Лекция 30 сағат Лабораториялық сабақ 15 сағат СӨЖ 45 сағат обсөЖ 45 сағат Барлық сағат саны 135 сағат

Қазақстан Республикасы

Білім және ғылым министрлігі.
«Сырдария» университеті

«Химия және биология» факультеті

«Биология» кафедрасы.

“Өсімдіктер физиологиясы” пәні бойынша 050113 «Биология» мамандықтарының

студенттері үшін.

ЛЕКЦИЯНЫҢ ҚЫСҚАША КУРСЫ.

Жетісай 2007ж.

(1 сағат)

1.Өсімдіктер физиология пәні, мазмұны және маңызы.

2.Қазіргі заман физиология бағыттары.

3.Өсімдіктер физиологиясының өркендеу тарихы.

1.Якушкина.Н.И. Физиология растений. М. 1993г

2.Полевой.В.В. Физиология растений.М. 1991г.

3.Кенесарина.Н.Ә.Өсімдіктер физиологиясы және биохимия негіздері. Алматы, 1988ж

4.Жатқанбаев.Ж.Өсімдіктер физиологиясы.Алматы. 1988 ж.

5.Қалекенұлы.Ж.Өсімдіктер физиологиясы.Алматы. Қазақ университеті.1996ж.

6.Сағатов.К.С.Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, 1996 ж.

7.Сағатов.К.С.Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, Ғылым баспасы, 2002 ж.

8.Уалиханов.Г, Есмағұлов.Қ. Өсімдіктер биотехнологиясының негіздері. Алматы .Респ. баспа кабинеті, 1999 ж.

9.Жатқанбаев.Ж.Ж. Өсімдіктер физиологиясы және биохимиясы негіздері. Алматы 2004 ж.

10.Медведев.С.С. Физиология растений. Изд –во СПБГУ, 2004 г

11.Якушкина. Н.И, Бахтенова.Е.Ю. Физиология растений. М.Владос, 2005 г.

12.Папорков.М.А, Клинковская.Н.И. Милованова.Е.С.Учебно –опытная работа на пришкольном участке. М.1980 г.

13.Физиология и биохимия сельскохозяйственных растений (под ред. Третьякова.Н.Н).М.

2000 г.

15.Кенжеев.Қ. Өсімдіктер физиоллогиясының практикумы. Алматы. 1989ж.

Өсімдіктер басқа организмдер сияқты зат және энергия алмасу заңдарына бағынады.

Өсімдіктер физиологиясы пәнінің негізгі мақсаты өсімдіктерде негізгі фотосинтез,тыныс алу, су режимі және тіршілік негізін құрайтын басқада жағдайларды зерттеу, талқылау, оларды адамзатқа пайдалы жағына өзгерту болып есептеледі.

К.А. Темирязов өсімдіктер физиологиясы пәні мақсаты өсімдік құрамындағы болатын құбылыстарды үйретуарқылы ол құбылыстардыадамзат қалауына қарап өзгерту, оларда болатын құбылыстарды тоқтату немесе оларды жеделдету, қысқасы өз еркімізге бағындыру деп атайды.

Физиология өсімдік өмірі жөнінде жетерлі дәрежеде анық және толық түсінік алу, оған тиісті қайшылықтарды ашу, олардың өсімдік денесі құрылысындағы маңызын анықтау мақсатында лабораторияда және алқаптарда өсу өркендеу заңдарын табиғи жағдайда үйрену күрделі комплекс күзетулерімен алып барылады. К.А. Темирязов айтқандай физиологиялық тәжірибе немесе теориялық түсінікке ие болу үшін, тіршіліктегі болатын өзгерістермен шектеліп қалмай ол организмдер тарихын да үйрену қажетті.

Өсімдіктер физиологиясы, жануарлар физиологиясы, биохимия, биофизика, молекуляр биология, микробиология, химия, физика сияқты пәндермен күрделі байланысты, олардың әдістерінен пайдаланады, оларға әсерін тигізеді.Кейінгі жылдарда физикалық-химиялық әдістерден; хроматография, белгіленген атомдар, электрон микроскопия, электофорез, дифференциалды центрофугалау, спектро – фотометрия рентгенді құрылыс талқылау тағы да басқа әдістердің пайдалануы нәтижесінде бұл пәнде үлкен жетістіктерге ие болды. Өсімдік жасушалары күрделі құрылысқа ие. Оның органоидтары, структурасы, және физиологиялық функциялары, жасушаның заттар меңгеруі және агрегатты шығару құбылыстарында мембрананың маңызы және басқалар терең зерттеледі. Көбінесе өсімдік денесінде энергия және оның жұмсалуы жөнінде түсініктер тереңдеді. Себебі сәуленің электромагнит энергиясын органикалық заттар құрамында еркін энергияға айналдыру және топтау жасыл өсімдіктердің ең өзекті қасиеті есептеледі.

Жасыл өсімдіктер жер шарындағы басқа тірі организмдерден өзінің арнайы қасиеттерімен ерекшеленеді.

Біріншіден, өсімдіктер энергия көзі ретінде сәуленің энергиясынан пайдаланып оларды ерікті(химиялық) энергияға айналдыру қасиеті (фотосинтезі)

Бейорганикалық заттарды сыртқы ортадан меңгеріп өсімдіктер оларды зат алмасу құбылысында энергиямен байытып органикалық зат есебінде жер шарындағы барлық тіршілік үшін қоректік және энергия негізін жаратады.

Екіншіден, жасыл өсімдіктер жануарларға қарағанда жоғары дәрежеде өркендеген. Өсімдіктердің жер асты және жер үсті мүшелері өркендеуі күшті бұтақтану қабілетіне ие. Нәтижеде өсімдіктер тамыр арқылы топырақтан жапырақ арқылы ауадан қоректену шеңбері ұлғаяды.

С.П. Костиев (1872-1931). Егер жасыл өсімдіктер жапырағы бірнеше жыл жұмысын тоқтатса жер жүзіндегі барлық жанды заттар, ауамуарда өмірден көз жұмған болар еді деген.

Қазіргі уақытта биологияның түрлі бағыттарында өсімдіктер физиологиясы бөлек орын ұстайды.

Өсімдіктердің жаңа түрлерін сорттарын жақсартуда, олардың өнімділігін, өнім сапасын жақсартуда, оларды сақтауда бұл пәннің мақсаты жылдан жылға артып барады.

Қазіргі заман өсімдіктер физиологиясы 6 – бағытқа ие деп қаралады.

Бірінші бағыт, биологиялық бағытымен фотосинтез және тыныс алу құбылысында пайда болатын түрлі заттардың әр қайсысы өзіне тиісті жұмысын, маңызын зерттейді.

