Лекция: 30 сағат Практикалық семинар: 15 сағат СӨЖ: 45 сағат обсөЖ: 45 сағат Барлық сағат саны: 135 сағат

“Сырдария” университеті

“Гуманитарлық білім” факультеті

“Педагогика және психология” кафедрасы

“Эксперименталды психология” пәні бойынша 050103 – “Педагогика және психология” мамандығының студенттері үшін

Жетісай - 2007

1. 
   Лекция
   

1. 
   Эксперименталды психология пәні, міндеттері;
   
2. 
   Ғылым – адам қоғамының іс - әрекетінің ерекше тәсілі ретінде;
   

1. 
   Адлер Ю.П. Предпланирование эксперимента. М., 1978.
   
2. 
   Анастази А., Урбина С. Психологическое тестирование Спб.: Питер., 2001.
   
3. 
   Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. Словарь – справочник по психодиагностике. Спб.: Питер. Ком., 1999.
   
4. 
   Годфруа Дж. Что такое психология, в 2-х томах. М., 2001.
   
5. 
   Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. Учебное пособие. Спб.: Питер, 2007.
   
6. 
   Налимов В.В. Теория эксперимента. М., 2002.
   

1. 
   Бурлачук Л.Ф., Савченко Е.П.Психодиагностика Киев, 1995.
   
2. 
   Норакидзе В.Г. Методы исследования характера личности. Тбил. 1975.
   

Эксперименталды психология – эксперименттік әдістерді қолдану арқылы психикалық құбылыстарды зерттейтін психология ғылымының саласы.

Эксперимент (лат. Experimentum - “эксперименттеу” тәжірибе, сынау, бақылау, көру деген мағынаны береді) – ғылыми мәнде жасалған тәжірибе; тәжірибе жүзінде бақылауды іске асыру;

Теориялық білім адам психологиясы, әрекеті санасына байланысты мәселелерді жалпы талап бойынша шешуде қолданылатын жалпы ғылыми бағыт болып табылады. Ал, қолданбалы салада адамның іс - әрекетін жетілдіруде, оның әрекетін жақсартуға, психологиялық дамуын жоғарлатуға, практикалық – кеңестік сипаттама жасауға байланысты практикалық міндеттерді ғылыми негізде қою және шешу болып табылады. Қолданбалы саладағы бұл міндеттер эксперимент арқылы шешіледі.

Эксперименталды психология пәні – психологияның теориялық және эмпирикалық білім туралы мәселелерді, психологиялық эксперименттік психологиясын іс - әрекеттің табиғи және жасанды түрлері туралы сондай-ақ жеке адамның санасының эксперименттік психологиясын қарастырады.

Эксперименталды психологияның міндеттері:

• 
  эксперименталды психологиялық теориялық негіздерін ашу;
  
• 
  эксперименталды психологиялық зерттеуді жоспарлауды және оның негізгі кезеңдерін білу;
  
• 
  қорытындылай білуді үйрету және эксперимент нәтижелерін бере білу;
  
• 
  психологиялық зерттеулердің эксперименталды әдістерін таңдай білуге үйрету;
  
• 
  психологиялық эксперименттік зерттеу теориялары мен құрылымын, ғылыми мәселелердің өзгешеліктерін, психологиялық зерттеудің болжам ерекшеліктерін қарастыру;
  
• 
  психологиялық эксперименттің психологиялық заңдылықтарын, экпериментатор мен сыналушылардың жеке басы мен эксперимент кезіндегі іс - әрекет туралы адамға зерттеуді жүргізудегі этикалық талаптар туралы мәселелерді қарастыру;
  

Идеалды эксперимент және реалды (шындықтағы) экспериментті, эксперименттің толық сәйкестігі арасындағы өзгешеліктерді, сонымен қатар психологиялық өлшемдер туралы нәтижелерді интерпретациялау заңдылықтарын қарастырады.

