Лекция: 20 Практикалық/семинар: 6 СӨЖ : 64 Барлық сағат саны : 90 Аралық бақылаулар саны:

Лекция №1

2. Саясаттану саясат туралы, билік, саяси жүйелер, процестер жөніндегі ғылым.

3. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері мен функциялары.
Лекцияның мақсаты:

Студенттерге саясаттанудың объектісі, пәні, саясат, билік, саяси жүйелер, процестер жөніндегі ғылым екендігі және саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері мен функциялары туралы түсінік беру.

Саясаттанудың негізін қалаушы ретінде данышпан ғалым Аристотельді айтады. Өйткені , ол өз заманында лицей ашып, сонда саяси ғылымды жеке пән ретінде оқытып, өзі жүргізді. Саясат деген еңбек жазып, онда ежелгі грек мемлекеттерінің саяси жүйесін зерттеген. Дегенмен, ол саясатанудың пәнін қазіргі біздің түсінігіміздегідей басын ашып бере алмады.

Саясаттану ұғымына қазіргідей түсінуге мол үлес қосқан Италияның XVI ғасырда өмір сүрген ойшылы Николко Макиавелли болды. Ол саясатты теологиялық тұрғыдан арылтып, саяси ойды қоғамдағы табиғи өмірден туған мәселелерді шешуге бейімдейді.

Саясаттану объектісі- қоғамдағы саяси қатынас болып табылады. Қоғамның саяси қатынасы өзіне биліктің әрекет ету процесі мен дамуын, бұқараның билікке қатысуын қамтиды. Басқа сөзбен айтқанда, саяси қатынастар саласы саяси қызмет объектісінің барлық саласы. Сондықтан саяси қатынастар басқа да ғылымдардың философия әлеу-меттану, құқық, тарихты зерттеу объектісі болады, бұл ғылымдардың әрқайсысы өзіндік зерттеу пәніне ие болады. Саясаттанудың зерттеу пәні саяси би лікті қалыптасуы мен даму заңдылықтары, оның әрекет ету формасы мен әәдістері болып табылады.

Сайып келгенде, саясаттану дегеніміз саясат туралы саясаттың адам және қоғам арасындағы қарым- қатынастары туралы жинақталған ғылым.

Саясатты әралуан тұрғыда түсіндіру осы құбылыстың өзінің көп өлшемдігіне байланысты болады.

Саяси процесс – 1) қоғамның саяси жүйесінің, құбылыстарының уақыт пен кеңістікте даму барысы, өзгеруі; 2) түпкілікті нақты нәтижеге жеткен белгілі бір көлемдегі процесс. Мысалы, қайсыбір партия не қозғалыстың қалыптасуы, сайлаудың өткізілуі, басқарудың жаңа құрылымының дүниеге келуі және т.б.


3. Саясаттанудың заңдары мен категориялары, әдістері мен функциялары. Саясаттанудың заңдары - Өзге ғылымдар секілді саясаттануға да обьективтілік заңдар тән. Саясаттанудың заңдары категориялармен үйлесіп, саяси жүйеде обьективтілік және субьективтілік арасындағы қатынас формаларын белгілейді. Сондай – ақ билеуші қатынастар түрлері мен қызметінің әртүрлі сәттерін көрсетеді. Тағы бір назар аударатын нәрсе, бұл баптың аясындағы тақырып бойынша саясаттануды зертттегенде обьективті екі заң бар. Олар мынау: саяси жүйенің барлық түріне қолдануға болатын жалпы заңдар және белгілі жүйе түрінің өзіне тән ерекшеліктерін ескеретін заңдар.

Жалпы заңдар - қатарына - әлеуметтік таптық сипатқа тәуелді саяси биліктің түрі, саяси және экономикалық биліктің өзара кірігіп кетуі және т.б. жатады.

