгород 1994

5.Будилова Е.А. Социално – психологические проблемы в русской науке М,1983

6.История зарубежной психологии МГУ1986

7.История советской психологии труда МГУ 1983

8.Кузьмен Е.С., Якунин В.А. Развитие психологии внутри естествознания ЛГУ 1985

9.Логинова Н.А. , Ананьев Б.Г. выдающиися ученый в истории отечественной психологии. А, 1999

10.Петровскии А.В. Вопроси истории и теории психологии М,1984

Лекция мәтіні.

Қарым – қатынас барысында ақпарат бір адамнан (коммуникатор – ақпарат беруші) екінші адамға(реципиент - ақпарат алушы) тек беріліп –алынбайды, алмасады. Сондықтан, ортақтасудағы ақпарат алысу - тікелей ары – бері ауысу ғана емес, бұл процестің негізгі мақсаты белгілі жағдайдың не мәселенің жалпы мағынасын анықтау, ортақ көзқарасты белгілеу мен келісімге келу.

Осы міндетті шешу үшін тұлғааралық қарым – қатынас барысында кері байланыс механизмі қызмет етеді. Бұл механизмнің мәні: тұлғааралық коммуникацияда ақпарат алмасу екі есе көбейеді, коммуникатордан реципиентке өткен ақпараттың ішкі мағынасымен қатар реципиент коммуникатордың ақпаратына, оның тәртібіне қалай қарайтыны, қалай бағалайтыны жөнінде мәліметтер беріледі.

Кері байланыс дегеніміз – коммуникатордың әрекетіне реципиенттің реакциясы туралы берілетін ақпарат. Кері байланыстың мақсаты- қарым – қатынас серігіне оның мінез – құлықтары өзгелер жағынан қалай қабылданып, сезіліп тұрғанын түсінуге көмектесу болып табылады.

Кері байланыс түрлері: тікелей және жанама. Тікелей кері байланыс кезінде рециптенттің сөйлеушінің құлқына реакциясы ашық түрде көрініс алады. Мысалы, тікелей сөйлемдер “сен айтып тұрған нәрсе маған ұнамайды”, “Не деп тұрсың, түк те түсінбей жатырмын”. Не болмаса, тікелей қуаныш, ашу, ыза, мұң сезімдерін айқын көрсететін ым – ишаралар. Тікелей кері байланыс реципиентті коммуникатор тусінуі үшін қолайлы жағдай жасап, ортақтасуды тиімді және нәтижелі етеді.

Кері байланыстың жанама түрі – психологиялық ақпаратты қарым – қатынас серігіне жасырын, астыртын жеткізу жолы.ол үшін неше түрлі риторикалық сұрақтар, кекетулер, қатынас серігі күтпеген эмоциялық реакциялар пайданылады. Коммуникатор реципиенттің өзіне қарасты әсері, қатынасының шынайы сипаты туралы өзі ойлап жетуі керек. Сөйлеушінің ойлаған сезімдері мен пікірлері үнемі дұрыс бола бермегендіктен қарым – қатынас барысы да, ақпарат алысу да белгілі дәрежеде күрделене түседі.

1. Топтағы ара – қатынас процестеріндегі компонентер.

2. Ара – қатынас түрлері.

3.Өзара қарым – қатынас жүйесіндегі қайшылықтардың болуы.

4.Коллективизм,топтар жеке топ арасындағы қатынас жүйесіндегі жеке адамның жас ерекшеліктеріне даму кезеңдеріне жалпы сипаттама.

5. Адамның белгілі бір жас кездерінде дамып жетілуінің әлеуметтік – психологиялық сипаттамасы.

1. Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М., 1985, стр. 573

2.Ярошевский М.Г. Психология в XX столетин. М, 1971.стр. 367

Қосымша:

3.Анцыферова Л.И. Материалистические идеи в зарубежной психологии. М. Наука. 1974.

4.Большоков В.В. Очерки истории русской психологии Нижнии Новгород 1994

5.Будилова Е.А. Социално – психологические проблемы в русской науке М,1983

6.История зарубежной психологии МГУ1986

7.История советской психологии труда МГУ 1983

8.Кузьмен Е.С., Якунин В.А. Развитие психологии внутри естествознания ЛГУ 1985

9.Логинова Н.А. , Ананьев Б.Г. выдающиися ученый в истории отечественной психологии. А, 1999

10.Петровскии А.В. Вопроси истории и теории психологии М,1984

Лекцияның мәтіні:

Адам – белгіл бір ќоѓамныњ м‰шесі, ол ќандай болмасын бір іспен айналысады, оныњ азды-кµпті тєжірибесі, білімі, µзіне тєн µзгешеліктері болады. Осы айтылѓандардыњ жиынтыѓы оны “жеке адам” етеді. Мєселен, жања туѓан нєрестені адам деп атауѓа толыќ болады, біраќ єлі де жеке адам емес. ¤йткені, онда жоѓарыда аталѓан компоненттер: тєжірибе, білім, іс-єрекет т.б. жоќ. Жеке адамныњ µзіндік ерекшелігі д‰ниетанымнан, снімінен, талѓам, м±ратынан, баѓытынан, ќабілет, ќызыѓуынан жаќсы байќалады. Жеке адам – тарихи-єлеуметтік жаѓдайдыњ жемісі. Ол єлеуметтік ортада (белглі ќоѓамда, коллективте) ѓана ќалыптасады. К. Маркстіњ айтуынша, жеке адам – “барлыќ ќоѓамдыќ ќатынастардыњ жиынтыѓы”.

Адамныњ кµптеген психологиялыќ ерекшеліктері, оныњ µмір с‰ретін ортасына ќоѓамдыќ ќатынастардыњ (экономикалыќ идеологиялыќ) тікелей єсер етуінен ќалыптасып отырады. Жеке адамныњ психикалыќ ќасиеттері бір сыдырѓы т±раќты жєне т±рлаулы ерекшеліктер болып табылады. Жеке адамныњ психикалыќ т±раќты да, т±рлаулы ерекшеліктері µмір аѓымында жетіліп ќалыптасады. Б±лардыњ µзгеруі ќиын немесе б±л ерешеліктер µзгермейді деу де ќате. Демек, адамныњ айналасын ќоршаѓан д‰ние ‰неміµзгеріп отырады. М±ндай ќасиеттер адам µмірге келісімен пайда болмайды. Адам белгілі дєрежеде µсу, жетілу процесінде дамиды. Психикалыќ ќасиеттердіњ ќалыптасуында оќу-тєрбие процесі шешуші роль атќарады. Кейбір психологтар адамныњ осындай т±раќты да т±рлаулы ерекшеліктерін µзгермейтін нєрсе деп есептейді. Адамныњ белсенділігі тума ќасиетінен, яѓни “психикалыќ энергиясыныњ” дєрежесінен, “психикалыќ ќуатынан” болады деп ќоѓамдыќ мєнін жоќќа шыѓарады. Жеке адам ќоѓамнан тыс µмір с‰ре алмайды. ¤йткені оныњ психикасы тек айналасындаѓылармен ќарым-ќатынас жасау процесінде ѓана ќалыптасады, ќоѓамдыќ тєрбие арќылы адам белгілі мазм±нѓа ие болады. Жеке адам санасыныњ дамуы ќоѓамныњ дамуымен байланысты. Ќоѓамнан єлеуметтен тыс адам µмірініњ болуы м‰мкін емес.