Ғылым адам іс - әрекетінің басқа салаларынан яғни мақсатымен, құралдарымен, мотивтерімен және жағдайларымен өзгешеленеді. Егер ғылымның мақсаты шындықты түсіну болса, онда оның тәсілі ғылыми зерттеу болып табылады.

Зерттеу іс - әрекетінің нормасы ғылыми әдіске негізделген. Оның іске асуы зерттеу мақсатын негізделген. Оның іске асуы зерттеу мақсатын белгілеуден, анықтаудан, зерттеу құралдарын таңдаудан, нәтижеге негізделетін бағдардан тұрады.

1. 
   Эсперименталды лабораторияның ашылуы.
   
2. 
   Эсперименталды психологияның дамуы.
   
3. 
   Эсперименталды психологияның ғылым ретінде қалыптасуы.
   

1. 
   Адлер Ю.П. Предпланирование эксперимента. М., 1978.
   
2. 
   Анастази А., Урбина С. Психологическое тестирование Спб.: Питер., 2001.
   
3. 
   Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. Словарь – справочник по психодиагностике. Спб.: Питер. Ком., 1999.
   
4. 
   Годфруа Дж. Что такое психология, в 2-х томах. М., 2001.
   
5. 
   Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. Учебное пособие. Спб.: Питер, 2007.
   
6. 
   Налимов В.В. Теория эксперимента. М., 2002.
   

3. 
   Бурлачук Л.Ф., Савченко Е.П.Психодиагностика Киев, 1995.
   
4. 
   Норакидзе В.Г. Методы исследования характера личности. Тбил. 1975.
   

Зерттеу алғашқы ойлар ежелден – ақ келе жатыр. Алғаш адамзатты зерттеу мәселесі Қытай империясында пайда болды. Ал, дене дамуы, ойлау, талдау өнері туралы баға беру Грецияда пайда болды.

Эксперименттік зерттеудің алғашқы элементі Платонның зерттеулері болды. Ол адамдардың әскери қабілеттілігін зерттеді.

Б.з.д. IV – ғасырда өмір сүрген Греция өкілдері тек адамзатты ғана емес, табиғатты да зерттеген. Айталық, А. Македонский өзінің оқытушысына өзі жеңіп алған аймақтардағы табиғатын, өсімдіктерін зерттеуді бұйырған. Осының негізінде түрлі фактілерді жинақтай отырып, тірі организмдер тіршілігіне талдау жасалынды.

ХV – ғасырда өмір сүрген Френсис Бэкон Англияда эмпиризм ғылымының эффекті әдістеріне тәжірибе жасау арқылы ғылымның методологиясына жаңа идеялар енгізді.

Дж. Локк адам санасының пайда болу жағдайларына тәжірибе жүргізді. Р. Декарт теория мен тәжірибені өзара байланыстырушы өкілдің бірі.

Эксперименталды психологияның негізін неміс ғалымы В. Вундт (1832-1920) қалаған. В. Вундт 1879 жылы Лейпциг қаласында психикалық құбылыстарды эксперимент әдістері арқылы зерттейтін физиологиялық лаборатория ашты. Сонымен қатар ол алғаш Лейбцинг қаласында 1876 жылы арнайы педогогикалық институт ашты. Онда 136 неміс, 14 американ, 10 ағылшын, 6 поляк, 3 орыс, 2 француз оқыдыжәне олар психологиялық эксперименттің алғашқы түлектегі ұрпақтары болды.

Арнайы лабораториялық кабинеттерді Вундт ғылымдағы жан құбылыстарын терең тану үшін арнайы приборды эксперимент жүргізу арқылы іске енгізген. Мұнда алғаш қолданылған негізгі әдіс интроспекция әдісі еді. (Интроспекция (лат. Introspektare-ішіне қарау)- өзінің психикалық тәжірибесін зерттеу, ішкі жақты қарау процесі. Адамның өзінің санасының психикалық мазмұнын, ішкі әлемін зерттеуі. Интроспекция психиканы толық зертеуге негіз бола алмайды, тек жасырын психикалық іс-әрекет тікелей бақылауға келмегенде ғана кейбір психолингвистикалық эксперименттерде қолданылады. Интроспекция ұғымы өзін-өзі бақылау ұғымымен түсіндіріледі. Өзін-өзі бақылау ішкі сана құбылыстарының тіркеуге мүмкіндік беретін ішкі өзіңнің психикалық өміріңді бақылау. Интроспекцияны өзін-өзі бақылаудан ажырату керек.)