Өзіңдік ерекшеліктер – ескерілетін заңдарға саяси жүйеде қажетті байланыстармен негізделген саяси биліктің тұтастығы мен бөлінісі, саяси биліктің легитимациясы кіреді.

Саясаттану заңдарын терең ұғыну үшін саяси биліктің маңызы мен тенденцияларын бейнелейтін зандылық жүйесінің сипаттамасын жасауға жол ашады. Назарға алынатын айқын сипатына орай оларды мынадай үш топқа бөліп қарастыруға болады:

Бірінші топқа – экономикалық базис пен әлеуметтік – саяси биліктің арақатынасын көрсететін саяси - экономикалық заңдылықтар.

Екінші топқа - өзінің ішкі логикасы және құрылымы мен биліктің тұрақтылығын нығайтатын негізгі әлеуметтік жүйе секілді дамитын саяси билікті бейнелейтін саяси - әлеуметтік зандылықтар.

Үш інші топқа - саяси - психологиялық заңдылықтар жатады. Олар билік пен жеке адамның қатынастарын көрсете отырып, саяси лидердің билік тұтқасын ұстап және оған жете білуінің маңыздылығын паш етеді.

Жинақтап айтатын болсақ , саясаттану барлық өзінің заңдарымен, оның категориялары арқылы саяси ғылым ғимараттың тұғыры мен керегесін құрайды. Саяси құбылыстар мен процестердің ерекшеліктері мен торабының пункті секілді әсер етеді.

Ғылымның басқа салаларындағы сияқты саясаттанудың да өзіне тән категориялары бар. Оның категорияларына төмендегі ұғымдар жатады саяси, саясат, саяси қатынас, саяси жүйе, саяси мүдде, саяси сана, саяси процесс, саяси мәдениет пен адамдардың саяси қызметті, қоғамның саяси өмірін ұйымдастыру білімдерінің тұтас, жүйелі жиынтығы.

Саяси деген сөз – бұл қоғамдық қатынастардың жиынтығы. Олардың саяси қызметіндегі ортақ индивидтермен немесе бірлестіктермен интегралданған тап, партия, ұлт, мемлекет, әлеуметтік топ іс - әрекеттері ықпалдастықтарының ерекшеліктері саясилықтың маңызды элементтері – саяси бостандық, демократия, жариялылық түсініктері болып саналады. Бұл жерде «саяси» ұғымы саясат аясындағы осындай жайлардың болмаса басқа құбылыстар мен процестердің ықпалды қызметі ретінде көрініс береді.

Тағы бір тоқталатын нәрсе, саясат категориялары саяси қатынас, саяси шындық , саяси сана деген түсініктемелермен де айқындалады. Саяси қатынас пен қызметтің түйіні болып мемлекет пен саяси жүйені құрайтын өзге де саяси институттар болып есептеледі. « Саяси жүйе » ұғымы « азаматтық қоғам » түсінігімен қабыса отырып, өзіне қанаттасқан ұғымдармен – саяси институт, саяси партия, қоғамдық ұйым және қозғалыс бюрократия, саяси режим, басқарушы элита, диктатура т.б. атаулармен толыға түседі. Осыған байланысты саяси жүйенің қызметі мен динамикасын қарастырғанда « саяси процесс » түсінігінде көрсеткіш компоненттері мен аспектілерінде функцияланған саяси жүйелер, саяси реформалар, саяси революция, саяси шиеленіс және дағдарыс т.б. көрініс табады.

Бұл шоғырланған ұғымдар саяси қызмет пен қатынаста, саясаттағы субьект пен обьекті, саяси қажеттілік пен мүдде, саяси басқару әдістері мен түрлері, стратегия мен тактика, саяси басшылық пен мінезі және тағы басқаларын атап айтқан жөн.