Кез-келген адам ќандай да болмасын белгілі бір топќа кіреді. Топтар ‰лкен (макро), кіші (микро), ресми емес, ресми, ±йымдасќан, ±йымдаспаѓан, контактылы (адамдары ылѓи да ж‰здесіп ж‰ретін топ), оќшауланѓан, формалы, формасыз, жасанды, табиѓи, шартты, референттік т.б. болып бірнешеге бµлінеді. Мєселен, сынып оќушылары, ж±мысты бригадасы, єскери бµлімше, отбасы ыконтактылы немесе реалды топќа жатса, футбол алањында, кино залында отырѓан адамдар ±йымдаспаѓан топќа жатады. Белгілі бригада м‰шелері, студенттер тобы – ресми топ деп аталынса, отбасы м‰шелері, дос жарандар, аѓайын туыстар ресми емес топ деп аталынады. Топ екі адамнан бастап ќ±ралады; екіден ќырыќ адамѓа дейінгі топ шаѓын топтар (мектеп сыныбы), мыњдаѓан, миллиондаѓан адамдардыњ тобын (саяси партиялар, ±лт, кєсіподаќ, діни ±йымдар т.б.) ‰лкен топтар деп атайды. Єрбір топтыњ ресми, не ресми емес жетекшілері (лидер) болады. Топтар ассоциация, кооперация деп те бµлінеді. М±ныњ ішінде референттік топ дегенніњ мєні ерекше. Б±л – єрбір адамныњ ерекше ќастерлеп, ќадір т±татын, оныњ тіршілігіне єркез баѓыт-баѓдар сілтеп отырѓан топ. Реалды, контактылы топтыњ жоѓары дєрежеде ±йымдасќан т‰рі ±жым деп аталады. А.С.Макаренконыњ айтуынша ±жым-маќсат-м‰дделері ортаќ, єрекеттес, белгілі дєст‰р салттары бар, µзін-µзі басќара алатын, єлеумет, ±жым тіршілігіне арќау еткен адамдар тобы. “Жерден ж±лып алынып, ќ±нарсыз ќ±мѓа тасталѓан µсімдіктіњ µмір с‰руі м‰мкін емес” (А.Толстой). сондыќтан да адамныњ жеке басыныњ психологиясын ±ѓыну ‰шін ењ алдымен оныњ єлеуметтік жаѓдайын, яѓни оныњ ќандай ќоѓамныњ м‰шесі, ќандай таптыњ µкілі екендігін, наќтылы кєсібін, білімін, іс-тєжірибесін білуіміз ќажет. “Єлеуметшіліксіз, - дейді Х. Досм±хамедов (1883-1939) – ќазаќта ±лт тіршілігі, ±лт мемлекеті болуѓа м‰мкін емес... Оњды єлеуметшілк ќ±ру ‰шін елдіњ µткен – кеткен т±рмысын б±рынѓы болѓан єлеумет ќимылдарын тану керек”. Осы айтылѓандар бізге оныњ психологиясы туралы белгілі пікір айтуѓа м‰мкіндік береді. Жеке адамныњ µмір баѓытын кµрсететін компоненттер кµп. Олардыњ бастылары: мотивтер мен ќажеттер, бейімділік пен ќызыѓулар, д‰ниетаным мен сенім, м±рат пен талѓам.

1. Бос уақытта дұрыс пайдалануды топтар арасында жүзеге асырып, қалыптастыру, әдетке айналдыру.

2. “Диалектикалық топтар теориясы”.

3. Топтағы қатынасты символикалық интеракционизмде шешу жолдары.

1. Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М., 1985, стр. 573

2.Ярошевский М.Г. Психология в XX столетин. М, 1971.стр. 367

Қосымша:

3.Анцыферова Л.И. Материалистические идеи в зарубежной психологии. М. Наука. 1974.

4.Большоков В.В. Очерки истории русской психологии Нижнии Новгород 1994

5.Будилова Е.А. Социално – психологические проблемы в русской науке М,1983

6.История зарубежной психологии МГУ1986

7.История советской психологии труда МГУ 1983

8.Кузьмен Е.С., Якунин В.А. Развитие психологии внутри естествознания ЛГУ 1985

9.Логинова Н.А. , Ананьев Б.Г. выдающиися ученый в истории отечественной психологии. А, 1999

10.Петровскии А.В. Вопроси истории и теории психологии М,1984
Лекция мәтіні.

Адам аралыќ ќатынас дегеніміз – ќарапайым да к‰рделі проблема. К‰нделікті т±рмысымызда осы ќатынассыз жасауымыз м‰мкін емес. Адам арасындаѓы ќатынастардыњ т‰рі келесідей: жеке жєне ќызметтік, дара жєне топтыќ, тењ ќ±ќыќты жєне тєуелді, ќарама-ќарсылыќты жєне дау-дамайды. Жеке ќатынастар екі адам арасындаѓы с‰йіспеншілік пен жек кµрушілікпен, сыйластыќ пен араздыќтан, сенім мен кµдіктенуден т±рады. М±ндай сипаттаѓы ќатынастардыњ пайда болуы єр жеке адамныњ ќоѓамдаѓы орны мен міндетіне тєуелді емес. Мысалы, бала µз ата-анасын сыйлауы да, жек кµруі де м‰мкін; µз ќызметін ойдаѓыдай атќарып ж‰рген м±ѓалім бір шєкіртіне ‰лкен с‰йіспеншілік танытса, екіншісін кµргісі келмейді.

Ќызметтік ќатынастар єлеуметтік топ не мекеме м‰шелері арасында олардыњ сол топтаѓы ќ±ќы не міндеттеріне орай ќалыптасады.

Егер ара ќатынастар єрбір адамныњ меншікті ќажеттері сипатында ќаралса, олар жеке ќатынастар атанып, ал ара ќатынас т±тастай ж‰йелілікке с‰йеніп, екі, одан да кµп адамдардыњ сипаттамасы ретінде ќабылданса, топтыќ ќатынастар деп аталады.

Адамдар арасында ќарама-ќарсылыќ болмай, µзара терењ сыйластыќ жайлаѓан ортада ‰йлесімді ќатынастар нышан береді.

Топ ішінде кейбір т±лѓалардыњ ±намды ниеттері екінші біреулердіњ келењсіз ниеттерімен тоѓысќан шаќтарда ќарама – ќарсылыќты ќатынастар бой тіктейді.

Адамдардыњ бір-біріне деген µшпенділігі болѓан жерде дайдамайлы, жанжалды ќатынастар µрбиді.

Адамдар арасындаѓы, тіпті кейде бір т±лѓаныњ да бойынан кµрінетін адамдыќ ќатынастар т‰рі міне осындай. Б±л ќатынастардыњ бєрі µмірде адамдардыњ бір-біріне беретін баѓалары мен мінездемелерінде, єр адамныњ басќаѓа баѓытталѓан іс-єрекет, ќылыѓында, µзара байланысќан ойы мен сезімінде кµрініс береді.

Т±раќты да келелі ќатынастар ж‰йесі ќалыптаспаѓан ортада адамныњ µрелі µмір с‰руі µте ќиын, себебі єрбір жеке адамныњ да, топ пен ±жымныњ да ќоѓамдаѓы болмысын осы ќатынастар айќындайды. Балалыќ шаќта орныќќан адам аралыќ ќатнастарѓа орай адам азаматтыќ ќасиеттерін тіктейді. Ересектердіњ тµњірегіндегілермен ќатынасынан сол ортаныњ кµњіл-к‰йі айќындалып, алѓа ќойылѓан м±рат-маќсаттардыњ сєтті орындалуы не кедергіге ±шырауы м‰мкін.

Адам аралыќ ќатынастардан туындайтын ењ ќиын да ќолайсыз ќ±былыс-б±л остракизм, ќоѓамнан аласталу, яѓни кейбір адамдардыњ кµпшілік арасында сыйымсыздыѓынан ±жымдыќ ќатынастан шеткерілеп ќалуы. М±ндай адамдар кµпшіліктіњ жек кµрушілігіне тап болып, назардан тыс ќалады, еленбейді. Осыдан µзі ќатарларынан оњ ќатынас таба алмай, аќырында адамгершілік ќасиеттерінен айырылып, ќауымдыќ µмір тіршілігінен айрылѓандар да кездеседі.