Ең алғаш ақыл-ойды эксперименттік негізде зерттеген ғалым американ ғалымы Р. Кэттелл болды. Ол өзінің докторлық диссертациясында В. Вундттың эксперименталды лабораториясында дайындады.

Кейінгі уақыттарда 1888 жылы Гальтонмен бірлесе жұмыс істей отырып, адамдардың жеке даралық ерекшеліктерін анықтау мәселесіне ерекше көңіл бөлді.

Кэттелдің басқа зерттеушілерден ерекшелігі ол өте күрделі психикалық функцияларды зерттеді. Осы бағыттағы Крепелин зерттеулері қарапайым арифметикалық тапсырмаларды шешудегі зерттеулерге бағытталған.

Француз дәрігері, психологы және педагогы А. Бине және В. Анридің зерттеу жұмыстары эксперименттік зерттеу мәселелеріне бірқатар жаңалықтар енгізді.

Сонымен, эксперименталды психологияның дербес ғылымға айналуына ассоциация ілімдер өкілдерінің еңбектері себепші болды.

Р. Декарт, В. Вундт, Ф.Бэкон, Дж. Локк, Р. Кэттел, Крепелин еңбектеріндегі зерттеу жұмыстарында ашқан жаңалықтары эксперименттік психологияның алғашқы фундаменті болды.

Ресейдегі эксперименттік психологияға жаңа жетістіктер әкелген Н. Лангенің Новосибирск университетіндегі лабораториясындағы зерттеулері және Токарскийдің Москва Мемлекеттік Университетінің лабораториясында В.В. Чиктің Харьков Университетінің лабораториясындағы зерттеу жұмыстары болды.

Эксперименталды психологияда А. Лазурскийдің (1874-1917) еңбектерін ерекше атап өткен жөн. Петербург университетіндегі жүйке және жан аурулары кафедрасында жұмыс атқара отырып, лабораториялық экспериментте адамдардың жеке даралық ерекшеліктерін ілім ретінде көрсете отырып, жеке адамның құрылымын жасады.

Қазіргі кездегі эксперименталды психологияның дамуы бірнеше жылдар бойы жинақтаған білімдерді тәжірибеде қолдану негізінде адамдардың іс-әрекеті туралы жаңа ілімдерді кеңейтумен сипатталады. Еліміздегі психология ғылымының қолданбалы саласында психологтардың көпшілігі зерттеу жұмыстарын оқыту жұмыстарының психологиялық заңдарын ашумен шұғылданса, енді біреулері қолданбалы өңдеулермен, енді біреулері психотерапия және психодиагностикалық көмек көрсетумен айналысады.

Жалпы алғанда, эксперименталды психологияның тарихы төрт мағынаны анықтайтын кезеңнен тұрады:

1. 
   В.Вундт және Стивенс түсінігі бойынша эксперименталды психологияның негізінде адамдармен жаунуарлардың әрекеттерін зерттеп жатыр. Ғылыми психология мен психологияның философиялық, интроспекциялық, ойша жорамалдаушылық және гуманитарлық көзқарастармен қарсы тұрады.
   
2. 
   Эксперименталды психология нақты зерттеулерде іске асатын экспериментті әдістер мен әдістемелерді нақты бір жүйеге келтіріп, дәлелдеп түсіндіреді.
   
3. 
   Эксперименталды психология терминнің оның мағынасын кеңейте отырып, психологтар, психологиялық зерттеу мәселелерімен айналысатын ғылыми пәндер жүйесі үшін қолданылды.
   