Егер саяси шындықтың саналы жақтарын, яғни « саяси мәдениетін » сипаттайтын түсініктер жүйесін көрсетіп бермесе, саясаттанудың категориялық ерекшеліктерін байқату толыққанды болмаған болар еді. Бұл деген сөз, саяси сана, саяси құндылық принциптер, дәстүр мен нормалар, позиция, саяси социология, саяси белсенділік, саяси шеттетілу, сондай – ақ, саяси мәдениет түрлерінің маңзды жақтарын көрсететін ұғымдар.

Саясаттанудың әдіс-тәсілдері - Саясаттану саяси құбылыстар мен өзгерістердің мән- мағынасын түсініп- білу үшін бірталай әдістерді пайдаланады. Әдіс деп зерттеу жүргізуші ұйымдастыру тәсілін айтады. Оларға салыстырмалы, жүйелеу, социологиялық, тарихи, бихевиористік, нормативтік және т.б. әдістер жатады.

Саясаттанудың қызметі - Саясатттанушылар өмірде төмендегідей қызмет атқарады: гнесоологиялық яғни, саяси өмір шындығын т.сіндіру, саяси болжам жасау, саяси теорияларды тұжырымдау, қортынды жасау; аксеологиялық яғни, саяси құрылысқа, идеологияға, институттарға, саясатқа қатысушыларға демократиялық, саяси мәдениетті қалыптастыру ; саяси өмірді рационалдандыру, яғни саяси құрылымдарды, саяси реформаларды және жаңартуларды теориялық тұрғыдан дәлелдеу ; тәрбиелеу, яғни азаматтардың саяси мінез – құлқына тікелей әсер ету.

Жоғарыда айтылғандардан шығатын қортынды саясаттану қоғам өмірінде де оның әрбір мүшесінің қызметінде де аса зор роль атқарады, әрбір азаматтың қоғамдағы өз орның табуына, өз қалауы мен талап - тілегін іске асыруына көмектеседі.

1. Салыстырмалық, жүйелік, бихевиорисмтік, әлеуметтанулық, психологиялық,

институционалдық, тарихилық әдістері.

2. Саясаттанудың функциялары: прагматикалық, түсіндірушілік, болжам жасаушылық,

аксиологиялық, тәжірибелік, т.б.

3. Саясаттанудың әлеуметтік- гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны.

Студенттерге саясаттанудың салыстырмалық, жүйелік, бихевиорисмтік, әлеуметтанулық, психологиялық, институционалдық, тарихилық әдістері, прагматикалық, түсіндірушілік, болжам жасаушылық, аксиологиялық, тәжірибелік, т.б. функциялары және саясаттанудың әлеуметтік- гуманитарлық білімдер жүйесіндегі орны туралы түсінік беру.

Жоғарыда аталған әдістермен қатар басқа да әдіс-тәсілдер бар. Бұлардың бәрі де саяси процестер мен олардың дамуы жөнінде шынайы мағлұматтар алуға тырысады. Сондықтан қазіргі демократиялық мемлекеттерде саясатқа байланысты жағдайларды зерттегенде сан түрлі әдістемелерді пайдаланады.

• 
  Танымдық қызметі. Саясаттану қоғамдағы оқиғаларды танып білуге олардың саяси мәнін түсінуге және болашақты болжауға мүмкіндік береді.
  
• 
  Бағалау қызметі. Ол саяси құрылысқа, институттарға, іс- әрекеттерге және оқиғаларға саяси баға береді. Қоғамдағы саяси оқиға мен құбылыстарды бағалау арқылы көпшілік оны ақтайды немесе қаралайды.
  
• 
  Саяси әлеуметендіру қызметі. Демократиялық мемлекеттерде ол азаматтықты, халықтың демократиялық саяси мәдениеттілігін қалыптастырады. Қазіргі кезеңде азаматтарымыздың саяси құндылықтарында қайшылықтық тұстар байқалуда. Бұл саяси әлеуметтендіру жұмысын жетілдіруді қажет етеді.
  