Екіншісі, биофизикалық бағыт – бұл жасушалардың энергетикалық мәселелерін, өсімдік электрофизиологиясын, су режимінің физикалық, химиялық заңдылықтарының өсу, қозғалу және тыныс алу, фотосинтез мәселелерін үйренеді.

Үшіншісі, онтогенетикалық бағыт – бұл өсімдіктердің жасына қарап өркендеу заттарының морфогенезін және өсімдіктер өркендеуінің басқарылу заңын үйренеді.

Төртінші, эволюциялық немесе салыстырмалы бағыт – ол филогенездің қасиеттерін белгілеп береді. Ол онтогенезді геотип функциясы деп қарайды, бұл белгілер филогенезді күзетеді.

Бесінші, Экологиялық бағыт – бұл өсімдік организмінің жеке құбылыстарының сырты ортаға байланыстылығын зерттейді. Демек өсімдіктердің өнімділігін асыруда жаңа әсер етуші факторларды жаратып зерттейді. Мәселен минералды тыңайтқыштарды қолдану жарық және су режімін жақсылау, егін алқаптарында өсімдіктердің жайласуын тағы басқалар нәтижесінде өсімдіктерде май қант, ақуыз, заттарды асыру мен сырт ортаға асырады.

Алтыншысы, синтетикалық немесе Кибернитикалық бағыт-өсімдіктердің өсуінің жалпы заңдылықтарын және бір-бірімен байланыста болған энергетикасын және кинетикасын үйренеді. Мәселен фотосинтез, тыныс алу, коректену және органдардың пайда болуы жалпы қарағанда өсімдіктер физиялогиясында пайда болатын бұл барлық бағыттар бір-біріне өзара байланысты болып бір келкі дәрежеде маңызға ие.

Өсімдіктер физиологиясы қысқы тарихы.

XVIII ғасырдың сонына келіп физика пәні өркендеген дәуірде өсімдіктер физиологиясы пайда болды. Бұл дәуірде Ломоносов және Лавуазе анық химия пәніне негіз салған. Өсімдіктер физиология негізі Ж.Сенебье есептелгенмен бұл мәселелер бұрынрақ зерттелген. Италиялық Мольпиги және Ағылшын Р. Гук. өсімдіктер құрамын ілгерірек микроскопта зерттеген болатын.

Ағылшын ботанигі С.Геилгес өсімдіктерде 2-түрлі ағым су және қоректік заттар жоғары қарай және жоғарыдан төменге қарап ағымын дәлелдеген. Сондай-ақ өсімдіктерде суды әрекетке алып келуші күш тамыр қысымы және транспирация екендігі анықталады.

Фотосинтез жөнінде алғашқы мәліметтер швецариялық ғалымдар Ж. Сенебье және Соссюрлар алған. Олар фотосинтезде көміртекті қоректену деп қарап бұл құбылыста сіндірілген көмірқышқылы және бөлініп шыққан оттегі мөлшері анықталады.

Ж. Сенебьенің 5- томдық Өсімдіктер физиологиясы кітабында өсімдік физиологиясы өз алдына пән болып шығуына негіз салды. Ол ағаш рет өсімдіктер физиологииясы терминін ұсынды. Сонымен бірге пәнін негізгі тапсырмаларын предметін әдістерін анықтап берді.

Ресейде өсімдік физиологиясы ХІХ ғасырдың екінші жартысында өркендей бастайды. Оған А.С. Фомицин (1835), К.А. Темирязов (1848) негіз салды. Фомицин 1967 жылы Петербург университетінде өсімдіктер физиологиясы кафедрасын ашты.

Москвада өсімдіктер физиологиясына негіз салған ғалым К.А. Темирязов 1870-1892 жылдар Пертов академиясында казіргі ауыл шаруашылығы академиясында кафедра ашып фотосинтез құбылысын физикалық химиялық әдістермен зерттеді. Өсімдіктер экологиялық физиологиясын Н.А. Мкасимов ашты. Кейін оны И. И. Туманов. В.И. Разумов. В. Г. Александровтар жалғады.

ХХ ғасырға келіп М.С. Цвет, М. Колвин, фотосинтезді В.И. Паллацимн. С.П. Костыгев, Г.А. Кребсстер тыныс алуын сондай-ақ зат алмасу құбылыстарын, фотогармондарды. Н.Г. Холодный Ф. Вент, М.Х. Чайлахян т.б. зерттейді.

1934 жылы СССР пәндер Академиясында өсімдіктер физиологиясы институты ұйымдастырылды.

Қазіргі уақытта барлық Республикаларда сондай-ақ университеттерде өсімдіктер физиологиясы кафедралары жұмыс істеді.

(1 сағат)

1.Өсімдіктер клеткасының құрылымы мен атқаратын қызметі туралы жалпы шолу.

2.Клетканың жеке бөліктерінің құрылысы мен атқаратын қызметтері.

3.Гемицеллюлоза.

1.Якушкина.Н.И. Физиология растений. М. 1993г

2.Полевой.В.В. Физиология растений.М. 1991г.

3.Кенесарина.Н.Ә.Өсімдіктер физиологиясы және биохимия негіздері. Алматы, 1988ж

4.Жатқанбаев.Ж.Өсімдіктер физиологиясы.Алматы. 1988 ж.

5.Қалекенұлы.Ж.Өсімдіктер физиологиясы.Алматы. Қазақ университеті.1996ж.

6.Сағатов.К.С.Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, 1996 ж.

7.Сағатов.К.С.Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, Ғылым баспасы, 2002 ж.

8.Уалиханов.Г, Есмағұлов.Қ. Өсімдіктер биотехнологиясының негіздері. Алматы .Респ. баспа кабинеті, 1999 ж.

9.Жатқанбаев.Ж.Ж. Өсімдіктер физиологиясы және биохимиясы негіздері. Алматы 2004 ж.

10.Медведев.С.С. Физиология растений. Изд –во СПБГУ, 2004 г

11.Якушкина. Н.И, Бахтенова.Е.Ю. Физиология растений. М.Владос, 2005 г.

12.Папорков.М.А, Клинковская.Н.И. Милованова.Е.С.Учебно –опытная работа на пришкольном участке. М.1980 г.

13.Физиология и биохимия сельскохозяйственных растений (под ред. Третьякова.Н.Н).М.

2000 г.

15.Кенжеев.Қ. Өсімдіктер физиоллогиясының практикумы. Алматы. 1989ж.

Мәселен , тіршілік әрекеттерін өз алдына дербесжүзеге асыра алатын бактериялар, балдырлар, сағырауқұлақтар бір клеткалы организмдерге жатады. Бұлардың басым көпшіліктері өте майда, көзге ілінер-ілінбес организмдер.Дегенмен олардың ішінде біршама ірі, жәй көзбен қарағанда бөліктері оңай байқалатындары да аз емес. Мысалы,ацетабулярия(Acetabularia) деп аталатын теңіз балдырының ұзындығы 7см –ге дейін жетеді.