4. 
   Эксперименталды психология психологиялық эксперименттік теориясын эксперименттің жалпы ғылыми теорияларына негіздеу және оны жоспарлау және алынған мәліметтерді өңдеу туралы мәселені қарастырды.
   

Эксперименталды психология саласы бойынша орыс психологы Н. Ланге (1858-1921) зейін мен қабылдауға зерттеу жүргізді.

Француз психологы А. Бине (1857-1911) алғаш рет ойлау процесіне тәжірибе жасады. Осы зерттеулердің нәтижелері психологтардың І дүниежүзілік конгресінде Париж қаласында 1889 жылы талқыланды.

ХХ ғасырдың басында орыс психологы Г. И. Челпанов психологиялық лаборатория ұйымдастырды.

Психикалық құбылыстардың физиологиялық негіздерін ашуда әйгілі академик И. П. Павлов (1849-1936) шартты рефлекстер әдісін ашты.

Н.И. Красногорский (1882-1961) балалардың жоғары жүйке қызметінің даму жолдарының қызметін зерттеді.

А.Г. Иванов – Смоленский адамдардың бірінші және екінші сигнал жүйелерінің қызметін зерттеді.

Осы кезеңдерде психикалық процестердің пайда болу жылдамдығын өлшейтін – хроноскоп, тері түйсігінің сезгіштігін зерттейтін – эстезиометр, зейіннің көлемін өлшейтін тахистоскоп, естуді өлшейтін, тексеретін – аудиометр, бұлшық еттердің жұмысын тексеретін эрограф сияқты аспаптар ойлап табылып дүниеге келді.

Сондай-ақ эксперименттің екінші түрі – табиғи эксперимент пайда болды. Табиғи эксперимент әдісінің негізін салған орыс психологы А. Ф. Лазурский (1874-1917). Бұл әдістеме негізінде зерттеуші өзіне керек құбылысты табиғи жағдайда өзі қалыптастырып отырады.

2 БӨЛІМ. Психологиядағы ғылыми зерттеудің әдістері

3. 
   - лекция
   

1. Әдіснама, әдіс және әдістеме, олардың бір-бірінен айырмашылығы;

3. 
   Психологиялық әдістердің жіктелуі;
   

1. 
   Адлер Ю.П. Предпланирование эксперимента. М., 1978.
   
2. 
   Анастази А., Урбина С. Психологическое тестирование Спб.: Питер., 2001.
   
3. 
   Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. Словарь – справочник по психодиагностике. Спб.: Питер. Ком., 1999.
   
4. 
   Годфруа Дж. Что такое психология, в 2-х томах. М., 2001.
   
5. 
   Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. Учебное пособие. Спб.: Питер, 2007.
   
6. 
   Налимов В.В. Теория эксперимента. М., 2002.
   

5. 
   Бурлачук Л.Ф., Савченко Е.П.Психодиагностика Киев, 1995.
   
6. 
   Норакидзе В.Г. Методы исследования характера личности. Тбил. 1975.
   

Әдіс - бұл ғылыми зерттеудің жолы немесе қандай да бір болмысты танудың тәсілі. Өз құрылымы жағынан ғылыми әдіс қандай да бір объектіні қарастырудың немесе операциялардың жиынтығы.

Әдіс (Метод;грек. methodos – теория, ілім, зерттеу жолы) – көздеген мақсатқа жетудің бірыңғайланған тәсілдері, тәртіпке келтірілген қызмет жүйесі. Ғылыми негізделген әдістерді саналы түрде қолдану – жаңа мағлұматтар алудың аса маңызды шарты. Тәрбие және оқыту әдістерін жасап, топтастыру тәлім-тәрбиедегі негізгі міндеттердің бірі. Тәлімдік әдістерге байқау және қателік; жобалау әдісі, рейтинг әдісі, басқару әдісі және т.б. жатады.