• 
  Реттеушілік, басқарушылық қызметі. Бұл қызмет арқылы саясататну ғылымы адамдардың саяси өмірінде өзін- өзі ұстауын іс-әрекетін реттейді. Саяси дамудың бағдарын бақылай отырып саясаттану қоғамдағы оқиғаларды тиімді басқару үшін нақтылы мәліметтер береді.
  
• 
  Саяси өмірді жетілдіру қызметі. Бұл ғылым саяси инситуттар мен қатынас-тарда, басқаруда реформалар жасап, оларды байта қарауда теориялық негід болады. Оның көмегімен заңшығарушы атқарушы органдар қабылдайтын құқықтық жарғылар, саяси басшылық шешімдер алдан- ала тексеріліп зерттеледі, қоғамда болып жатқан нақтылы жағдайлар саяси тұрғыдан тал-данады.
  
• 
  Болжау қызметі. Саяси зерттеулердің құндылығы саяси процестердің үрдісін сол күйінде бейнелеумен тоқтамайды. Ол белгілі бір саяси жағдайларда алдыңғы қатарлы, озық саяси өзгерістер жасауға бағытталған ғылыми болжаумен аяқталуы тиіс.
  

Саясаттану ең алдымен фәлсафамен ( философиямен ) тығыз байланысты. Фәлсафа – табиғат, қоғам және таным дамуының неғұрлым ортақ заңдылықтары туралы ғылым. Ол тіршіліктің түпкілікті себептерін, рухани байланыстардың негізінде не жатқанын және т.с.с ашып, дүниеге тұтас көзқарас туғызады. Сондықтан ол басқа пәндер сияқты саясаттануға жалпы әдістемелік ғылым болып келеді. Ол саясатты фәлсафалық тұрғыдан дәлелдейді, саяси құбылыстар мен процестерді талдауға дүниетанымдық бағдар береді. Бірақ ол мәселелерді, құбылыстарды, өмірдің жекелеген жақтарын қарастырғанда өзінің өресі тарлығын байқатады. Саясаттану қоғам өмірінің саяси саласындағы жалпы зандылықтарды нақтылайды, айқындайды, саяси танымды тереңдетіледі, саяси көзқарасты қалыптастырады. Сайып келгенде, саясаттану өмірдің жалпы жақтарын қарастырғанда фәлсафа тұжырымдарына сүйенеді, ал саясаттың нақтылы жақтарына келгенде фәлсафа саясттануға жүгінеді.

Саясаттану экономикалық теориямен өзара байланысты. Саяси экономика саяси процестерді экономикалық тұрғыдан дәлелдей отырып, ол процестердің негізінде әр түрлі әлеуметтік топтардың өз мүдделерін жүзеге асыру үшін күресіп жатқанына көз жеткізеді. Саясаттану экономикалық саясатты дайындау және іске асыру, ол процестрді мемлекеттік реттеу принциптерін ғылыми түрде негіздейді.

Саясаттану құқықтық ғылыммен тығыз байланысты. Құқық адамдардың қоғамдағы қатынастары мен тәртібін, жүріс – тұрысын реттейді. Ол саяси шешімдерді дайындап, іске асырудың құқықтық тетіктерін көрсетеді, құқықтық және мемлекеттік нормалар мен институттардың қиысқан, түйіскен жерлерін қарастырады. Құқықтық К.Маркс заңға айналдырылған экономикалық үстем таптың ерік деп атаған.

Саясаттану құқықтануға жалпы теория, оның теориялық әдістемелік негізі іспеттес. Саяси өкімет жүйесінсіз әлеуметік, оның ішінде құқықтық ережелер мен қатынастар жалпыға міндетті сипат алып орындалмайды. Сонымен қатар құқықтық тұрғыда қалыптаспай саяси өкімет те әдеттегі қызметін атқара алмайды.