Өмірімізде күнделікті көзге түсетін жоғары сатыдағы өсімдіктердің барлығы көп клеткалы орнганизмдерге жатады.

Өсімдіктің жалпы денесін құрастыратын жеке мүшелері - жапырақ,сабақ, тамыр және гүл шоғырлары өз алдына белгілі қызмет атқарады. Олардың әрқайсысы түрліше қызмет атқаратын бірнеше ұлпалардан құралған. Жеке ұлпалар бір-біріне пішіндері және атқаратын қызметтері жағынан ұқсас клеткалардың жиынтығынан тұрады. Бір ұлпадағы клеткалардың пішіндері және атқаратын қызметтері басқа ұлпалардан өзгеше болады.

Алайда көп клеткалы өсімдіктерддің жеке клеткалары атқаратын қызметін бір клеткалы организмдердің қызметімен салыстыруға болмайды. Себебі, көп клеткалы организмдердегі жеке клеткалар тіршілік әрекеттері, атқаратын қызметтері жағынан бір клеткалы организмдерге тән дербестігін жоғалта бастайды.

Сондықтан жеке клеткаларды бір жағынан дербес организмдер, екінші жағынан көп клеткалы организмдердің ең майда және қарапайым бөлігі деп қарастырған жөн. Мысалы, кейбір бактериялық клеткалардың диаметрі – бір микрометрге жетер- жетпес болса, ұзындығы бірнеше миллиметрмен өлшенетін клеткалар да кездеседі.

Ең майда деген бактерия клеткасының біреуінің құрамында 10¹¹ молекула болады екен.Міне, осының өзі тірі организмнің майда бірлігі – клетканың қаншалықты күрделі екендігін дәлелдейді.

Клеткалар сыртқы пішіндер жағынан да түрліше болуы мүмкін. Мысалы, сабақтың немесе тамырдың созылып өсу аймағындағы клетка – ұзындығы 50 мкм, ені 20, биіктігі 10 мкм шамасындағы қорапша сияқты болып өседі.

Өсімдік клеткасын микроскоппен қарағанда ең алдымен көзге түсетін үш бөлігі – қабығы, протопластары және вакуоль байқалады.

Протоплазманың құрамында құрылыстық бөліктер, цитоплазма және рибосомалар орналасқан. Құрылыстық бөліктерге –ядро, митохондриялар,пластидтер жатады. Цитоплазманың өзі мембраналардан (плазмалемма, тонопласт, эндоплазмалық тор),майда денешіктерден (диктиосомалар, лизосомалар,сферосомалар) және цитоплазмалық негізден (матрикс)құралған.

Атқаратын қызметтеріне байланысты клетканың құрылыстық бөліктерін үш топқа бөлуге болады:1) өзгертуші машиналар – митохондриялар, хлорпласттар; 2) белок және басқа полимерлердің синтезделуін жүзеге асыратын машиналар- рибосомалар, ядро; 3) май қышқылдары мен холестеринді синтездеуге қатысатын метаболиттік жүйе (гранулалар).

Клетка сыртынан целлюлозадан және басқа полисахаридтерден құралған қабықпен қоршалған. Оның толып жатқан ірі саңылаулары болады. Сондықтан ол еріген заттардың клетка ішіне енуіне, немесе сыртына шығуына кедергі бола алмайды. Клетка қабығының ішкі жағында цитоплазманы қоршаған плазмалық мембрана – плазмалемма орналасқан. Ол өзі арқылы заттарды қабыққа қарағанда, таңдап өткізеді. Соған байланысты заттардың клеткаға енуін және одан шығуын реттейді.Цитоплазмада митохондрия, хлоропластар, ядро және т.б. оргоноидтар жайғасқан. Өсімдіктердің өсіп жетілген клеткаларында тонопласт деп аталатын мембранамен қоршалған үлкен орталық вакуолі бар. Ол құрамында менералдық иондар, оргоникалық қышқылдар, кейде қанттар және амин қышқылдары бар ерітіндіге толы болады. Өсімдік клеткасының ішкі бөліктері бір-бірімен мембраналар арқылы оқшауланып жатады.

• 
  2 –
  

Ұрықтық ұлпалардың және клеткалардың созылып өсу кезеңіндегі қабығын алғашқы (бастапқы) деп атайды. Кейінірек осы қабықтың ішкі (астар) жағынан қайталама қабық қалыптасады. Осыған байланысты қабық қалыңдап, қатайып беріктенеді.

Алғашқы қабықтың құрамына енетін бөліктерін төрт топқа бөлуге болады: 1. Құрылыстық бөліктер-целлюлоза (автотрофты өсімдіктер ), хитин (саңырауқұлақтарда), глюкан (ашытқыларда), маннан немесе ксилан (кейбір балдырларда). 2. Қабық негізінің (матрикс) бөліктері-гемицеллюлозалар, пектиндер, белоктар, лепидтер. 3.Қабықтың астарын лигнин, суберин және басқа қосындылар бедерлейді. 4. Қабықтың тыс жағының құрамына кутин және балауыз енеді.

Клетка қабығында, әсіресе эпидерма клеткаларында, біршама мөлшерде кальций силикаты мен карбонаты сияқты менералды қосындылар да кездеседі.

Клетканың алғашқы және қайталама қабықтарының негізгі қаңқасы целлюлоза талшықтарынан құралады. Целлюлоза –Д-глюкозаның 1000-11000 молекуласынан құралатын өте ірі молекулалы полисахарид.

Гемицеллюлозалар - Күрделі полимерлер , пентоза және гексозалардын туындысы болып есептеледі. Оларды сілтілі еріткіштерде ерітіп, әлсіздеу қышқылдармен ыдыратуға болады. Гемицеллюлоза құрамында гексозалардан D-глюкоза және D-галактоза,пентозалардан L-кислоза және L-арабиноза,сондай-ақ L-рамноза және L-фруктоза да кездеседі.D-глюкозаның көптеген молекулаларының өзара 1,3-байланысуы нәтижесінде қалыптасатын коллоза-полиглюкан да гемицеллюозалар қатарына жатады.Көршілес клеткалар қабықтарын өзара қындастыратын аралық қабыршықтар пектиндер-галактурондар,галактандар және арабинозалардан құралады.Олардың негізі Д-галактуран қышқылы қалдықтарынан құралған полигалактуран қышқылының полимерлік тізбегі екендігі анықталды.Осы тізбектегі карбоксил топтары қос валентті металдарды, әсіресе кальцийді оңай байланыстыра алады.Кальций иондары пектинді заттарды өзара жалғастырып, қабықтың тығыздалуына ықпал жасайды.