Адам аралыќ ќатынастардыњ ерекшелігі олардыњ эмоционалды болуында. Адам µзі тектеспен араласа отырып, бір-біріне болѓан айрыќша сезімдер мен ыќыластарѓа кезігеді. Жеке аралыќ ќатынастар, єдетте, субъектив сипатта болып, єр адамныњ шын мєніндегі т±лѓалыќ оњ не теріс ќасиеттеріне сай келе бермейді. Олар єрќашан адамныњ кµњіл-к‰йіне байланысты, бір адамныњ екіншісіне деген сезім толѓанысыныњ ауысуымен µзгеріске келіп т±рады. Кµњіл-к‰йдіњ бір сєттік болуынан, жеке ќатынастар ќ±былмалы келеді: б‰гінгі тєп-тєуір сыйлы ќатынас к‰н µтпей-аќ кері сипатќа енуі баршаѓа аян ќ±былыс.

Ќызметтік ќатынастар жеке ќатынастарѓа ќараѓанда біршама т±раќты, олар, єдетте, кµњіл-к‰йге байланысты µзгере бермейді. М±ндай ќатынастардыњ єрбір т±лѓаныњ кµњіл-к‰йіне баѓына бермейтіндігінен, оларды ресми ќатынастар деп атайды, яѓни м±ндай µзара байланыстар ќатынасќа т‰скен адамдардыњ єрќайсысыныњ жеке ерекшеліктері мен психологиялыќ кейпіне тєуелді болмауы ќажет.

Біраќ µмірде жєне ќызметтік ќатынастар µзара кіріге байланысќан, сондыќтан оларды наќты айырып, таза к‰йінде ќарастыру м‰мкін емес. Біріншіден, єр адам µзініњ даралыѓымен ќызметтік ќатынастарѓа єрќашан ерекше мєн мен сєн беріп отырады; екіншіден, єрќандай т±лѓа наќты ќатынастарѓа µзініњ жеке ниет, ой, толѓаныс жєне сезімдерімен кіріседі, ал б±лардыњ бєрі адамныњ басќалармен болѓан ќызметтік ќатынасына єсерін тигізбей ќоймайды.

1. Жеке адамның мінез – құлқы және түсінігі.

2. Топтағы адамдардың рольдік теориялары.

3.Қарым – қатынастың интерактивті психосоциологиялық концепциясы.Қарым – қатынас кезінде топтағы адамдарға топ мүшелерінің әсер ету механизимдері.

4.А.А.Налчадпсянның ролідік мінез – құлқы потенциясы.

5. Кіші топтағы өзара процестер құрылымы. Кіші топпен ұғым түсінігі.

1. Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М., 1985, стр. 573

2.Ярошевский М.Г. Психология в XX столетин. М, 1971.стр. 367

Қосымша:

3.Анцыферова Л.И. Материалистические идеи в зарубежной психологии. М. Наука. 1974.

4.Большоков В.В. Очерки истории русской психологии Нижнии Новгород 1994

5.Будилова Е.А. Социално – психологические проблемы в русской науке М,1983

6.История зарубежной психологии МГУ1986

7.История советской психологии труда МГУ 1983

8.Кузьмен Е.С., Якунин В.А. Развитие психологии внутри естествознания ЛГУ 1985

9.Логинова Н.А. , Ананьев Б.Г. выдающиися ученый в истории отечественной психологии. А, 1999

10.Петровскии А.В. Вопроси истории и теории психологии М,1984

Лекция мәтіні.

Ќарама-ќарсылыќты ќатынастар негізінде толыќ ‰йлесім болмаѓанымен, оѓан ќатысќан адамдар, бір-бірініњ єрекеті мен ниетін т‰гелдей шектемейді. Бірде келіссе, бірде ќарсы т±рып, алѓа ќойѓан маќсатќа жетуі жолында ќажетті ќатынасын ‰збейді. Ќатынас т‰гелдей елемеу мен дау-дамайѓа бармайды.

Кейде екі адам бір ортада бола т±рып, бір-біріне деген ыстыќ та, суыќ та шырай сезінбейді, яѓни µзара ќатынас жасауѓа ешќандай ќажеттілікті таппайды, м±ндайда олар арасындаѓы ќатынас бейтараптыќ сипат алады.

Ќоѓамдыќ – єлеуметтік жаѓдайларѓа байланысты бір ортаѓа т‰сіп ќалѓан адамдардыњ бірі екіншісінен µзін алшаќ ±стау ќажеттігі де туындап ќалады. М±ндай кезде адамдар бір-біріне тікелей жек кµрушілік таба алмайды да, іздемейді де. М±ныњ бєрі ортадаѓы жан-жалды ќатынастыњ ушыѓуынан.

Адамдар арасындаѓы жєне бір ерекше ќатынастар т‰рі – б±л екі ±шты, амбивалентті ќатынастар. М±ндай ара байланыстыњ себебі бір адамдаѓы екіншіге деген µзара тікелей ќарсы екі бірдей эмоцияныњ: жек кµрушілік пен ќ±рметтіњ ќосарлана ж‰руі. Осыдан м±ндай ќатынастаѓы адамдар µздерініњ кµњіл тµркінінде жатќан ниеттерініњ нендей жаѓдайда екенін айырып алуында біраз ќиналады.

Адамдар аралыќ ќатынастар негізінде адамдардыњ бірімен – бірі µзара єрекетке, тілдесуге болѓан µмірлік ќажеттілігі жатыр. Т±рмыстыќ не ќоѓамдыќ ќажетсінуден бірін-бірі керексінген адамдар µзара ќатынасќа келіп, ал ол болмаса бір-бірінен бейтарап ќалады. ¤мірлік мањызды ќажеттіліктері бола т±рып, оларды ќанаѓаттандыруда кедергілік ететін ќалыптар да болады. Б±л жаѓдайда да ќатынастар ‰зілмейді, біраќ м±ндаѓы ќатынастар µшпенділік не жек кµрушілікпен ±штасады.

Адамдар ќажетсінулерініњ арасында µз мєні бойынша ізгі адамгершілік сипатты байланыстар да болады. М±ндайды психологияда альтруистік ќатынас деп атайды. Альтруис адамдардыњ барша, ойы, іс-єрекеті єрдайым тек жаќсылыќќа, ќай жаѓдайда да жєрдем етуге баѓышталады. Адамдар аралыќ ќатынастар сипатына ыќпал етуші факторлардыњ бірі психологиялыќ ‰йлестік (‰йлесімсіздік). Кµп жаѓдайда адамдар µз ќажеттіліктерін ќанаѓаттандыру ‰шін бірін-бірі керек етеді, біраќ кµзќарас, ниеттеріндегі болмашы айырмашылыќтардан µзара ќатынастарын ќалыпќа т‰сіре алмайды. М±ндай толыќ психологиялыќ ‰йлесім таба алмаѓан жандар арасында біршама ±намды ќызметтік ќатынас болѓанымен, уаќыт µтумен бірте-бірте µрім т‰скен араќатынастаѓы жеке психологиялыќ ‰йлеспеушілік олардыњ ресми байланыстарыныњ кедергісіне айналады.

Адамдар арасындаѓы ќатынастарыныњ µзгеруіне м‰мкін болар себеп-б±л наќты адамдар ќатынастарыныњ туындап, дамитын єлеуметтік-психологиялыќ орта сипатыныњ ауысуы. Екі немесе одан да кµп адамдар бірін-бірі µте ќажетсінеді, орталарында толыќ психологиялыќ ‰йлестік болѓан, біраќ кенеттен µзгерген єлеуметтік саяси жаѓдай оларды єрт‰рлі партиялар мен аѓымдарѓа енуінен екі жаќќа бµліп тастайды. М±ндай жаѓдай жастарда кездесіп т±рады: µзара келісімді жас ж±байлардыњ µмірі кенет олармен психологиялыќ ‰йлесім таппаѓан жаќын туысќандарыныњ ыќпалынан ќ±рдымѓа кетеді. Мейлі, б±л жас ж±байлар арасындаѓы ќатынас кейін ресми бекігенімен, тату-тєтті туысќандыќ ќатынастар арасындаѓыдай шапаѓатты жалѓасын табуы ќиын. Керісінше, кім де кіммен ±намсыз ќатынаста болса, адам ондайда ќарсыласын т‰бін т‰сіре жамандауѓа ниеттенеді де т±рады.