Саясаттануға жақын ғылымдардың бірі - әлеуметтану ( социология ). Саясаттану саясатты белгілі бір заңдылықтарға бағынып, іс жүзінде белгілі бір принцптерді жүзеге асыратын, дамып, өзгеріп отыратын процесс ретінде қарайды. Ал әлеуметтану оған процесс ретінде емес, адамдық өлшем ретінде қарап, әлеуметтік ортаның саяси салаға етер әсерін зерттейді. Оның айналысатын мәселелері адамды және қауымдастық дамытуға саясат не бере алады және саясатты жетілдіру үшін адамдар не істей алады. Сайып келгенде, саясаттанудың негізі назары саясатта болса, әлеуметтанудың назары саясатты жасаушы адамда болады. Олардың арасындағы байланыс әсіресе саясаттануды сандық әдіс – тәсілдерді пайдалануға байланысты күшейе түседі.

2. Ежелгі Грекия мен Ежелгі Римдегі саяси ойлар (Платон, Полибий, Аристотель,

Цинрон ).

3. Орта ғасырлық шығыстағы саяси ойлар (Әл- Фараби, Ганджеви, Низами, Әлішер

Науаий )

4. Саяси ойлар тарихындағы Еуропалық орта ғасыр ( Марк Аврелий, Фома Аквинский,

Мартин Лютер)

5. Қайта өркендеу дәуіріндегі зайырлы саяси ойлар (Н.Мапиавели, Томас Мор, Жан

Боден).


Лекцияның мақсаты:

Студенттерге ежелгі Шығыстағы саяси ойлар ( буддизм, конфуцийшылдық, даосизм, легизм), Грекия мен Римдегі саяси ойлар (Платон, Полибий, Аристотель, Цицирон ), орта ғасырлық Шығыстағы саяси ойлар (Әл- Фараби, Ганджеви, Низами, Әлішер Науаий ) және саяси ойлар тарихындағы Еуропалық орта ғасыр ( Марк Аврелий, Фома Аквинский, Мартин Лютер) Қайта өркендеу дәуіріндегі зайырлы саяси ойлар (Н.Макиавелли, Томас Мор, Жан Боден) туралы түсінік беру.

Көне Шығыста қоғамды ұйымдастыру мен билік туралы түсініктің дамуында буддизм мен конфуцияандық ерекше роль атқарады. Олар б.д.д. VII – VI ғ.ғ. қауымдық құрылыстың ыдырауы, алғашқы мемлекеттердің пайда болу дәуірінде дүниеге келеді. Бұл діни - филосоиялық идеялар мемлекеттің дамуына, өмір салтына, мемлекеттік және қоғамдық қайраткелердің ой – санасына, саяси қызметіне ықпал етіп келеді.

Буддизмнің шығуы Индияда Сидда – Харти Гаутама немесе Шакья Мунидің ( 563 – 483 ж. ) ( кейіннен Будда, яғни көзі ашық деп аталып кеткен ) қызметімен байланысты. Будда ілімінің бұрынғы Брахма дінінен айырмашылығы – ол адамға, адамның өзін - өзі жетілдіре, дамыта беру қабілетіне негізделеді. Адамның өзін - өзі жетілдіруі үшін оның сезім мүшелерінің алдауынан туатын құмарлықты жою, дүниеден безіп тақуалыққа жетуі қажет. Адам өткініші, жалған өмір сүретін масыл денесін ойламай, мәңгі өмір сүретін жанын және оны құтқарудың қамын ойлауы керек.

Буддизмнің көне жазбаларында мемлекет меншік иелерінің арасындағы жанжал негізінде пйда болды, сондықтан қоғамды нәсілдік – қасталық негізде болу құдайдың әмір емес деп көрсетілген. Буддизм адамдардың бәрі де рухани жетіле беруге қабілетті. Сондықтан адамдардың қоғамдық құрылысты өзгертуге емес, бұл дүниелік құмарлықтан безу арқылы өзін - өзі рухани жетілдіре беруге шақырады.