Әдіс - өзінің психология пәнімен зерттеу объектісімен бірлігі арқылы зерттелінетін болмысқа деген ғылыми қадамды көрсетеді. Психологиядағы әдіс зерттеу әдістемелерінде нақтыланады.

Әдістеме (Методика) - әдістер жиынтығы; оқыту немесе ғылымды зерттеу әдістері туралы ілім; педагогиканың жеке пәндерден берілетін білім көлемі мен мазмұнын негіздеп, оны оқытудың тиімді әдістерін зерттейтін саласы.

Әдістемелер - зерттеудің нақтылы мақсаттары мен міндеттеріне жауап береді. Онда зерттеу объектісі мен зерттеу шараларының сипаттамасы бар. Бір әдістің төңірегінде бірнеше әдістемелер жасалынуы мүмкін.

Әдіс туралы ілім білімнің ерекше аумағын методология құрайды. Методология теориялық және практикалық іс-әрекетін құрылысын ұйымдастырудың тәсілдері мен принциптерінің жүйесі негізінде, сондай-ақ осы ілім туралы жүйе ретінде қарастырылады.

Әдіснама (методология; грек methodos – зерттеу жолы, теория, ілім және логия ) – ғылыми таным әдісі; ғылымда қолданылатын негізгі принциптер; дүниенің, қоғамның объективті заңдылықтары мен құбылыстарын практика және теория жүзінде игертуге және және өзгертуге бағытталған таным принциптерінің жиынтығы. Әдіснама - әдістер туралы ілім, әдістер теориясы. Зерттеліп отырған объекті жөніндегі мәліметтерді және ғылыми жаңалықтарды бірізге келтіру тәсілдерінің жүйесі; ғылыми әдістің негізгі мақсаты – объективтік ақиқатты ашу. Зерттеудің нәтижесі де, оған апаратын жолда, әдісте ақиқат болуы қажет. әдіснама негізінде белгілі бір білімдер (ұғымдар мен заңдар) жүйесі жатады. Әдіснаманың ақиқаттығы оның негізінде жатқан теорияның ақиқаттығына байланысты. Ғылыми әдіснаманың дұрыс құрылған теорияға негізделгендіктен қате болуы да мүмкін емес. Дегенмен, объектіні тану кезінде әдіснаманы қолдануда қателік болуы мүмкін. әдіс – пәннің ерекшелігі арқылы анықталғанмен, олар бір-бірімен қарама-қарсылықта болады. Пән мен әдістің бірлігі қарама-қайшылықтардың бірлігі болып табылады. Әдіс зерттелетін пәннің ішкі заңдылықтарын біртіндеп қарау арқылы ғана ашады. Әдіс пен пәннің толық сәйкес келуі субъектінің объектіге біртіндеп жақындауы нәтижесінде болуы мүмкін. Теория – объективтік шындықтың идеялық бейнесі. Ғылыми теория мен әдіснама өте тығыз байланысты. Дұрыс құрылған теория – жаңа құбылыстарды танудың әдіснамасы. Әрбір ғылымның өзіндік пәні, демек өзіне сәйкес әдістері болады. әдістің негізінде білімдер жүйесі жатқандықтан (мыс.,математикалық немесе филосоиялық, логикалық және т.б.) олардың әдістері де әр алуан болып келеді. Осыған орай, ғылымда әдістерді топтастыру мәселесі пайда болды. Топтастыру әдістері белгісіне (қолдану өресіне, онгың заңдылықтары мен ұғымдарының сипатына байланысты) қарай іске асырылады. Осыған байланысты әдістерді екі үлкен топқа бөлуге болады: философиялық әдіс және жеке ғылымдар әдісі. Философиялық әдіс таным теориясымен байланысты болағндықтан, барлық ғылымға ортақ болып келеді. Белгілі бір ғылым саласында философиялық әдісті дұрыс қолдана білмеу көптеген әдіснамалық қателерге соқтырады. Диалектикалық материализм – дүниені танудың және өзгертудің бірден – бір ғылыми әдісі. әдіснаманы әдістен ажырата білген жөн.

