Лекция: 20 Практикалық/семинар: 6 СӨЖ : 64 Барлық сағат саны : 90 Аралық бақылаулар саны:

қалыптасады. Ол бұрынғыдай қандық бірлікке негізделген ру-ру, тайпа -тайпаның шеңберінде ғана іс-әрекет етпейді.Мемлекеттік,ұлттық көлемде солардың мүшесі ретінде міндеттерді атқарып,өз құқықтары мен бостандықтарын толық пайдалана алады.

Солардың ішіндегі ең негізгісі – мемлекет. Ол қоғамда белгілі бір тәртіпті онатады, оны басқарады, экономикалық және әлеуметтік құрылымын қорғайды. Ол үшін мемлекеттің арнайы аппараты, еріксіз көндіретін күштеу, зорлау органдары ( әскер, сот, полиция, милиция және т.т. ) болды. ?Солардың көмегімен ол адамдардың жүріс – тұрыс, іс - әрекетін реттейді. Мемлекет қоғам атынан оның ішкі және сыртқы саясатын атқара алады.

Қоғамдық жүйенің екінші бөлігін саяси қатынастар қрайды. Оған таптардың, этникалық бірлестіктердің, тұлғалар мен қоғамның, азамат пен мемлекеттің арасындағы қатынастар кіреді. Олардың басқа ( экономикалық, ұлттық, діни, отбасылық және т.с.с. ) қатынастардан айырмашылығы мұнда олардың саяси және мемлекеттік билікке қатынасы көрініс береді.

Саяси жүйенің үшінші бөлігі болып саяси ережелер ( нормалар ) есептеледі. Олар саяси институттардың өзара бірлесіп әрекет етуін қамтамасыз етеді және саяси жүйенің ережелік негізін құрайды. Олардың ішіндегі ең маңыздысына Конституция және соған сүйенетін заңдар мен басқа нормативтік актілер жатады. Оларға белгіленген тәртіпті бұзғаны үшін мемлекет тарапынан шаралар қолданылады. Сонымен қатар саяси қызметті атқару үшін қоғамдық ұйымдар жасаған және солардың ішіндегі қатынастарды реттеуге арналған ережелердің де маңызы зор. Оларға ең алдымен сол ұйымдардың жарғылық ережелері жатады.

Саяси жүйенің төртінші белгісі - саяси мәдениет. Ол саяси сана мен іс - әрекетте, саяси көзқарастарда, идеяларда, теорияларда, саяси тұғырнамаларда, бағдарламаларда, шешімдерде, саяси ережелерге қатынаста көрініс табады.Саяси мәдениеттің реттеушілік қызметі адамдардың іс - әрекетіне және олардың ұйымдарына ететін әсерінен білінеді. Сонымен бірге бұрынғы және қазіргі саяси жүйе және оның элементеріне, саяси қызметкелер, басқару аппаратының лауазымды адамдарына, саяси - басқару шешімдерін дайындау және қабылдау процесіне және т.б. ықпал етуіне де байқалады.

Саяси жүйенің көрсетілген бұл төрт бөлігі үздіксіз дамып отырады. Олар өздеріне тән арнайы әдіс – тәсілдерді пайдалана отырып, белгілі бір мақсаттар мен қызметтерді атқарады. Олар бір – бірімен тығыз байланыста болады. Институализация (латын) – саяси қозғалыс немесе құбылыстың тәртіпке келтірілген, ұйымдасқан мекемеге айналуы. Институциялық саяси жүйеге мемлекеттік өкімет билігінің орталық аппараты жатады.

Ә. бір реттік. кыска мерзімдік емес, үзак әрі көпкезенді. Ол адамның бала-лык шағында, жасөспірім кезінде ерек-ше карқынмен өрістейді. Ә. аркасында адамдар өз кажеттіліктерш өтеп. мүм-кіндіктері мен қабілеттіліктерін үштай-ды, әлеуметтік өмірге бейімделеді. әлеуметтік мәртебесін өзгертіп. өлеу-меттік рөлге ие болады, қоғамнын ба­ска да мүшелерімен, топтарымен, әле-уметтік институттарымен, үйымдары-мен, жалпы коғаммен калыпты карым-катынас орнатады.