Клетка қабығының негіздік бөлігінде көмірсулы қосындыларданбасқа экстенсин деп аталатын құрылыстық белок бар екндігі де анықталды.Оның құрамындағы амин қышқылдардың 20 пайызды оксипролин үлесіне келеді екен. Көмірсулы бөлігі арбинозалық тетрасахаридтерден құралады. Бұндағы арабиноза молекулалары өзары 1,2 және 1,3 байланыстар аркылы жалғасқан.Клетка қабығының астар жағы,негізінен, гетерополимерлі хош иісті қосынды- лигнинмен бедерленеді.Ол клетка қабығында проксилема түтіктерінің қалыптаса бастаған кезінде пайда болып, біртіндеп алғашқы және қайталама қабықтың құрамына енеді.Лигниннің жедел пайда болуы клетканың өсуі тоқтағаннан кейін байқалады.

(1 сағат)

1.Көмірсулар.

2.Ақуыздар.

3.Липидтер.

1.Якушкина.Н.И. Физиология растений. М. 1993г

2.Полевой.В.В. Физиология растений.М. 1991г.

3.Кенесарина.Н.Ә.Өсімдіктер физиологиясы және биохимия негіздері. Алматы, 1988ж

4.Жатқанбаев.Ж.Өсімдіктер физиологиясы.Алматы. 1988 ж.

5.Қалекенұлы.Ж.Өсімдіктер физиологиясы.Алматы. Қазақ университеті.1996ж.

6.Сағатов.К.С.Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, 1996 ж.

7.Сағатов.К.С.Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, Ғылым баспасы, 2002 ж.

8.Уалиханов.Г, Есмағұлов.Қ. Өсімдіктер биотехнологиясының негіздері. Алматы .Респ. баспа кабинеті, 1999 ж.

9.Жатқанбаев.Ж.Ж. Өсімдіктер физиологиясы және биохимиясы негіздері. Алматы 2004 ж.

10.Медведев.С.С. Физиология растений. Изд –во СПБГУ, 2004 г

11.Якушкина. Н.И, Бахтенова.Е.Ю. Физиология растений. М.Владос, 2005 г.

12.Папорков.М.А, Клинковская.Н.И. Милованова.Е.С.Учебно –опытная работа на пришкольном участке. М.1980 г.

13.Физиология и биохимия сельскохозяйственных растений (под ред. Третьякова.Н.Н).М.

2000 г.

15.Кенжеев.Қ. Өсімдіктер физиоллогиясының практикумы. Алматы. 1989ж.

Академик В.И. Вернадский жер қыртысындағы элементтердің барлығы да (тіпті сирек кездесетін элементтер де) өсімдіктерде белгілі мөлшерде кездеседі деп санайды. Алайда тірі заттың құрамына бар болғаны 22-27 элемент кіреді.

Тірі затқа жасуша қабықшасының ішкі көлемінде тұратын барлық сұйық, қоймалжың протопласт жатады. Оның қабатында органоидтер: вакуоль, цитоплазма, ядро, т.с.с. орналасқан. Тірі зат құрамына кіретін элементтерлерді үш топқа бөлуге болады. Бірінші топқа көміртек, сутек, оттегі, азот, фосфор, күкірт жатады. Ион түрінде кездесетін элементтер: натрий, калий, магний, кльций, хлор. Үшінші топқа микроэлемнттер кіреді: темір, мыс, қалайы, мырыш, марганец, кобальт, иод, молибден, ванадий, никель, хром, фтор, селен, шақпақ тас,бор, мышьяк. Көрсетілген элементердің 16-сы барлық организімдерде кездеседі. Жалпы табиғатта кездесетін элементтер саны 92 болса, тірі зат құрамына кіретін 22-27 элементтерді биоэлементтер деп атайды. Бұл элементтер өзара әрекеттесе тұрып, күрделі органикалық заттар түзеді. Тірі заттың құрамына кіретін молекулаларды биомолекула деп атайды.

Көмірсулар.

Өсімдіктердің құрғақ затының көп бөлігін, яғни оның 85-90%-ын көмірсулар құрайды. Молекуласының күрделілік дәрежесіне қарай олар моносахаридтер мен полисохаридтерге бөлінеді.

Гидролизге ұшырамайтын қарапайым көмірсулар моносахаридтерге жатады. Моносахаридтер қалдықтарының шағын мөлшерінен тұратын қанттар олигосахаридтер ге жатады, олар керсінше ди- , три- , тетрасахаридтер деп аталады.

Моносахаридтер. Моносахаридтер молекуласындағы көміртек атомдарының санына қарай ажыратылады да, осыған орай триоза, тетроза, пентоза және т.с.с. болып табылады.

Моносахаридтердің a және b формаларында белгілі бір мән бар. Олар өсімдіктерде кең тараған ферменттерге қарағанда күрт ерекшеленетін тиісті туындылар түзеді. Ол туындыларды гликозидтер деп атайды.

Дисахаридтер мен полисахаридтер. Сахароза дегеніміз гликозидтік байланыс арқылы қосылған -D- глюкоза мен -D фруктозадан тұратын дисахарид.

Өсімдіктерде басқада дисахаридтер- мальтоза, целлобиоза, лактоза кездеседі. Бұлардың құрамында сахарозаға ұқсас тек екі қарапайым қанттар қосылады. Мальтоза құрамында екі глюкоза қалдығы, лактоза глюкозамен галактоза қалдықтарынан, целлобиоза екі глюкоза қалдықтарынан тұрады.

Крахмал. Төменгі сатыдағы өсімдік- балдырлардан бастап, жоғарғы сатыдағы қос жарнақтыларға дейінгі барлық өсімдіктерде фотосинтез процесі нәтижесінде түзілген көмірсу тез арада крахмалға айналады. Ол жапырақ мезофилінің жасушаларында жиналады да, ассимиляциялық крахмал деп аталады. Соңынан ол тез арда басқа заттарға немесе крахмал қорына айналады. Ассимиляциялық крахмал өсімдіктің жапырағында, тұқымында, жемісінде, сабағы мен тамырында басқа заттарға айналады. Мұндай өсімдіктердің жапырағы «крахмалды» жапырақ деп аталады. Астық тұқымдас өмімдіктердің жапырағында ассимиляциялық крахмал жоққа тән. Фотосинтез процесінің өнімдері оларда қарапайым көмірсу түрінде жйналады, сондықтан астық тұқымдастардың жапырақтары «қантты» жапырақ деп аталады, ал крахмал олардың арнаулы мүшелерінеде түзіледі. Жапырақ қынабы мен тұқым осындай мүшелері боглып табылады. Гүлдену кезеңінен бастап пісіп жетілудің соңына дейін мұнда крахмал жедел синтезделеді. Арпа, қарабидай және күріш дәндерінің толысу сатысында крахмалдың түзілуі жоғарғы жапырақтар мен масақтың ассимиляциялық қабілетіне байланысты. Төменгі жапырақтардағы фотосинтез дәнде крахмалдың жиналуына әсер етпейді деуге болады.