Методология адамның теориялық та, практикалық та іс-әрекетіне жатады. Методология ғалымды немесе практикті ақиқат немесе шынайы нәтиже алу үшін оны қалай алу керектігін үйретеді. Методология-білімнің ұйымдастырылуы мен қозғалыс логикалық ішкі механизмдерін олардың өзгеру, қызмет ету механизмдерін зерттейді.
4 – лекция

Тақырыбы: Психологиядағы ғылыми зерттеу оның құрылымы мен принциптері.

Жоспары:

1. 
   Ғылым;
   
2. 
   Ғылыми іс-әрекет;
   
3. 
   Болжам
   
4. 
   Ғылыми зерттеу принциптері.
   

1. 
   Адлер Ю.П. Предпланирование эксперимента. М., 1978.
   
2. 
   Анастази А., Урбина С. Психологическое тестирование Спб.: Питер., 2001.
   
3. 
   Бурлачук Л.Ф., Морозов С.М. Словарь – справочник по психодиагностике. Спб.: Питер. Ком., 1999.
   
4. 
   Годфруа Дж. Что такое психология, в 2-х томах. М., 2001.
   
5. 
   Дружинин В.Н. Экспериментальная психология. Учебное пособие. Спб.: Питер, 2007.
   
6. 
   Налимов В.В. Теория эксперимента. М., 2002.
   

7. 
   Бурлачук Л.Ф., Савченко Е.П.Психодиагностика Киев, 1995.
   
8. 
   Норакидзе В.Г. Методы исследования характера личности. Тбил. 1975.
   

Ғылым – білім негіздері, әсіресе ғылыми әдісті жүйелі түрде қолдану нәтижесінде алынған неіздер; негізгі принциптер мен жалпы заңдылықтарды қорытып шығаруға жұмылдырылған зерттеулер не пәндер саласы; табиғи құбылстарды зерттеуге арналған әдістер мен амалдардың ғылыми принциптерге негізделген жүйесі. Ғылым – табиғат, қоғам және ой жүйесі туралы жаңа білім жасауға бағытталған оның барлық шарттары мен сәттерін білімдерімен және қабілеттерімен, біліктілігімен, дене тәрбиесімен, ғылыми еңбегінің бөлінісімен және коопрациясымен қоса ғалымдарды, ғылыми мекемелерді,т тәжірибелік және лабораториялық жабдықтарды, ғылыми зерттеу жұмыстарының әдістерін, түсінік және категория аппаратарын, ғылыми ақпарат жүесін, сондай-ақ, алғышарт, құрал-жабдық ғылыми өндірістің нәтижесі болып табылатын барлық ғылымдарды түгел қамтитын зерттеу қызметінің саласы. Бұл нәтижелер, сондай-ақ,қоғамдық сана нысанының бірі бола алады. Ол объективті ақиқатқа жетуге, заңдылықтарды бейнелеуге және алдын ала болжауға арналған, жүйелі түрде құрылған білімнің жоғары нысаны.

Қазіргі таңда психология өзінің ғылым екендігін дәлелдеді. Сондықтан ғылым болғаннан психологиялық әдістер ғылыми әдістер болып табылады.

Ғылым – ақиқатты анықтайтын, нәтижесі жаңа білім беретін адам іс - әрекетінің жетістігі. Ғылыми білімнің пайдалылығы, тиімділігі, тәжірибелілігі оның ақиқаттығының жетістігінен туындайды. Ғалым немесе ғылыми қызметкер – ақиқатты анықтау, шындыққа көз жеткізу критериімен өзінің іс - әрекетін қалыптастыратын маман болып есептеледі. Сондай – ақ «ғылым» сөзі қазіргі таңда ғылыми әдістерді қолдану нәтижесінде алынған білімнің жиынтығы болып табылады.