2.Мемлекеттің шығуы және оның мәні.

3.Мемлекеттің белгілері, оның функциялары және мақсаттары.

4.Мемлекеттің типтері.

5.Мемлекеттік жүйелердің типологиясы.

6. Қазіргі мемлекет және оның ерекшеліктері белгілері.

Ғылым жалпы мемлекеттің шығуын адамзат қоғамы дамуының белгілі бір тарихи кезеңімен, яғни әлеуметтік топтар мен таптардың пайда болып, қоғамдағы саяси, әлеуметтік теңсіздіктердің қалыптастыруымен байланыстырады. Жаңа заманда италяндық Қайта Өрлеу кезеңінде “мемлекет” деген атау термин ретінде пайда болғанды. Ол алғашқы рет Испанияда орнығып, одан Франция мен Грманияға, ХХ ғ. дейін бүкіл Еуропа елдеріне тарап кетті. Испаниядағы “мемлекет” ұғымы латынның “состояние” – қалыпты жағдай деген сөзінен шыққан. Бастапқы кезде ол өкімет билігін иеленуші деген мағынада айтылып келсе, бертін келе ол өкімет билігін иеленуші деген мағынада айтылып келсе, бертін келе ол өкімет функциясы ретінде қарастырылып, ақырында мемлекет ұғымына ауысты. XVII ғасырдан бастап “мемлекет” деген атау ммммемлекеттік мекемелер, бір салаға үстемдік ету, мемлекеттік халық деген түсінікпен де сипатталып қабысып жатады. Мемлекет ұғымын жаңа заман жағдайында қоғамда болып жатқан өзгерістер арасында, соларға байланысты қарау керек.

Мемлекет саяси жүйенің негізгі элементі ретінде өзіне қажетті уақытында арнаулы күштеу орталығын қолдана отырып, өз территориясында өмір сүріп отырған адамдардың мүддесін қорғауы және соған орай олардың арасындағы арақатынастарды құқықтық ережелер негізінде реттейтін қоғамдық механизм екендігін көрсете алады.
2.Мемлекеттің шығуы және оның мәні. Мемлекеттің ұғымы туралы теориялар мен түсініктер саясаттану ғылымында көптеп кездеседі. Солардың бірі – мәңгілік және мемлекетті құдайдың өзі бергендігі туралы теория, мемлекеттің пайда болуын ішкі және сыртқы күш көрсетуден болатынын қарастыратын күш көрсету және жаулап алу теориясы, сонымен бірге қоғамдық шарт теориясы мен таптық теория.

Мемлекет алғашқы қауымдық қоғамда болған жоқ. Ол құл иеленушілік қоғамда дүниеге келді оның пайда болуы және мәні жөнінде әр түрлі көзқарастар бар. Солардың ішінде кең тарағандары мыналар:

1. Теологиялық теория. Оның негізін салушылар А. Августин мен Ф. Аквинский.

2. Патриархтық теория. Оның негізін салушы ағылшын ойшылы Роберт Филмер.

3. Қоғамдық келісім теориясы. ( Т. Гоббс, Г. Гроций, Ж.Ж. Руссо)

4. Зорлық жасау теориясы. (Е. Дюринг, Л. Гумплович, К. Каутский)

5. Географиялық теория. ( А. Ратцель, В. Соловьев, Б. Чичерин)

6. Психологиялық теория.

7. Маркстік теория (К. Маркс, Ф. Энгельс)

Қазіргі шетелдік зерттеушілер мемлекеттің мәні таптық күресті бітістіруде, татуластыруда деп біледі. Оған барлық халықтың, ұлттың мүддесіне сай келетін қоғамдық тәртіпті жасайтын ұйым, құрал ретінде қарайды. Қоғамға қауіпті әлеуметтік шиеленістерді асқындырмауға тырысып және оларды бейбіт саяси жолмен шешу үшін мемлекет негізгі әлеуметтік топтар арасындағы қатынастарға белсене араласып, ортадағы әділ төреші сияқты болуы керек дейді. Сонымен мемлекет деп белгілі бір аумақ шеңберінде адамдардың әлеуметтік топтар, таптар мен бірлестіктердің қатынастары мен қызметтерін ұйымдастыратын, бақылайтын қоғамның саяси жүйесінің негізгі элементін айтамыз.