Тұқым, түйнек және пиязшық өнәп шығар кезде крахмал қорына ферменттер әсер етіп, оны мальтоза мен глюкозаға дейін ыдыратады. Крахмал гидролизі кезінде жай көмірсудың бұл формалары ферменттердің жәрдемімен сахарозаға айналады. Глюкоза мен сахароза өсімдіктердің өніп келе жатқанұрығына ағып келіп, мұнда тыныс алу және құрылыс материалы ретінде пайдаланылады. Өскін өсу үшін оған энергия мен жаңа жасушалар құруға қажеті жаңа заттар керек. Ферменттердің қатысуымен көмірсуды амин қышқылдарына, ақуыздарға және басқа өте қажетті заттарға айналдыруға бағытталған бірқатар реациялар өтеді.

Целлюлоза өте кең таралған полисахарид, ол жасуша қабықшасының негізін құрайды.

Ақуыз - организімдегі заттардың ішіндегі ең күрделісі, ал оның эементтік құрамы айтарлықтай қарапайым болып келеді. Онда 51-53%-ы көміртегі, 16-18%-ы азот, 7%-ы сутегі, 21-23%-ы оттегі, 0,7-1,3%-ы күкірт болады. Кейбір ақуыздарда бұған қосымша фосфор кездеседі. Үрмебұршақ, соя, күнбағыстың тұқымында көтеген мөлшерде ақуыз болады.

Амин қышқылдары өсімдікте кетон қышқылдарын тікелей аминдеу немесе қайта аминдеу деп аталатын екі негізгі реация арқылы синтезделеді. Мысалы,: қарапайым пирожүзім қышқылы тікелей аминдеу реакциясында амин тобын қосып алып аланин деп аталатын амин қышқылын түзеді.

Сөйтіп, амин қышқылдарының құрамында карбоксил тобынан басқа амин тобыда болады. Тіклей аминдеу реакциясы бактерияларында, бидай, жүгері, ас бұршақ, ас қабақ, өсімдіктерінде бақыланған. 20 шақты амин қышқылдары ақуыздар құрамына кіреді. Сонымен бірге өсімдіктерде бос амин қышқылдары да кездеседі. Олардың саны 150-ге тең. Бос аминқышқылдар негізгі амин қышқылдарының туындысы.

Адам организіміне қажетті амин қышқылдары азықпен бірге қолданылады. Олардың ішінде валин, лейуин, изолейцин, метионин, треонин, фенилаланин лизин және триптофан ерекше қажет. Азық-түліктің құрамында осы амин қышқылдарының болуы азық- түліктің қоректік құнарлығын арттыра түседі.

Ақуыздардың физикалық және химиялық қасиеттері. Денатурация құбылысы дегеніміз ақуыз молекулаларының екінші және үшінші деңгейлік құрылымының бұзылуы болып табылады. Денатурация салдарынан ақуыздың биологиялыққасиеттері жойылады. Денатурация әр түрлі факторладың әсерімен өтеді. Мысалы, ультракүлгін сәуле, жоғарғы қысым, қыздыру, спирт, ацетон және т.б. заттардың әсер етуі ақуызды денатурацияға ұшыратады.

Тіршілік құбылыстарында денатурация маңызды роль атқарады.

Ақуыздардың атқаратын қызметі. Организімде ақуыздар алуан түрлі қызмет атқарады. Ақуыздың қызметін көбінесе жекелеген молекулалар да жүзеге асыруы мүмкін. Ақуыздардың атқаратын қызметінің ішіндегі ең бастысы катализаторлық қызымет. Барлық тірі организімдерде зат алмасу реакциялары ферменттердің әсер етуімен жүзеге асырылады. Осы кезге дейінгі белгілі ферменттердің барлығы ақуыздардан құралған.

Заттарды тасымалдау ақуыздардың тағы бір маңызды қызметі. Заттардың жасуша мен органоитар ішінде қозғалуын ақуыздар реттеп отырады, яғни оларды активті түрде тасымалдайды.

Ақуыздар сондай-ақ организімнің иммуындық қасиеттерінде жүзеге асырады.Ең ақырында, ақуыздың аса маыңызды қызыметінің бірі- оның құрылыс материалы ретінде пайдалануы. Ақуыз барлық протоплазмалық органоидтардың негізін құрайды. Ол құрылым компонентінің бірі ретінде барлық жасуша мембраналарының құрамына кіреді, тіпті сұйық, гомогенді цитоплазмалық матриксте де ақуыздар болады.

Ақуыздың жетіліуі. Барлық ақуыздар екі топқа бөлінеді. Тек қана амин қышқылдарының қалдығынан тұратын қарапайым ақуыз протеин деп аталады. Қарапайым ақуызға бөтен зат байланысқан болса, оны күрделі ақуыз дейміз, ол протеид деп аталады. Протеиндер негізінен қор және тірек заттар ретінде пайдаланылады, ал протедтер жасуша протоплазмасында ерекше роль атқарады.

Әр түрлі еріткіштерде ерігіштігіне қарай протеиндер төрт класқа бөлінеді. Альбуминдер суда, глобулиндер – тұз ерітіндісінде, проламиндер- 80% этил спиртінде, глютелиндер сілтілерде ериді. В.Л Кретовичтің мәліметтері бойынша, бидай тұқымында- лейкозин, асбұршақ тұқымында – легумелин деп аталатын альбуминдер, үрмебұршақ тұқымында- фазеолин, сора тұқымында – эдестин, соя тұқымында – глицин,деп аталатын глобулиндер, бидай тұқымында – глиадин, жүгері тұқымындазеин деп аталатын проламиндер, күріш тұқымында – оризенин деп аталатын глютелиндер кездеседі.

Қарапайым ақуыз өсімдік дәнінде қор және қоректік зат ретінде жиналады. Дән өскен кезде ол ыдырап, өсу нүктелеріне қарай ағып келеді де, осында жаңа жасушалар түзу үшін пайдаланылады. Қор ретінде жиналған қарапайым ақуыздар дәннің азық- түлік ретінде пайдаланылуында маңызды роль атқарады. Егіншілікте бұл мақсат үшін алуан түрлі дәнді дақылдар өсіріледі. Бидай дәнінле 0,3-0,4% альбумин, 0,11-0,24% глобулин, 3,91- 3,96% глиадин, 4,17-4,63% глютеин ақуздары бар.