Буддизм Индиядан кейін Оңтүстікте Бирмаға, Тайландқа, Шри Ланкаға, Камбоджаға, Вьетнамға, Лаосқа, Солтүстікте Қытайға, Кореяға, Жапонияға, Тибетке, Монғолияға тарады.

Б.д.д. VI – V ғ.ғ. саяси қоғамдағы құбылыстарды зерттеген философтардың бірі – Қытай ғалымы Конфуций немесе Кунфуцзы ( 551 – 479 ж. Б.д.д. ) оның саяси ойлары, көзқарастары « Лунь – Юй » деген жинағында айтылған. Оны философтың шәкірттері шығарған. Конфуций ілімінің негізі – «жэнь» - адамгершілік, адамды сүюшілік мақсаты – адамгершілікті жетілдіре беру. Конфуций ілімінің бұдан кейінгі өзегі – «Ли» - жалпыға бірдей әлеуметтік талап «Жэньді» іске асырудың тәсілі. Бұл екуінің біріншісі - адамгершіліктің мазмұны болса, екіншісі оның формасы. Конфуций қоғамда ұрпақтан – ұрпаққа көшетін мұраларды сақтау, оның мәнін түсіну, семьяда, мемлекет көлемінде әдет – ғұрыпты, салтты, дәстүрлерді құрметтей білу арқылы іске асырылады деп біледі.

Конфуций саяси ілімнің негізіне қайырымдылық, жанашырлық алынған. Адамдардың бәрі, әсіресе басқаруға қатысы бар адамдар кемеңгер, адамгершілікті, әділ, үлкенді сыйлайтын, білімге талпынғыш болу қажет деп санайды. Мұндай билеуші өз басының қамын емес жұрттың қамын ойлайтын болады.

Конфуцийді әлеуметтік – этика саяси ілімнің және мемлекеттің патриархалдық теориясының негізін қалаушыдеп санайды. Конфуций билік басына лайықты адамдар конкурстық негізде қойылуы керек деп санайды. Қоғамның тұрақтылығы қоғамдық қызметті дұрыс ұйымдастыруға байланысты, сондықтан қалыптасқандәстүрлер мен рәміздерді қатаң сақтауды талап етті.

ХХ ғ.дейінгі бүкіл Қытай өркениеті Конфуций ілімін ұстанып келді, ол ресми дін ретінде қолданылады. Бүгінгі күні де Қытайда Конфуций ілімінің ықпалы күшті. Саясаттанушылар мен қоғамдық ғылым өкілдері Тайванның гүлденуі Конфуций ілімінің арқасы деп бағалайды.

2. Ежелгі Грекия мен Ежелгі Римдегі саяси ойлар ( Платон, Полибий, Аристотель, Цицирон). Ежелгі дәуірдегі саяси ілімдер. Ежелгі Грецияның саяси ілімдер тарихында өте бай материалдар жинақталған. Антикалық дәуір ойшылдары қоғамдық өмірді, оның саяси құрылысын талдап, саяси сананы мифтен теорияға ауыстырады.Ежелгі грек ойшылдарының көрнекті өкілінің бірі-Платон б.з.д.427-347 жылдар аралығында өмір сүрді. Ол саяси ойларын “Саясат”,“Мемлекет”,”Заңдар” атты еңбектерінде қарастырған.Мемлекет пен заңдарға деген мұқтаждықты Платон адамдардың өздерінің қызығушылықтарын қанағаттандыруға, қоғамдық идеалға жақындатуға деген талпынуларымен түсіндірді.Платон пікір бойынша мемлекеттік құрылыстың “дұрыс” және “бұрыс” формалары кездеседі. Мемлекеттің дұрыс формасы-- тимократия /байлықты иеленуге талпынушылардың үстемдігі/, олигархия /азғана бай жауыздардың, қылмысқа жақындардың үстемдігі/,

демократия /көпшілік билігі/, тирания /бір адам билігі/.