1. Территориялық бөлінуі-бұл мемлекеттің материалдық негізі. Мемлекет территориясына жер ғана емес, оның қойнауы, ауа кеңістігі, территориялық сулары жатады.

2. Ерекше өкімет аппараты. Құлдық дәуірде құл иеленушілер мен құлдар арасында тапкүресі күшейді. Азғана құл иеленушілерге мыңдаған құлдарды бағындыру үшін ерекше өкімет аппараты керек болды. Оған қазіргі кезде қарулы әскер, полиция, сот, барлау, шіркеу, баспасөз және т.б. жатады.

3. Мемлекеттің егемендігі, яғни ішкі және сыртқы істерін атқаруға толық тәуелсіздігі мен дербестігі .

4. Күш қолдану , зорлықпен еріксіз көндіру. Ол қылмыс жасағандарды еркінен айрудан бастап, оны өлім жазасына дейін кесе алады.

5. Салық салу. Орасан зор мемлекеттік аппаратты ұстап тұру үшін халықтан салық жинау.

6. Мемлекеттің міндетті түрде мүшесі, азаматы болуы тиіс.

Мемлекет қоғамның саяси ұйымдары ішіндегі ең тұрақтысы және оны басқа саяси жүйе элементтерінен ажырататын қызметтері бар. Мемлекет қызметтері ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Ішкі қызметі саяси, құқықтық, ұйымдастырушылық, экономикалық, әлеуметтік, білім берушілік, мәдени -тәрбиелік болып бөлінеді.

Мемлекеттің сыртқы қызметі елдің шекарасын, территориясын қорғау, басқа елдердің ісіне араласу, мемлекет аралық қатынасты сақтаумен байланысты. Мұнда сыртқы сауда, халықаралық ұйымдар, блоктар, одықтар жұмысына да қатысады.

4.Мемлекеттің типтері. Мемлекеттер типі жағынан: агралық және индустриялдық болып бөлінеді. Агралық мемлекеттер өз кезегінде құлиеленуші және феодалдық болып екі сатыға жіктеледі.

Құлиеленушілік құрылыс орнағаннан бастап, мемлекет адамдар қауымдастықтарын бір орталыққа бағындырып, басқарып отыратын жоғарғы билікті иеленуші құрылымға айналды. Құлиеленуші мемлекет тұсындағы негізгі билік жүргізуші тап – құл иелері, ал өндіргіш күш ретінде көрінген тап – құлдар болды. Құлиеленуші мемлекеттерге Ежелгі Египет, Грекия, Рим, Урарту, Үнді, Қытай мемлекеттері жатады.

Құлиеленушілік құрылыс тұсында материялдық игіліктерді өндіретін, мемлекеттін қазынасын толтырып отыратын негізгі күш құлдар болса да, бұл тұрпаттағы қоғамдардың таптық құрылымында құлдардың үлесінің көп болмағаның айтады.

Феодалдық мемлекеттердің мысалдарында VI – XII ғасырлар аралығында қазақстан аумағында өмір сүрген Түрік, Батыс Түрік қағанаттарын, Қимақ, Қыпшақ мемлекеттерін, өзге аумақтардан Киев, Русин, Батыс Еувропадағы Ұлы Карл құрған мемлекеттерді алуға болады.

Алғашқы индустриялдық мемлекеттер санатында XVI ғасырдан бастап буржуазия билікке қол жеткізген Нидерландыны, XVIІ ғасырдағы революциядан кейінгі Англияны, XVIІІ ғасырда мемлекеттік құрылымның жаңаша дамуы жолына түскен Францияны, Америка Құрама Штаттарын атауға болады.