Липидтер.

Жоғарғы сатыдағы өсімдіктердің липидтері майлар, балауыз, фосфолипидтер және глюколипидтер деп аталатын 4 негізгі топқа бөлінеді. Липидтер организімде зор роль атқарады. Олардың біразы жасушаның қор заты ретінде жиналады, ендігі бір тобы жасушаның құрылымын түзуге қатымады. Протоплазманың, вакуоляның, пластидтердің, ядро мен басқа да органоидтардың сыртқы бетін жауып тұратын мамбраналар, сондай-ақ хлоропластар мен митохондриялардағы барлық тәрізді құрылымдар екі компоненттен тұрады, оның біреуі- липид. Ақуыздармен қосыла келе, липидтер күрделі ақуыздар- липопротеидтер түзеді. Липопротеидтердің осы комплексінен жасуша мембранасы түзіледі.

Майлар негізінен қоректік және энергетикалық қор заттары болып саналады. Олар көп немесе аз мөлшерде өсімдіктердің бардық жасушаларында дерлік түзіледі. Өсімдіктердің басым көпшілігі, атап айтқанда, жоғарғы сатыдағы өсімдіктер тұқымдастарының 88%-і тұқымына қор заты ретінде май жинайды. Майлар вегетативті мүшелерде де түзіледі, бірақ мұнда аз болады.

Химиялық құрамы бойынша майлар глецерин мен үлкен молекулалы май қышқылдарының эфирі болып табылады.

Табиғи майлар құрамында түрлі май қышқылыдары кездеседі. Бұл органикалық майлы қышқылдар молекуласына 4-тен 24-ке жуық көміртектен тұратын тізбек кіреді, бұл тізбек кабоксил тобына жалғасады. Көмірсутекті тізбек полярсыз, сондықтан май қышқылдар молекуласының осы бір шеті суда ерімейтін гидрофобты.

Табиғатта кең тараған май қышқылдар қаныққан және қанықпаған болып бөлінеді. Құрамында (қанықпаған) қос байланысы бар майлы қышқылдарға пальмитолеин, олеин, линол, линолен, архидон қышқылдары жатады. Жиі кездесетін қанаққан майлы қышқылдарға пальмитин, стеариндер жатады.

Сөйтіп, табиғи майлар құрамына кіретін май қышқылдарының сапсына байланысты түрлі майлар кездеседі. Құрамында тек қаныққан май қышқылдары болса, бұл майлар әдеттегі температурада қатты зат түрінде болады. Керсінше, құрамындақанықпаған май қышқылдары болса, әдеттегі температурада май сұйық күйін сақтайды. Мысалы, оливка майының құрамында қанықпаған қышқылдар басым болуынан ол сұйық күйінде болады. Сиырдың сары майының құрамына түрлі май қышқылдары кіреді, сол себепті ол кәдімгі температурада жұмсақ- қою түрде болады. Сиырдың етіндегі майында керсінше қаныққан май қышқылдары болғандықтан май қатып тұрады.

Жануарлар организімінде майлар көмірсулардан түзіледі. Ол алғаш рет малды бордақылау кезінде байқалды. Кейінірек бұл құбылыс микробтар мен жоғарғы сатыдағы өсімдіктерден де анықталды. Көмірсулар есебінен майдың жиналуыпісіп келе жатқан жемістер мен тұқымдарда өте тез жүреді. Бұл кезде көмірсулар негізінен алғанда, глюкоза мен фруктоза алғашында глицеринальдегид пен диоксиацетонға ыдырайды.

(1 сағат)

1.Ферменттер. Ферменттердің жіктелуі.

2.Витаминдер.

3.Витаминдердің адам денсаулығына әсері.

1.Якушкина.Н.И. Физиология растений. М. 1993г

2.Полевой.В.В. Физиология растений.М. 1991г.

3.Кенесарина.Н.Ә.Өсімдіктер физиологиясы және биохимия негіздері. Алматы, 1988ж

4.Жатқанбаев.Ж.Өсімдіктер физиологиясы.Алматы. 1988 ж.

5.Қалекенұлы.Ж.Өсімдіктер физиологиясы.Алматы. Қазақ университеті.1996ж.

6.Сағатов.К.С.Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, 1996 ж.

7.Сағатов.К.С.Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, Ғылым баспасы, 2002 ж.

8.Уалиханов.Г, Есмағұлов.Қ. Өсімдіктер биотехнологиясының негіздері. Алматы .Респ. баспа кабинеті, 1999 ж.

9.Жатқанбаев.Ж.Ж. Өсімдіктер физиологиясы және биохимиясы негіздері. Алматы 2004 ж.

10.Медведев.С.С. Физиология растений. Изд –во СПБГУ, 2004 г

11.Якушкина. Н.И, Бахтенова.Е.Ю. Физиология растений. М.Владос, 2005 г.

12.Папорков.М.А, Клинковская.Н.И. Милованова.Е.С.Учебно –опытная работа на пришкольном участке. М.1980 г.

13.Физиология и биохимия сельскохозяйственных растений (под ред. Третьякова.Н.Н).М.

2000 г.

15.Кенжеев.Қ. Өсімдіктер физиоллогиясының практикумы. Алматы. 1989ж.

1) тек қана ақуыздан тұратын бір компонетті ферменттер;

2) молекулаларының құрамына ақуыздан басқа активтік немесе простетикалық топ деп аталатын ақуызсыз заттар кіретін екі компонетті ферменттер.

Ферменттердің жіктелуі. Ферменттердің барлығы алты класқа бөлінеді.

1. Оксидоредуктаза- тотықтыру-тотықсыздандыру ферменті.

2. Трансфераза – атомдардың түрліше топтарының тасымалдану реакциясын

катализдейтін фермент.

3. Гидролаза – заттардың түрліше топтарының гидролизіне қатысатын

фермент.

тобына қосып немесе ажыратып алу реакциясын катализдейтін фермент.

5. Изомераза – изомеризация реакциясын катализдейтін фермент.

6. Лигаза – АТР энергиясының есебінен түрлі заттардың ситезделу

реакциясын катализдейтін фермент.

Оксидоредуктаза – организімдегі көптеген тотығу-тотықсыздану реакциясын катализдеуші фермент.

Трансфераза – молекула қалдықтарының, атомдар тобының немесе жекелеген радикалдардың бір қосылыстан екінші қосылысқа тасымалдануын катализдеуші фермент класы.

Гидролаза гидролиз реакцияларын, ал кейде судың жәрдемімен күрделі органикалық заттардың синтезінде катализдейді.