Єрќилы адамдардыњ µзара ќатынастарын тануда кµптеген жеке дара ерекшеліктер бар. Кейбір ой-сезімі толысќан, парасатты адамдар µзара ќатынастарды жан-жаќты пайымдаумен, д±рыс ќабылдауѓа ќабілетті, екінші біреулердіњ жалпы оњ пікір айтуѓа тіпті µрісі жетпейді, ал ‰шіншілер тµњірегіндегілердіњ µзіне деген баѓасын бірде д±рыс т‰сінсе, бірде оѓан сана-сезімі жетпей ќалады. Адам аралыќ ќатынастар толыќ ќалыптасып, орныќќаннан былай біркелкі т±раќты ќалыпќа келеді. Егер де ќатынастарѓа тєн осы ќасиет болмаѓанда, адамзаттыќ ќауымдар: мемлекет, мекеме жєне топтар т‰зілмес еді. Себебі ќауымдыќ бірлестіктердіњ негізі жалпы адамдардыњ µзара ќатынасыныњ т±раќтылыѓымен біртекті болжамѓа келуінде. Ал жеке т±лѓалар арасындаѓы µзара байланыстар т±раќтылыќ дєрежесініњ біршама кемдігімен ерекшелінеді.

‡лкен єлеуметтік топтардаѓы ќызметтік, ресми ќатынастар µзініњ к‰шті мазѓымастыѓымен байќалады, кіші топтаѓы байланыстар да біршама осылай. Ірілі-кішілі ќауымдастыќтардаѓы ќарым-ќатынастар кµптеген µмірлік мањызы зор факторларѓа тєуелді, сондыќтан адамдар м±ндай жаѓдайдаѓы ќатынастарды µзгерте бергенді онша ќ±птамайды. Егер к‰нара субъектердіњ ниетіне орай тµњкерістер бола берсе, ќоѓам аласапыраны таусылмай кетері баршаѓа аян.

Жеке адамдар арасындаѓы ќарым-ќатынастар µте нєзік те ‰зілгіш келеді, себебі наќты т±лѓалар арасындаѓы ќатынастар сол ќатынас иелерініњ ќ±былмалы кµњіл-к‰йіне тєуелді. Уаќыттыњ µтуімен, жастыњ егде тартуымен аралыќ ќатынастар т±раќтала т‰седі, балалыќ пен жас µспірім шаќтаѓы адамдар арасындаѓы б±рќасын жол тањдау б±л кезде сабасына келе бастайды, адамныњ ішкі д‰ниесі сабыр тауып, кездейсоќ ќатынас, байланыстарѓа ќ±лай т‰спей, µз ќалауын тањдай алу ќабілетіне жетеді. Қатынастардың тұрақталуының және бір жөні адамдар бірін бірі жете танып, бірінің қылығына екіншісі көнігіп, өзара үйлесімге бейімделуі. Адамдардың алғашқы танысуынан олар арасындағы бұдан былайғы қатынастардың қай сипатта боларын аңғара салу өте қиын. Көп жағдайда, тым жақсы басталған таныстық қапелімде үзіледі, ал кейде тіпті басқаша да болады: алғашқысында әйтеуір бірдеңеден ұнатпай жүрген адамына бара-бара үлкен құрметпен қатынас көрсеткендер де аз емес. Мұндай жағдайлар адамдардың бір біріне алғашқы танысуда берген бағалары мен қабылдауына байланысты психологиялық заңдылықтарға орай туындайды.

Нақты мезеттегі адамдар арасында болатын қатынастардың сипаты көптеген шарттарға тәуелді, мысалы, адамның денсаулығы мен психологиялық кейпі. Ден сау, көңіл көтеріңкі болса, төңірегілермен қатынас та әп-әдемі, үйлесе түседі. Көңіл-күйге жайлы жағдай болса, қатынасың одан әрі беки түседі, ал қандай да әбігер күйде түзілген қатынас көбіне баянды болмайды.
12- лекция.

Тақырыбы: Топтық динамика.

Жоспары.

1. Шағын топ және ұжым.

2. Кіші топтың түрлері.

3. Топтар іс - әрекетінің эффектісі.

4.Топтың өзара конфликтісі және оны топтастыру

5.Кіші топтың ұжым болып құрылуы.

6.Топпен ұжымның арасындағы қарым қатынас.

Пайдаланылған әдебиеттер.

Негізгі:

1. Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М., 1985, стр. 573

2.Ярошевский М.Г. Психология в XX столетин. М, 1971.стр. 367

Қосымша:

3.Анцыферова Л.И. Материалистические идеи в зарубежной психологии. М. Наука. 1974.

4.Большоков В.В. Очерки истории русской психологии Нижнии Новгород 1994

5.Будилова Е.А. Социално – психологические проблемы в русской науке М,1983

6.История зарубежной психологии МГУ1986

7.История советской психологии труда МГУ 1983

8.Кузьмен Е.С., Якунин В.А. Развитие психологии внутри естествознания ЛГУ 1985

9.Логинова Н.А. , Ананьев Б.Г. выдающиися ученый в истории отечественной психологии. А, 1999

10.Петровскии А.В. Вопроси истории и теории психологии М,1984

Лекция мәтіні.

Әлеуметтік психологияда “топ” термині жан – жақты және көп мағыналы болып табылады. Адамдар бір – бірімен көптеген, әртүрлі тұрақты бірлестіктерге біріккен, өте күрделі ұйымдасқан қоғамды “топтар ” деп атайды. Топтар үлкен және шағын топтар деп бөлінеді.

Үлкен топ дегеніміз – мемлекеттің, ұлттың, партиялардың, әлеуметтік бірлестіктердің тарапынан ұсынылған, кәсіптік экономикалық, жас, жыныстық, мәдени белгілері бойынша бөлінеді.

Шағын топ дегеніміз- бұл адамның бірігуі оның мүшелерінің жалпы мақсаты бір және бір – бірімен тікелей жеке байланыста болатын құрам жағынан көп емес адамдардың бірлестігі. Шетелдің әлеуметтік психологиясында шағын топ термині қолданылады. Шағын топтарды зерттеуде АҚШ және Батыс Европа ғалымдары, психологтары М:Аргайл., Р.Бейл., М.Шериф., Л.Фестингер т.б. еңбектері зор. Шағын топтар шартты және наминалды шағын топ болып бөлінеді. Шартты топтарға сынып оқушылары жатады.

Адамдар ќатынасыныњ орныѓуы немесе µзгеруіне жєне бір себепші фактор – б±л адамдардыњ жас дењгейі. ¤мір бойы топтаѓан т±рмыстыќ-єлеуметтік тєжірибе адамѓа, оныњ тµњірегіндегі жандарѓа, болып жатќан оќиѓаларѓа єсерін тигізбей ќоймайды. Жас дењгейі єрт‰рлі адамдардыњ бір оќиѓаѓа болѓан баѓасы бірінен-бірі алшаќ болуы єбден ыќтимал, жастыќ айырма неѓ±рлым ‰лкен болса, психологиялыќ келіспеушілікте сонша болады. Мысалы, жастардыњ киімі, µнер талѓамы ‰лкендерге ±най бермейтініне бєріміз куєміз. Б±л жаѓдай єулеттер арасындаѓы ќатынастардыњ мєн-маѓынасына µз єсерін білдірмей ќоймайды. Ал осы тµњірегіндегілермен болѓан µз ќатынасыныњ сипатын адам µзі сезе ала ма, не сезбей ме? Б±л с±раќќа жауап бірнеше жаѓдайларѓа тіреледі. Біріншіден, б±л наќты адамныњ ой-µріс (сана-сезімі) даму дењгейіне байланысты. Аќыл-есі біршама жетілген адамдар µздерініњ тµњірегіндегілермен ќатынасын жаќсы т‰сініп, д±рыс ќабылдайды. Адам аралыќ ќатынастарды орынды сезіну жєне баѓалау жоѓары рефлекстік ќабілетті керек етеді (ќоршаѓан ортадан келіп т‰скен аќпараттыќ сигналдарды жан-жаќты мєндік байланысымен ќабылдап, жауап бере алу).