5.Мемлекеттік жүйелердің типологиясы. Әдебиетте мемлекеттер жіктелуінің (типалогиясы) жалпы принциптері ажыратылады. Дәстүрлі түрде оларға үш негізгі принцип жатады:

а) таптық қарсыласу рпинциппі. Мемлекеттердің - құл иеленушілік, феодалдық, капиталистік, социалистік дербес түрлері ретінде; феодалдық, капиталистік, социалистік дербес түрлері ретінде;

б) саяси өмірде демократизм мен либерализмнің дамуы принципі. Осы айқындамалар тұрғысынан мемлекеттер: авторитарлық, тоталитарлық, демократиялық мемлекеттерге бөлінеді;

в) мемлекеттің нормативтік, құқықтық негіздерінің дамуы принципі. Мемлекет осы көзқарас тұрғысынан құқықтық мәдениеті дамуының дәрежесіне қарай: құқықтық мемлекет, әлеуметтік мемлекет, әскери – полициялық мемлекет болып бөлінеді.

Мемлекеттер әр түрлі тұрпата болады:

- унитарлық, яғни тұтас мемлекет - әлеуметтік ұйымның жоғары дәрежесінде үстемдік ету . Басқа басқарушы ұйымдардың билігі жоқ;

- федеративтік - мұнда әрбір тәуелсіз мемлекеттің өзінің билік органдары болды. Сонымен қатар федералдық саяси құрылымдар құрылды. Одақтық заң одақ аумағында орындалуға тиісті. Федерацияның субьектілері – штаттар, кантондар, жерлер, провинциялар, республикалар;

- конфедерация – онда біріккен мемлекеттер өздерінің тәуелсіздігін толық сақтайды. Конфедерацияда өзара қимылды үйлестіретін ұйымдар құрылды.

1) басқару түрі,

2) мемлекеттік құрылысы.

Басқару түріне қарай мемлекет монархиялық және республикалық болып екіге бөлінеді.

Монархия деп мемлекеттің жоғарғы өкімет билігі жеке-дара бір билеушінің қолында болып, ол әкеден балаға мұра ретінде қалатын басқару түрін айтады. Оны хан, патша император король деп атауы мүмкін. Монархия абсолюттік және конституциялық болып екіге бөлінеді.

Республика деп мемлекеттік биліктің барлық жоғары органдары белгілі бір уақытқа сайланатын немесе өкілдік мекемелер /парламент/ арқылы қалыптасатын мемлекеттік басқарудың түрін айтамыз. Республика президенттік және парламенттік болып екіге бөлінеді.

Мемлекет құрылысына қарай мынадай түрлерге бөлінеді: унитарлы, федерация, конфедерация .

Унитарлы (латынның “unuz”- біртұтас, біріккен деген сөзінен шыққан) құрылыста саяси билік бір орталыққа бағынады, мемлекеттің ішінде өз алдына бөлек басқа құрылымға жол берілмейді. Унитарлы құрылыста саяси билік бір орталыққа бағынады, оның бір конституциясы, бірыңғай құқықтық және сот жүйесі болады. Біртұтас мемлекет түрі ресурстарды орталыққа жинақтауға мүмкіндік береді, ол жалпы алғанда елді жеделдетіп дамытуға жәрдем жасайды. Мысалы, мұндай мемлекеттерге Греция, Италия, Қазақстан, Польша, Франция, т.б. жатады.

Федерация (латынның “foedus” –одақ, бірлестік деген сөзінен шыққан) деп белгілі бір саяси тәуелсіздігі бар бірнеше мемлекеттік құрылымдардың бірігіп одақтық жаңа мемлекетті құруы. Федерациямен оған кіретін субъектілердің міндеттерінің арасындағы айырмашылықтар жалпымемлекеттік конституциямен реттеледі. Әрбір субъектінің өзінің жоғарғы билеу органдары болады. Бірақ олар орталық институттарға бағынуы тиіс. Мысалы, мұндай мемлекеттерге Австралия, Австрия, АҚШ, Бельгия, Бразилия, Германия, Канада, Малазия, Мексика, Нигерия, Рессей , т.б.

Конфедерация деп өздерінің кейбір амал-әрекеттерін үйлестіріп, белгілі бір мақсаттарды (әскери, сыртқы саясаттағы) жүзеге асыру үшін бірлескен егеменді елдер одағын айтады. Онда жалпыодақтық азаматтық немесе ол одаққа кірген мүшелердің бәріне міндетті заң шығарушы билік болмайды. Оның алған шешімдері оған кірген мүшелердің бекітуінен өтуі керек.