Лиаза атомдардың түрліше топтарын ажыратып немесе қосып алу реакциясын судың немесе фосфор қышқылының қатысуынсыз катализдейді.

Изомераза органикалық заттардың изомерлік өзгерістерін катализдейді.

Витаминдер.

Витаминдер- шағын молекулалы, химиялық негіздері түрліше келетін заттарға жатады. Сонымен бірге бұл заттар өте аз мөлшерде адам және жануарлар организімінде өтетін зат алмасу және түрлі физиологиялық процесс орындалуына өте қажет. Олардың маңыздылығы – ферменттер құрамына кіре отырып, олардың зат алмасу реацияларын реттеушілік қасиетін қамтиды. Адам организіміндегі витаминдердің рөлі осы жағдайға байланысты. Витаминдер жетіспегенде зат алмасу процестері әдеттегідей орындалмайитүрлі аурулар туғызады.

Ферменттердің реакцияға әсер етуі көп жағдайда олардың құрамындағы витаминдер немесе микроэлементтер болуымен байланысты. Витаминдер органикалық зат болғандықтан олар кофактор деп аталады.

Алғаш рет витаминнің бір түрін бөліп алған Поль ша ғалымы Казимир Функ. Бұл зат аминдерге жататындықтан К.Функ оны «витамин» деп аталады («тіршілікке қажет амин»). Қазіргі кезде 13 түрлі витамин белгілі.Олар барлық адамдар, жануарлар, микробтар және көптеген өсімдіктерде кездеседі. Витаминдер екі класқа – суда және майларда ерйтін болып бөлінеді.

Витамин В₁ тиамин адамдар қорегінде тапшы болса, бери- бери деген жүйке жүйесінің ауруын туғызатын зат.Тиамин тазартылған түрде 1926ж. алынды оның химиялық құрылысын 30- ыншы жылдары американдық ғалым биохимик Роберт Р. Уильям ашып көрсетті. Одан соң тиамин химиялық өндіріс жолымен алынатын болды. Бұл витамин екі фосфор қышқылының қалдығын қосып алып тиаминпирофосфатқа айналады.

В₂ – алғаш рет сүттен бөлініп алынған. 1935 жылы химиялық құрамы, құрылысы анықталып, жасанды түрде өндірілді.

В итамин В₆ – пиридоксин, оның екі туындысы – пиридоксаль және пиридоксамин бір-біріне ауысып өзгеріп отырады. Фосфор қышқылының қалдығын қосып алып пиридоксальфосфат бірнеше ферменттердің активті тобын құрайды.

Витамин В₁₂- 1948 жылы екі американ ғалымы Э. Рикес және К. Фолкерс бұл витаминді тазартылған кристалл түрінде бөліп алды. Витамин В₁₂ қауіпті қан ауруларын емдеуге жұмсалады. Оның құрамында кобальт элементі бар, сондықтан түсі қызыл, құрамы күрделі. В₁₂ витамині тек микробтардың бір түрімен түзіледі, өсімдіктермен жануарларда түзілмейді. Адам және мал ішек-қарынында жайланған микробтардың бір түрі арқылы В₁₂ витаминімен қамтылады. Сондықтан малдардың бүйрек, бауырында бұл витаминдер болады.

Витамин С (аскорбин қышқылы) лимон шырынынан 1933жылы бөлініп алынды. Бұл витамин барлық жануарлардың, өсімдіктердің ұлпаларында кездеседі. Мұнда витамин С глюкозадан оңай түзіледі. Микробтар С витаминді қажетсінбейді. Тек адамдар және маймылдар организімінде витамин С түзілмейді.Олар бұл витаминдерді тағамдар арқылы қабылдауға мәжбүр. Витамин С жетіспеушілігі цинга ауруын тудырады, организімде тотығу – тотықсыздану реакцияларына қатасуы мүмкін.

Витамин А қажеттілігі 1915 жылы анықталды. Э. Мак-Коллум бұл витаминдерді балықтың бауырынан бөліп алды. Осы екзде витаминнің екі түрі белгілі: витамин А₁ – ретинол деп аталады; ол теңіз балықтарының бауырынан алынған, екіншісі – витамин А₂, тұщысу балықтарының бауырынан алынады.Өсімдіктерде витамин А каротиндер деп аталатын пигменттерден түзіледі. - каротин формуласы.:С₄₀Н₅₆О₂ . Каротиндер сары түсті пигментті өсімдіктерде кең тараған, өте көп мөлшерде хлоропласттарда болады., фотосинтез процесіне қатысады. Каротиндердің бір түрі -- каротин молекуласы екі бөлікке гидролиз арқылы бөлінгенде екі витамин А молекуласы пайда болады. Бұл реакция ащы ішіекте болады.

Адам организімінде витамин А-ның жетіспеушілік белгілері: терінің , мұрын, ауыз ұлпаларының құрғақтануы, көдің нашар көруі, өсу- даму процестерінің тежелуі. Витамин А барлық сары түсті жемістерде, көкөністерде көп болады.

Витамин D жетіспегенде балаларда рахит ауруы пайда болады, фосфор – кальций алмасуы бұзылып , сүйектер қалыптасуы нашарлайды.

Витамин D₃ адам және жануарлар терісінде 7- дегидрохолестеролдан ультракүлгін күн сәулесі әсерінен пайда болады. Күн сәулесі жеткілікті жағдайда адам организіміне қосымша қорекпен келетін D витамині қажетсіз .Бұл витамин адамның ащы ішегінде жинақталып Ca және Р алмасуын реттеуге қатысады.

Витамин К екі түрлі: К₁ және К₂витаминдер нафтохиноидтарға жатады. Олар көп мөлшерде жоғарғы сатыдағы өсімдіктерде кездеседі. Витамин К-ның биохимиялық ролі- дене жарақатталған кезде қан ағынын тоқтатуда.

Витамин В₁- адам организімінде жетіспегенде бери-бери деген ауру туғызады. Бұл жүйке жүйесінің ауруын, бұлшық еттерін нашарлатады, қимыл-әрекеттерін бұзады, сезімді шатастырып психикаға әсер етеді. Ақырында жүрек қызыметінің жетімсіздігінен (жетіспеушілігінен) адам өлімге тіреледі. Жас адамдарға тәулік бойы 1,5 – 2,5мг витамин В₁қажет. Витамин В₁ ертеде, балықта, ас бұршақта, тазартылмаған дәндерде көп болады. Осы тағамдар арқылы витамин В₁ қажетті мөлшерде организімге жеткізіледі. Ақ бидай ұнында, макаронда, ақ нанда витамин В₁ өте аз. Арақ ішкіш адамдардың психоздары, жүцке жүцесінің қызыметінің бұзылуы, есінен айырылу ақаулары тиамин жетіспеуінен.