Екіншіден, б±л адамныњ жасына тєуелді. Егделер балаларѓа ќараѓанда µзара ќатынасты дєлірек пайымдайды, ±намды не біржаќты келењсіз ќатынастарды оњай баѓалап, бейтарап ќатынасты да орынды сезінеді. ¤мірде екі±шты немесе амбиваленттік жєне µз ішіне ±намды да, жаѓымсызда сипаттарды бірдей ќамтыѓан ќарама-ќарсылыќты ќатынастарды баѓалау к‰рделірек келеді.

Адамдар арасындаѓы ќатынастардыњ наќты µміріндегі мањызына ќарай да баѓаланады. Ќарым-ќатынас адам ‰шін неѓ±рлым мањызды болса, оныњ баѓалануында соѓ±рлым дєлсіздіктер жіберілуі м‰мкін. ¤зініњ тµњірегіндегілермен байланысына аса ‰лкен мєн берген адамдар, араќатынастарыныњ ±намды тараптарын асыра маќтауѓа бейім келеді.
13- лекция.

Тақырыбы: Топтардың даму деңгейі.

Жоспары.

1. Бедел жетекшінің міндетті қасиеті.

2. Ассоциоция, корпороция.Жетекшілік іріктеу құралы.

3.Композициялық топ. Топтар арасындағы қарым – қатынас. Топтың жеке тұлғаға жағымсыз әсері.

4.Конфоризмнің пайда болуы. Оқушылар арасындағы әлеуметтік көзқарас.

5. Балалар топтарындағы өзара қатынастарын қалыптастырудың қоғамдық тарихи маңызы.

1. Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М., 1985, стр. 573

2.Ярошевский М.Г. Психология в XX столетин. М, 1971.стр. 367

Қосымша:

3.Анцыферова Л.И. Материалистические идеи в зарубежной психологии. М. Наука. 1974.

4.Большоков В.В. Очерки истории русской психологии Нижнии Новгород 1994

5.Будилова Е.А. Социално – психологические проблемы в русской науке М,1983

6.История зарубежной психологии МГУ1986

7.История советской психологии труда МГУ 1983

8.Кузьмен Е.С., Якунин В.А. Развитие психологии внутри естествознания ЛГУ 1985

9.Логинова Н.А. , Ананьев Б.Г. выдающиися ученый в истории отечественной психологии. А, 1999

10.Петровскии А.В. Вопроси истории и теории психологии М,1984


Лекция мәтіні.

Лидердің негізгі қызметі – біріккен іс - әрекетті өмірдің түрлі салаларында қолданып, топтың басқа топпен өзара қарым – қатынасын жақсарту, топтың іс - әрекет нәтижелерінің сапасын өз мойнына алу, топтағы жағымды әлеуметтік психологиялық қарым – қатынасты орнату мен қалыптастыру. Лидерліктің екі түрін бөліп көрсетуге болады:

лидер

Инструменталды лидер

Іскерлік сферасында

Қазіргі кезеңде лидер болуға қажет бірқатар психологиялық қасиеттер көрсетіледі:

1. 
   Интеллект
   
2. 
   Білімге құштарлық
   
3. 
   Басымдылық
   
4. 
   Өз - өзіне сенімділік
   
5. 
   эмоциональды тұрақтылық
   
6. 
   Стресстік жағдайларға бейімділік
   
7. 
   Ақ жарқындылық.
   

Конформизм латынша – конформик ұқсас- деген мағынаны білдіреді. Бұл адам пікірлерінің ұстанымдарының құлқының сыртқы орта әсерімен өзгеруі. Конформизм дегеніміз- топтық қысымның индивиттің пікірі мен құлқына ұстанымдары мен құндылықтарына әсер ету процесі. Конформ екіге бөлінеді – сыртқы конформ (бейімділік, кешірімшілдік), ішкі конформ (мақұлдау, келісу т.б.)

Адамдар арасындағы қатынастар олардың жеке мінез-құлығына да байланысты. Әрдайым ұнамды арақатынастардың орнығуына адамдағы қайырымдылық қасиеттер пайдалы. Ал сенімсіздік, күмәншілдік, өшпенділік, тұйықтық пен өзімшілдік-қалыпты қатынастар орнығуына кері әсерін тигізеді.

Ой-өрісі кең дамыған, тәжірибесі бар адамдар өз қатынастарын меңгере алады, бірақ бұл көптің қолынан келе бермейтін іс, себебі көп жағдайда аралық қатынастардың мәнін соларды түзуші адамдардың өздері де түсіне бермейді, ал түсінбеген затты саналы басқару мүмкін емес.

Жас ұлғайған сайын қатынастар тек тұрақталып қана қоймастан, адамның оларды басқару қабілеті де артады. Мұндайда адамға жәрдемге келетін оның даралық ерекшеліктеріне қосымша өмірлік тәжірибесі. Әрқашан адам аралық қатынастарды жеңіл де ұтымды реттейтін-адамдар арасында кәсіби қызмет бабымен жұмыс жүргізетін, сендіре әңгіме айта білетін, әлеуметтік жетекшілікке ыңғайлы мамандар болады, мысалы: саясаткер, мекеме және өндіріс басшылары, мұғалімдер, дәрігерлер мен актерлер. Адам аралық қатынастарға ықпал жасай білу қабілетін қатынастар психологиясын үздіксіз үйрену арқылы жетілдіре, дамытып баруға болады.

Адамдар арасындағы қатынастардың қалыптасуы, әдетте, олардың бірін-бірі қабылдай алуы, түсінуі және бағалуына байланысты, яғни тілдесу нәтижесінде бір адамның екіншісінің образы жөнінде топшылаған ой-пікірі. Екінші адамның тұлғалық образын оның сырт пішіні мен психологиясын және әрекет-қылығын байланыстыра, салыстырып тануға болады. Ал психологиялық бейне әр қажетсінуінен, қылық мотивтерінен, мінез-бітістерінен, әрқандай өмірлік жағдайлардағы көңіл –күй толғаныстары мен әрекеттерінен көрінеді. Бұлардың бәрі “Ат кісінесіп, адам сөйлесіп” дегендей әңгімелесу барысында назарға алынып, санада жіктеліп, бекиді де адамның жеке, нақты бағасын беруге негіз болады.

Бөгде адамның бейнесін қалыптастыру арқылы біз оған болған қатынасымыздың сипатын айқындаймыз, оның даралық ерекшеліктерін тануға мүмкіндік аламыз. Адамды жөнімен танып, дұрыс бағасын беріп, оның әрекет-қылығының мақсаттары мен түрткілерін айқындап, ол тарапынан болып қалар жауапты әрекеттерді күні бұрын болжастыра, біз бұлардың бәрін өз қажеттіліктеріміз және мүдделерімізбен салыстырамыз, әңгімелесудің қолайлы жолдарын болжастырамыз, осы арқылы екі тарапқа да ортақ ниеттерді табумен тұлғалар арасындағы қызметтік қатынастарға кірісеміз. Сонымен, қызықтырған адамның мінез бітістерін біліп алып, енді оған бағытталған өз әрекет-қылығымыздың формасын таңдастырамыз. Қайткенде де, біз таңдаған әрекет-қылық түрі ол адамның даралық қасиеттеріне сәйкес болғаны жөн. осының нәтижесінде екі адам ортасында толық өзара түсінік, жайлы да берік аралық қатынастар орнығады.