Лекция№11
Тақырыбы: Мемлекет және азаматтық қоғам.

(1 сағат)

Жоспары:
1.Азаматтық қоғам ұғымы.

2.Азаматтық қоғам идеясының пайда болуы мен дамуы.

3.Азаматтық қоғамның құрылысы.

4.Құқықтық мемлекет ұғымы және оның ерекшелігі белгілері.

5.Әлеуметтік мемлекеттің функциялары және демократияның жаңа тұжырымдамалары.

6. Қазақстанда азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастыру проблемалары

әлеуметтік мемлекеттің функциялары, демократияның жаңа тұжырымдамалары және Қазақстанда азаматтық қоғам мен құқықтық мемлекетті қалыптастыру проблемалары туралы түсінік беру.

Демократиялық қоғамда саяси және әлеуметтік міндеттердің арасы айқын бөлінген, оларды әртүрлі институттар атқарады. Адамның құқықтық дәрежесі оның азаматтық қоғамдағы әлеуметтік – эканомикалық ролінен ажыратылған. Ол әрі жеке адам, әрі қоғамның азаматы. Бұл адамның жеке мүдделері, жалдамалы еңбегі, жеке басының құқы саяси бақылаудан тыс деген сөз.

Азаматтық қоғамда адам құқы мен азамат құқының ара жігі айқындалған. Жеке адамның құқын азаматтық қоғам, азаматтың құқын мемлекет қорғайды. Бұл жерде адамның құқы дегеніміз оның өмір сүру, бостандықта болу, бақытты тұрмысқа ұмтылу құқы деген сөз, ал азаматың құқы дегеніміз оның саяси құқықтары деген сөз.

Демек азаматтық қоғамның негізі элементі жеке адам. Ал оның өзін - өзі көрсету, таныту, мақсат – мүдделерін, іске асыру жөніндегі талаптарына қоғамдағы әртүрлі институттар, ұйымдар, топтар көмектеседі. Олардың қатарында жұмысшы, инженер, дәрігер ұйымдарын, ынталы топтарды, кәсіподақтарды, жастар ұйымдарын және т.б. атауға болады.

Қорыта айтқанда, азаматтық қоғам дербес әрі тәуелсіз институттар мен қатынастар жүйесі, олардың міндеттері жеке индивидтер ( адамдар ) мен ұжымдардың өз қабілеттерін көрсетіп, іске асыруына, жеке адамның немесе коллективтің мүдделері мен қажеттерінің қанағаттандырылуын қамтамасыз ету болып табылады.

Азаматтық қоғам мемлекеттен тәуелсіз оқшау өзіндік жүйе деп қарауға болмайды. Бұл екеуінің айырғысыз байланысын азаматтық қоғамға да, саяси салаға да жатқызуға болатын бірқатар институттары бар екендігі дәлелдейді. Бұл ең алдымен саяси партиялар мен ұйымдар, олар жеке адамдар мен азаматтар топтарын мемлекет пен оның билік құрылымын байланыстыратын буын болып табылады.

Жоғарыда айтқанымыздай, билік қатынасы саласында азаматтық қоғамның екінші беті, көрінісі – құқықтық мемлекет - оның мақсаты барлық салада өз азаматтарының құқықтары мен бостандығына кепілдік жасау. Бұл жерде ол кепілдіктің жүзеге асуы үшін азаматтардың да билік жүйесіне құрметпен қарап, оның заңдарын мүлтіксіз орындауының маңызы зор екенің айта кету керек.

2.Азаматтық қоғам идеясының пайда болуы мен дамуы. Адамзаттық қоғамның пайда болуы жөнінде ғалымдар арасында екі түрлі көзқарас бар. Біреулері оны буржуазиялық қоғамның жемісі дей келіп, нарықтық қатынастармен байланыстырады. Екіншілері ондай қоғам белгілі бір шамада қашан болмасын болған дейді.

Азаматтық қоғам идеясы өте ертеде пайда болған.Аристотель еңбектерінің өзінде біз азаматтық қоғамдағы меншіктің рөлі туралы пікірлерін кездестіреміз. Ол кім меншікке ие болса, сол ізгіліктің, адамгершіліктің де иесі болады деп жазды.