Никотинамид – бұл витамин өте маңызды тағамдар арқылы қабылданады. Тағамдарда жеткіліксіз болсапеллагра деген ауру туғызады. Пеллаграда тері ауруы – дерматит, ақыл сезімнің толыспауы, диарея пайда болады. Пеллагра кедей елдерде, адамдар қоректерінде негізінен жүгері молырақ , ал ет пен балық азырақ пайдаланатын елдерде көп кездеседі. Тәулік бойында адамдарға14-18мг никотинамид қажет. Никотинамид көп мөлшерде етте, бұршақта, жаңғақта, балықта болады. Ақ нанда, мақаронда, жүгеріде никотинамид өте аз.

Аскорбин қышқылы – витамин С адам организіміне жеткіліксіз жағдайда цига ауруын тудырады. Цинганы көкөністер, алма, лимон және тағы басқа цитрустар емдейді, себебі жемістерде витамин С көп. Сонымен бірге бұл көкөністерді қайнатқан кезде, ерекше тұщы суда, витаминнің көп мөлшері ыдырап жарамсыз болып кетеді. Темір немесе мыстан жасалған ыдыстарда витамин С сақталмайды. Ет, жұмыртқа, балық, қайнатқан сүт, кептірідген дәндерде витамин С жоққа тән. Тәулік аралығында адамға жеткілікті мөлшері 50-60 миллиграммға тең. Бала емізуші аналарға, қарт адамдарға үнемі көкөністер, жемістер қабылдауы қажет.

Рибофлавин – витамин В₂ – жеткіліксіз кезде бет терісі, еріндер жырылып құрғап кетеді, анемия пайда болады. Рибофлавиннің көп мөлшері сүт, бауыр, жұмыртқа, ет, сары түсті көкөністер құрамында болады.

Өте кең тарағаны фолий қышқылының жетіспеушілігімен байланысты. Фолий қышқылы жасыл жапырақтан бөлініп алынған, өте кең тараған. Жетіспеген кезде анемия ауруын тудырады.

Фолий қышықылының жетіспеушілігі тропик аймақтарындағы елдерде кең тараған. Өте кедей отбасылар және қартайған адамдар фолий қышқылының жетіспеуін сезеді. Бұл витамин жапырақты көеөністерде, бауырда, еттерде көп болады.

Пиридин, биотин және пантотен қышқылы деп аталатын үш витамин табиғатта кең тараған, сондықтан адамдар олардың жетіспеушілігін сезінбейді. Арақты көп ішетін адамдардың денесінде бұл витаминдер ыдырап, жетіспеушілік тудырады.

В₁₂ витамині анемия ауруларының қалыптасуын шектейді. Адамның ішек- қарынында жайласқан бактериялардың бір түрі осы ви таминді синтездеп, онымен адамды жеткілікті мөлшерде қамтиды. Өзге жануарлар, өсімдіктер бұл витаминді өндірмейді. Адам бауырында витамин В₁₂ бірнеше жылға жеткілікті мөлшерде жинақталып сақталады. Сондықтан, бұл витамин сырттан сирек қолданылады.

Витамин А жетіспеушілігі көз қызыметін нашарлатып ксерофтальмия ауруын туғызады, теріде, көздің қарасында артық мөлшерде кератин деп аталатын ақуыздың түрі жинақталыды. Сондықтан витамин А жетіспеген кезде адамның көзі нашарлайды. Сонымен бірге, витамин А-ның артық мөлшері бауырда жинақталыды, қажетті мөлшерден 20-30 есе артық болса, онда адамды уландырады. Арктиканың суық суларын жайлайтын балықтардың, ақ аюдың бауырында витамин А өте көп болады. Ақ аюдың бауырын жеген адам уланып өліп кетуі мүмкін.

Витамин D жетіспегенде сәбилерде рахит ауруы пайда болады, ересек адамдарда остеомаляция ауруын туғызады. Бұл витамин кальций алмасуын реттейді. Кальций жетіспегендіктен адам сүйектері жұмсарып иіліп кетеді.

Витамин D₃ адам терісіне күн сәулесі әсерінен 7- дегидрохолестеролдан түзіледі. Күн сәулесі жетіспейтін солтүстік аймақтарда сәбилерге балық майын, етін жегізеді. Рахит ауруында барлық сүйектер өзгереді: сәбилердің бас, кеуде, аяқ сүйектері әдеттегі пішіннен өзгереді. Ересек адамдарға тәулік бойы витамин D-ның қажетті мөлшері 10 микрограммға тең, артық мөлшері улы әсер етеді.

Витаминдер Е, К әдеттегі жағдайда адамдарға жеткілікті. Витамин Е тәулік аралығындағы қажетті мөлшері 10-30мг. Витамин К жас балаларға, операцияға ұшыраған ересек адамдарға беріледі. Артық мөлшері өте улы.

Лекция №5

Тақырыбы: Клетка органеллалары мен цитоплазма құрылысындағыдағы мембрандық принципі.

(1 сағат)

1.Плазмалемма.Плазмодесмалар.

2.Тонопласт.

3.Плазманың өткізбейтін қасиеті.

1.Якушкина.Н.И. Физиология растений. М. 1993г

2.Полевой.В.В. Физиология растений.М. 1991г.

3.Кенесарина.Н.Ә.Өсімдіктер физиологиясы және биохимия негіздері. Алматы, 1988ж

4.Жатқанбаев.Ж.Өсімдіктер физиологиясы.Алматы. 1988 ж.

5.Қалекенұлы.Ж.Өсімдіктер физиологиясы.Алматы. Қазақ университеті.1996ж.

6.Сағатов.К.С.Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, 1996 ж.

7.Сағатов.К.С.Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, Ғылым баспасы, 2002 ж.

8.Уалиханов.Г, Есмағұлов.Қ. Өсімдіктер биотехнологиясының негіздері. Алматы .Респ. баспа кабинеті, 1999 ж.

9.Жатқанбаев.Ж.Ж. Өсімдіктер физиологиясы және биохимиясы негіздері. Алматы 2004 ж.

10.Медведев.С.С. Физиология растений. Изд –во СПБГУ, 2004 г

11.Якушкина. Н.И, Бахтенова.Е.Ю. Физиология растений. М.Владос, 2005 г.

12.Папорков.М.А, Клинковская.Н.И. Милованова.Е.С.Учебно –опытная работа на пришкольном участке. М.1980 г.

13.Физиология и биохимия сельскохозяйственных растений (под ред. Третьякова.Н.Н).М.

2000 г.

15.Кенжеев.Қ. Өсімдіктер физиоллогиясының практикумы. Алматы. 1989ж.