Адамның эмоционалдық жағдайын бағалай отырып, біз оның нақты көңіл-күйіне сәйкес қарым-қатынасты дамытып, тереңдете түсуге мүмкіндік аламыз және өзіміздің, оның және төңірегіндегілердің мүдделеріне орай ол адамға тиімді психологиялық ықпал етудің жолдарын іздестіріп, пайдаланамыз. Егер біз қатысқан адамдарымыздың әртүрлі тұрмыстық жағдайлардағы әрекет-қылығын күні бұрын болжастыра алсақ, оның мінез-құлығын қажетті бағытта басқаруға және онымен ұнамды адам аралық қатынастар алып баруға қосымша мүмкіндіктерге ие боламыз.

Бөгде адамның тұлғалық дәрежесі жөнінде біз оның дене құрылымы, психологиялық және қылық-әрекеттік белгілері бойынша топшылаймыз. Бұл белгілер адамның сырт көрінісінен, киімінен, әрекет-қылығынан, сөзінен, бет әлпеті мен ым-ишарасынан байқалады. Адамның сырт көрінісі мен психологиялық бейнесі арасында тікелей де толық байланыс болмағанымен, бұлардың екеуі қандай да өзара ықпалды қатынаста. Әрқандай адам жөніндегі біздің бірінші пайымдауымыз осы келбет пен сөз, қылық көрінісінен туындайды. Ғылым ежелден-ақ адам мінезі мен дене құрылысының өзара байланысты екенін дәлелдеген (Э. Кречмер, У. Шелдон т.б.). дене құрылымы ерекше бітіске ие болған адамдар, мінезі жағынан да өзара ұқсамас. Осы тұрғыдан барша адамдар үш типке жатады: астеник, пикник, атлетик. Пикник типтес адамдар-көңілді, үйіршең, әңгімешіл, әрқандай қиыншылыққа жасымайды: астеник адамдар – көбіне тұйық, оңашаланғанды ұнатады, ұдайы ойға шомып жүреді; ал атлетиктер – ұстамсыз, дүлей келеді.

Адамның ішкі жан дүниесі оның сөзі мен тілінен айқын көрінеді. Қандай сөздер мен тіркестерді қолдануына қарап, сөз ырғағы мен әуенін талдай отырып, сөйлеу процесіндегі тыныстары мен жеделдігіне орай жеке адамның ерекшеліктерін байқаймыз. Адамның сөйлеу мәнерінің біразы тума беріледі де, көбі оқу-тәрбие барысында пайда болады.

Кейбір қатынастарға байланысты адамдардың психологиялық бейнесі тұрақты келеді де, көбіне ауыспалы болады. Адамның сырт көрінісіне орай оның образы біршама өзгеріссіз сақталады. Осыдан біз адамды көпшілік ішінде ажырата білеміз. Және бір тұрақты сақталатын қасиеттер – адам мінезі, қылық-әрекеті мен әдеттері заманнан ажырасқан адамымызды танимыз.

Кейде кездейсоқ ұшырасқан адамымыз көптен таныс сияқты болып көрінеді. Ал тілдесе келе, оның әрекет-қылығына мән бере, тіпті басқа біреу екеніне көз жеткіземіз. Кейде, керісінше, алғашқыда танымасақ та, адамның мінез бітістерінен, әрекет-қылығынан бұрыннан бізге таныс белгілерді байқап, жақындасуға тырысамыз. Осыдан, біздің санамызда бекіген адам бейнесінде үлкен рөл ойнайтын – мінез бітістері, екінші орында – адамның сырт көріністері.

Уақыт ағымына берілмей, ұзақ мерзім сақталатын белгілер – адамның қажетсінулері, әрекет-қылық мотивтері мен қызығулары. Бұлар бойынша біз адамды тануымыз мүмкін, бірақ бұл үшін аталған белгілер сол адамның сырт көрінісі мен мінезінен біраз байқалуы тиіс.

Жоғарыда бөгде адамды тану, білу мүмкіндігін әңгімеледік, ал енді адам өзін-өзі сарапқа сала ала ма,жоқ па деген сұраққа жауап ізделік. Бұған оң да, кері де жауап айту мүмкін. Егер адам өзін-өзі түк танымаса, онда оның қауым ортасындағы әрекет-қылықтары алдын ала өзіндік болжастыруға келмей, тұрақсыз кейіпке енер еді. Сонымен бірге, мұндай адамның қатынас қылығы мен іс-әрекетттері ақыл оралымынан алшақ, төңірегіндегілердің ісімен сәйкестік таппайды. Егер адам өз әрекетін сырт көзбен бағалай алмаса, оның іс-қадамдары кейбір жағдайларда оғаш көрінеді. Егде адам бала сияқты былдырласа немесе бала жасына келмей үлкеннің ұстамдығын танытса, төңірегіндегілер мұндайларды не жай күлкіге алады, не сайқы-мазаққа телиді.

Екінші тараптан, егер адам өзі жөнінде бәрін біле берсе, онда өмірге деген қызығушылықтың да қажеті болмай қалары сөзсіз, себебі саналы адамның бар өмірлік болмысы осы өзін тануға деген жоғары ынта-ықыластан нәр алады. Адамның қалыпты өмірі үшін өзін-өзі біле алмастық та, аса көп білу де сиыспайтын құбылыстар.

Адам өзінің шындыққа келетін сырт көрінісінен басқа өзінің мінез бітістері жөнінде де азды-көпті мәліметке ие, бірақ бұл мәліметтер көбіне адамның өзі жөніндегі ұнамды пайымдауларды қамтиды. Сонымен бірге, адам өзінің кейбір әлеуметтік талапқа сай қажетсінулері мен әрекет-қылығының түрткілерін тануға бейім. Ал өз санасының астарында жатқан немесе моральдық тыйымдарға байланысты санаға жат психологиялық бітістерін тіпті де білмейді.

Адам өзі жөніндегі шындықты басқалардың оның іс-әрекетіне болған қатынасынан байқауына болады. Өз әрекеттері мен сол әрекеттерге берген басқалар бағасын салыстыра, адам жанама түрде өзі қасиеттері мен сапаларын болжастыруына болады.

Іс-әрекеттері нәтижеге жетсе, мақтау алып, не сәтсіздікке ұшырап, сырттың жоғары немесе ұнамсыз бағасына кезігумен әр жеке адам өзінің қабілет деңгейін сезеді. Өмірде жетіскен ісіне қанағаттануын, болмаса қанағаттанбауын ішкі, ниеттегі психологиялық бейнемен салыстыра алса, адам өз қажетсінулері мен мотивтерінің оң не теріс бағытын дұрыс та толық тани алады.

Есте ұстайтын жәйт, өз бағаңды қорытындылауда толығымен басқалар пікіріне құлай түсуге болмайды. Себебі өзіңіз ұнамды қатынастағы адамдар сізді асыра мақтауға дайын тұрса, қалай да жек көретін адамдар сізде бірде-бір ұнамды қасиет көре алмауы мүмкін. Сонымен бірге, әр адам өзінің афферент жағдайындағы әрекетін тіпті де білмеуі мүмкін, себебі мұндай саналық басқарудан айрылған кезде, адам өзіне, басқалар реакциясына объектив баға беріп, әрекетін байқастыру қабілетінен айрылады.

Адамның өзін-өзі тануы төңірегіндегілердің қабылдауы мен бағасына тығыз байланысты, кеңірек айтар болсақ, барша адамдардың өзара түсінісуіне тәуелді. Күнделікті тұрмыстық қатынастар, тілдесу негізінде адамның психологиялық бейнесін түзу үшін келесі тәсілдер қолданылады: бітіс тану, алғашқы әсерлену, жаңалықты әсерлену, жеке адамның бітістерді біріктіре әсерленуі (Р. С. Немов).