Кейінрек бұл мәселеге елеулі үлес қосқандар: Т.Гоббс, Ш.Монтекье, Ж.Ж.Руссо, Т.Пейн және т.б. Дегенмен, азаматтық қоғам тұғырнамасын жасауда ерекше еңбек еткен немістің атақты фәлсафашысы - Гегель. Оның ойынша, азаматтық қоғам мемлекеттен тәуелсіз нарықтық экономиканы, әлеуметтік топтарды, таптарды, карпорацияларды, инститттарды қамтиды. Олардың мақсаты қоғамның өміршендігін және азаматтық құқықты жүзеге асыруды қамтамасыз етуде.

Азаматтық қоғам деп мемлекеттік құрылымнан тыс қалыптасатын әлеуметтік – экономикалық және мәдени – рухани қоғамдық қатынастардың жиынтығын айтады. Ол жеке тұлғаның емін – еркін дамуын қамтамасыз етуге мүмкіндік жасайды. Бұл қоғамда мемлекеттің жеке адам өміріне араласуына өте - мөте шек қойылады. Ал олардың атқаратын міндеттерін азаматтар өз еркімен оларға берген және орындалуын өздері тексереді.
3.Азаматтық қоғамның құрылысы. Адамзаттық қоғамның құрамына адамдардың өздері тудырған қауымдастықтар ( отбасы, кооперациялар, ассоциациялар, қоғамдық ұйымдар, кәсіби, шығармашылық, спорттық, этникалық және басқа бірлестіктер ), азаматтардың өндірістік және жеке өмірі, олардың әдет - ғұрпы, салттары кіреді.

Адамзаттық қоғамда адамдардың экономикалық, саяси және рухани өмірінің түрін еркін тандауына және жүзеге асыруына заң жүзінде кепілдік беріледі. Олар мемлекет тарапынан қатаң тәртіпке алынудан сенімді түрде қорғалады. Адамның жалпы құқықтары сақталады, бұзылмайды.

Адамзаттық қоғам эканомикасының негізі - әр түрлі меншіктегі көп укладты эканомика . Бұл қоғамның әрбір мүшесінің нақтылы меншігі болады және оны өз қалауына сай пайдалана алады. Сондықтан мұнда белсенді іскерлікке, тапқырлыққа, жемісті еңбек етуге кең жол ашылады.

Саяси өмірде азаматтық қоғам барлық азаматтарға мемлекеттік және қоғамдық істерге еркін қатынасуына жағдай жасайды. Мұндай қоғамда адамның халықаралық дәрежеде танылған ережелерге сай төмендегідей азаматтық құқықтары жүзеге асырылады:

- ұлттық - этникалық, саяси, діни, жастық, жыныстық белгілері бойынша қандай да болсын алалаушылыққа жол берілмейді;

- жеке тұлға мен азаматтық абыройы болып саналатын пәтер үйі мен мүлкі, мамандық тандау еркіндігі, тұратын мекенін анықтау, ел – жұртқа келіп – кету, хатта жазылған және телефонмен сөйлеген сөз құпиялылығы, сөз, баспасөз және хабарлама бостандығы заң жүзінде сенімді қорғалады;

- адам өзінің көзқарасы мен рухани мүдделерін өзі шешеді;

- азаматтық құқықтар сот органдары мен қоғамдық ұйымдар жағынан толық қорғалады.

Қазақстанда азаматтық қоғамның қалыптасуы өзгеше жағдайда өтіп отыр. Кеңестік кезенде қоғам өмірі барынша мемлекеттенедірілген болатын. Ол жүйе күйрегеннен кейін азаматтық қоғамға өтуге « жоғарыдағы » мемлекеттің өзі ұйытқы болып отыр. Халықтың сана - сезімі, жүріс – тұрысы әлі ондай деңгейге көтеріле қойған жоқ. Сондықтан біраз уақытқа дейін, белгілі бір сапалық денгейге қол жеткізгенше бұл процеске мемлекеттің елеулі ықпалы болмақ