Адам образын жасаудың ең көп тараған тәсілі бұл бітіс таңу. Оның мәні: адам төңірегіндегілерді өзіне тән қасиеттер мен сапалар тұрғысынан бағалайды, яғни өз мінез бітістерін екінші біреулерге таңады, оның қылық-әрекетін түсінгімсі келіп, өзін сол адамның орнына қоя салады. Мұндай тәсіл бір адамға біткен мінезді екінші адамға таңа салуда да көрінеді. Осылайша, басқалардың мінез, әрекет-қылық бітістерін өзімізді қызықтырған адамға таңу арқылы да нақты тұлға жөнінде бір жөнді психологиялық мәлімет топтастыруымызға болады.

Алғашқы әсер тәсілі бөгде адамды бірінші көргеннен қалыптасатын образды бекіту үшін қолданылады. Бұл құбылыстың болуы адамға байланысты алғашқы әсердің кейінгі әсерлерге қарағанда күштірек сезілуінен. Назарға алынған адам жөнінде көп әртүрлі ақпаратты бірінен кейін бірі бір ізді қабылдау кезінде біздің санамызда ең алғашқы мәлімет тұрақталып қалатыны ғылымда дәлелденген.

Ал енді жеткізіліп жатқан ақпараттағы адам қасиеттерінің тізімі молдау болып, мәлімет бөліктерін хабарлау барысында біршама уақыт үзілісі болса, алғашқы ақпарат соңына қарай ұмытылады. Бұл жағдайда алғашқы әсерленуге қарсы құбылыс – жаңалықты әсерлену тәсілі іске кіріседі, яғни талдауға түскен адамның образы ол жөніндегі ең соңғы мәліметке орай құрылады.

Оқиғалар мен құбылыстарды дәл болжастыру қажеттілігі адамдардың өзара түсінуі мен бірін-бірі қабылдауына өте қажет. Мысалы, адамға тән белгілі бітістері бойынша оның әлі белгісіз, бірақ онда болуы тиіс қасиеттерін де анықтауымыз мүмкін: батыр адам әрқашан адал да аңғал болатынына ешбір күмәнданбаймыз, сондай-ақ, қорқақ-әрдайым өтірікші, мәдениетті-ой-өрісі кең, қайырымды-үйіршең, сенгіш, өшпенді адам-әрқашан тұйық, күмәншіл келеді. Егер өмір жағдайлары адамның әлі белгісіз қасиеттері жөніндегі біздің болжамымызды растайтын болса, онда болжастыруға деген біздің сенімімізді бекіте түседі не керісінше де болуы мүмкін. Адамның болжастыру қабілетіне өмірлік тәжірибе өзі түзетулер енгізіп, нақтылап барады.

Психологиялық бейне жасауда ең күрделі де маңызды тәсіл-жеке адамның бітістерді біріктіре әсерлену құбылысы. Оның мәні мынада: әрбір адам сан-қилы тұлғалармен көп мәрте кездесе жүріп, қабылдау және бағалаумен жадында олардың сырт көрінісі, психологиялық және әрекет-қылығы туралы пайымдау бекітеді. Көп қайталап кездескен бұл әсерлер бірігеді де, солардың ішінде бірі, мысалы, адамның сырт келбеті белгілі бір психологиялық ішкі қасиетпен ұштастырылады. Осы біріккен образ негізінде екінші бір адамды кездестіргенімізде, одан оның сырт пішініне қарап, өзіміздің санамызда орныққан осы пішінге сәйкес қасиетті іздестіреміз. Мысалы, қабағы түксиген адамдар көбіне тұйық, ауыр мінезді келеді. Міне осы жалпылай, біріктіре түзген ішкі бейнемізді қабағы түксиген нақты адамдардың бәріне бірдей баламалай саламыз. Адамдардың психологиясындағы жалпылық олардың іс-әрекетінде жалпылай кездеседі, ал іс-әрекеттегі жалпы қасиеттер адамдардың жалпы сырт тұлғалық бейнесінен көрінеді. Осылай жалпылай біріктіріп, образ жасау қасиеті жас өспірімдік шақтан орнығып, кейін өмір бойы түзетулермен реттеліп барады. Осы тәсілді жақсы игеруден адам психологиясы құрылымының бір белгісі: әрекет-қылығы, дүниетанымы немесе мінезі-бойынша сол адамның басқа да қасиеттерін бағалаушы адам өзінде қалыптасқан бірікпе образ арқылы ашуға бейімделеді. Егер осы бірікпе образ жасау тәсілі адамның сырт көрінісі мен ішкі дүниесі арасындағы байланыстың шындыққа жақын екенін дәлелдей алса, онда бұл адамдарды бағалауда, олардың әрекет-қылығын күні бұрын болжастыруда таптырмас құралға айналады, ал кері жағдайда жаңсақ әңгімелерге тап қылады.

Бөгде адамның тұлғалық ерекшеліктерін тануда жеке дара және кәсіби ерекшеліктер көп рөл ойнайды. Қайырымды, мейірман, әсерлі адам басқаларды жеңіл түсінеді, қабылдайды, себебі мұндай адамдар, әдетте үлкен де бай қатынас тәжірибесіне ие болумен, басқалардан әрқашан жақсылық қасиеттерді іздестіруге бейім келеді, ал өз өмір жолы сәтсіздіктен қаланып, көпшілікпен тіл табыса алмаған адам басқалардың да оңды образын жасауға қабілетсіз келеді.

Кең әлеумет ортасында жүрген кәсіп, қызмет иелері (педагог, дәрігер, экономист, саясаткер, әдебиетші, өнер адамы) төңірегіндегілерді дұрыс бағалап, қасиеттеріне сәйкес қабылдай біледі.

Бірін-бірі түсінісуде адамдар көбіне шектен тыс өзімшіл, субъективті, асығыс қорытынды жасауға бейімшіл келеді.

Адамның өзімшілдігі оның төңірегіндегілерге баға берудегі өз қабілетін асыра дәріптеуінен келіп шығады. Өзінің кейбір істерге байланысты ой-өрісі мен ептіліктерінің мүлтіксіз жұмыс атқаруға жарайтынын пайдаланып, адам сипаттауда да сол қабілетім жеткілікті дегендей жаңсақ ойдың арбауында қалып қояды да, нәтижеде назарға алған адамы жөнінде қате пікірге тап келеді. Ал онысын өзі сезбейді де, мойындамайды. Мұның түпкі себебі – заттар мен жан дүниелі адамдарға болған қатынастардың өзіндік ерекшеліктерін білмеуден.

Қателіктердің және бір тобы жалған қарапайымдылықтан келіп шығады. Мұндай қателік өзін-өзі шын мәнінде кім екенін білмейтін, қоғамдлық беделі жоқ, аңғырт адамдарда болады. Бұл типтегі жандар төңірегіндегілердің ішкі жан дүниесі мен әрекет-қылығының мәнін түсінуге қабілеті жетпегенінен, өзін дүниеден хабарсыз, не болса, соған сенгіш кейіпте танытып, кім болса, сонан арбауына түсіп кете береді.

1. Мұғаліммен оқушылар арасындағы қарым – қатынас.Қарым – қатынасты әлеуметтік тұрғыдан түсіну,қарым – қатынастың әлеуметтік, психологиялық заңдылықтары.

2.Ұжымдағы негізгі қарым - қатынас.

3.Топтық іс - әрекет. Топтың түрлері.

4. Мұғалімнің оқушыға деген қарым – қатынасы және тәлім – тәрбие жұмысында жетекшіліктің ролі.

Пайдаланылған әдебиеттер.

Негізгі:

1. Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М., 1985, стр. 573

2.Ярошевский М.Г. Психология в XX столетин. М, 1971.стр. 367

Қосымша:

3.Анцыферова Л.И. Материалистические идеи в зарубежной психологии. М. Наука. 1974.

4.Большоков В.В. Очерки истории русской психологии Нижнии Новгород 1994

5.Будилова Е.А. Социално – психологические проблемы в русской науке М,1983

6.История зарубежной психологии МГУ1986

7.История советской психологии труда МГУ 1983

8.Кузьмен Е.С., Якунин В.А. Развитие психологии внутри естествознания ЛГУ 1985

9.Логинова Н.А. , Ананьев Б.Г. выдающиися ученый в истории отечественной психологии. А, 1999

10.Петровскии А.В. Вопроси истории и теории психологии М,1984
Лекция мәтіні.

Кіші топ дегеніміз – тікелей әсерлесу арқылы адамның кішігірім бірлестігі оны сапалық белгілері тұтастық пен байланыстылық т.б.

Көптеген мамандардың пікірінше кіші топтың ең төменгі шегі екі адам (диада), ал ең жоғарғы жиырма адамнан тұрады.

Байланыстылығы орай – топтар алғашқы және кейінгі болып бөлінеді. Кіші топ әлеуметтік ұйымдағы лаборторияның негізгі эксперименталды болғандықтан топтарды жасанды және табиғи деп бөлінеді.

Формальды топ – бұл арнайы формальды келісім шарт пен белгіленген қарым – қатынас сипатындағы топ ( әлеуметтік ұйымдар мен индустриялар)

Формальды емес топ – адамның қарым – қатынасын түсіну, ұнату мен махаббат секілді ішкі қажеттіліктер негізінде пайда болады адамдардың бірігуі.

Адамдар топтық құндылықтардың нормамен бағалардың маңыздылығын топтық референттігі деп атайды. Референтті топтық негізгі қызметтері салыстырмалы және нормативті болып келеді.

Өмір сүру уақытына байланысты топтар уақытша және тұрақты болып бөлінеді. Индивидтің белгілі бір топқа кіру не кірмеу деңгейіне байланысты топтар ашық және жабық болып бөлінеді.

Тәжірибелік тұрғыдан алып қарағанда ерекше назар аударатын әлеуметтік психологиялық тренинг және психокорекциялық топтар.

Кіші топтың құрылымы бұл адамдар арасында қалыптасқан байланыстың жиынтығы. Топтағы адамның негізгі белсенділігі іс - әрекетпен қарым – қатынас болғандықтан кіші топтарда зерттеу барысында біріккен іс - әрекет нәтижесінде пайда болған байланыспен қарым – қатынас құрылысын ( функционалды ұйымдасқан басқарушылық) және психолгиялық қарым – қатынас сөйлеу барысында пайда болады.

Кіші топтың рөльдік құрылымында топтық рольдердегі бөлудің ерекше мәні бар. Мысалы “топтық мәселені шешу”, “идеялардың генераторы”, “сыншы”, “әрекетке итермелеуші”, “біріктіруші”, “ұйымдастырушы” т.б.

Кіші топтағы лидерлік бұл топтық не оның жеке мүшелерінің құлқынан пікірінен бағасына қарым – қатынасына бір индивидтің әсер етуі. Лидерліктің негізгі белгілері:

1. 
   Топтық мәселелерді шешудегі жоғарғы белсенділігі мен инициативасы.
   
2. 
   Мәселе туралы топ мүшелері және жалпы жағдай туралы ақпараттылығының жоғарылығы.
   
3. 
   Топ мүшелеріне ықпал ете алу.
   
4. 
   Топтағы әлеуметтік тоқтамдар құндылықтар мен нормаларға мұқтаж қажеттіліктерінің сай келуі.
   
5. 
   Жеке қасиеттерінің жоғарғы болуы.
   

Жоспары

2.Жеке адам арасындағы “жалпы коммуникация” жүйесінің өзара әрекеттестік деңгейі.

3.Қарым – қатыныстың негізгі функциялары: хабар алмасу- коммуникация, адамдардың өзара түсінігі – интеракция, адамдардың бірін- бірі бағалауы – перцепция.

4. Психолог- практиктің әлеуметтік психологияны практикалық іс - әрекет ретіндегі қалыптастыруы.

1. Ярошевский М.Г. История психологии. 3-е изд. М., 1985, стр. 573

2.Ярошевский М.Г. Психология в XX столетин. М, 1971.стр. 367

Қосымша:

3.Анцыферова Л.И. Материалистические идеи в зарубежной психологии. М. Наука. 1974.

4.Большоков В.В. Очерки истории русской психологии Нижнии Новгород 1994

5.Будилова Е.А. Социално – психологические проблемы в русской науке М,1983

6.История зарубежной психологии МГУ1986

7.История советской психологии труда МГУ 1983

8.Кузьмен Е.С., Якунин В.А. Развитие психологии внутри естествознания ЛГУ 1985

9.Логинова Н.А. , Ананьев Б.Г. выдающиися ученый в истории отечественной психологии. А, 1999

10.Петровскии А.В. Вопроси истории и теории психологии М,1984


Лекция мәтіні.

Коммуникативтік кедергілердің себебі неде? Неге адамдар өзгенің ақпаратынан алшақтайды? Реципиентке арналған кез – келген ақпарат мазмұнының астарында оның тәртібіне, ахуалына, сезімдеріне, пікірлеріне, талап – тілектеріне толық не жартылай өзгеру мақсатында ықпал етіледі. Бұл жағынан алғанда, коммуникациялық кедергі дегеніміз – ақпарат алмасу кезіндегі өзгенің психикалық ықпалынан психологиялық қорғану түрі.

Коммуникациялық ықпалдау шарттары мен түрлерін талдасақ, оның екі типін анықтаймыз. Коммуникатордың реципиентке жасаған әсерінің мақсаты мен құралдарына орай әміршіл және диалогтық коммуникация типтеріне бөлінеді.

Әкімшіл және коммуникацияны салыстыру кестесі.

Коммуникацияны талдау көрсеткішлері	Әкімшіл коммуникация	Диалогтық коммуникация
1.Психологиялық ұстаным	“жоғарыдан- төменге”	“тепе - тең”
2.Мәтіннің сипаты	а)жалпылама сөздер ә)тыңдаушы ерекшеліктерін ескермеу б) сезімдері жасыру в) аксималық мазмұн	а) өз атынан сөйлеу ә)тыңдаушы ерекшеліктерін ескеру б) өз пікірін ашық жариялау в) пікірталастық сипаттағы мазмұн
3.Коммуникациялық кеңістік	Монофония	Полифония
4.Коммуникациялық кеңістіктікті ұйымдастыру тәсілдері
5. Бейсөздік тәртіп	Жабық ишаралар, “тыңдаушыға үстінен қарау”	Ашық ишаралар, бір кеңістік деңгейінде

Екі типтің айырмашылығы коммуникатордың ұстанымына мәтіннің сипатына,коммуникациялық кеңістікке, кеңістіктің ұйымдастырылуына, бейсөздік тәртіпке орай анықталады.

Психологиялық ұстаным автордың коммуникациялық стилін белгілейді. Әкімшілдік ықпал етуде “жоғарыдан – төменге” ұстанымы, диалогта – “тепе - тең” ұстанымы жүзеге асады. “Жоғарыдан - төменге” ұстанымдағы коммуникатор үшін реципиент бағынышты халде, тек еріксіз тыңдап, коммуникатордың сөзін сынсыз қабылдауы керек. осы бағыттағы коммуникатордың пайымдауынша, реципиенттің өз пікірі жоқ, бар болса да оны коммуникаторға қажетті бағытта өзгерте салады. “Тепе - тең”ұстанымда тыңдаушы коммуникатор жағынан ортақтасудың белсенді, өз пікірін қорғай алатын мүшесі ретінде қарастырылады.


Қазақстан Республикасы

Білім және ғылым министрлігі
«Сырдария » университеті

“Гуманитарлық білім” факультеті.

“Педагогика және психология” кафедрасы.

“Әлеуметтік психология” пәні бойынша «Педагогика және психология” мамандықтарының студенттері үшін.

Жетісай – 2007 ж