Ғылыми іс- әрекеттің нәтижесі құбылыстар мен процестерді түсіндіру шындықты сипаттау болып табылады. Ғылыми ізденістің идеалды формасы заңдылықты ашу оны теориялық түсіндіру. Ғылым білім жүйесі және адам іс - әрекетінің нәтижесі ретінде толықтылығымен, жүйелілігімен, сенімділігімен сипатталады және әдістерімен сипатталады. Бұл әдіс рационалды болуы керек. Ғылыми бірлестіктің мүшесі болған адам бұл ғылыми іс - әрекеттің құндылығы ғана болып қарамай, ғылыми әдісті жалғыз тәсіл деп қолдануы керек.

Зерттеудің нормасы дегеніміз не? Бұл сұраққа Т. Кунның «қалыпты ғылым» түсінігін қолдана отырып жауап беруге болады. Ол ғылымның екі қалпын революциондық фаза және қалыпты ғылым фазасын бөліп көрсетеді.

Қалыпты ғылым бұрынғы ғылыми жетістіктерге сүйенетін зерттеудің түрі. Қазіргі таңда сирек болса да оқулықтардың алғашқы формасында кездеседі. Қалыпты ғылым «парадигма» түсінігімен байланысты. Парадигма заң, теория әдіс және оны тәжірибеде қолдану нәтижесінде жалпы қабылданған ғылыми зерттеу үлгісі. Парадигманың өмір сүруінің белгісі болып табылады. Ғылыми психологияда парадигманың қалыпттары В. Вупдттын жұмыстары мен оның ғылыми мектептерінде кездеседі.

Ғылыми зерттеу процесі мынадай құрылымда болады.

1. 
   Болжамды қою.
   
2. 
   Зерттеуді жоспарлау
   
3. 
   Зерттеуді өткізу
   
4. 
   Зерттеудің интерпретациясы
   
5. 
   Болжамды растау немесе терістеу
   
6. 
   Болжамның терістелуі нәтижесінде жаңа болжамның пайда болуы.
   

Ғылыми зерттеудің талаптары:

1. 
   Ғылыми зерттеу мәселесінің актуальдылығы (көкейкестілігі) зерттеу үшін оны таңдауға негізгі аргумент болып табылады. Зерттеудің актуальдылығы дәл қазіргі уақытта, өз уақытында, сол күнгі қажеттілікке мәселені шешу міндеттілігін білдіреді.
   
2. 
   Ғылыми зерттеудің жаңашылдығы мәселенің өзіне қатысты емес ұсынылған шешімге қатысты сипаттама. Зерттеудің жаңашылдығы мәселені шешуге талпыну, тексеруді кең және терең үйренудің нәтижесінде құрылады.
   
3. 
   Ғылыми зерттеудің практикалық мәні дегеніміз – мәселенің шешімі қаншалықты шындықтағы іс-жағдайын жақсы, тиімді жаққа қарай өзгертетіндігімен анықталады.
   

Теоретикалық білімнің бірқатар түрлері кездеседі: Болжамдар, заңдылықтар, модельдер, классификациялармен типологиялар, әрбір теорияның мынандай негізгі компоненттері бар: 1. Эмприкалық негіздер (фактілер, эмпирикалық заңдылықтар) 2. Базис – теорияның идеялды обьектісін сипаттайды (аксиома, постулат, болжамдар) 3. Теорияның логикасы-логикалық қорытынды ережесі. 4. Теориялық білімдер.

Теориялық білімнің компоненттері әртүрлі жолмен дүниеге келеді. Теорияның эмпирикалық негіздері эксперимент пен бақылаудың нәтижесінен алынады. Постулаттар мен қағидалар интуиция нәтижесінде туған ойдың рационалды дәлелдейді.

Құрылымы бойынша теориялар аксиомалы және гипотетика – индуктивтік болып бөлінеді. Аксиомалық теориялар дәлелдеуді қажет ететін аксиомалар жүйесінен құрылады. Гипотетика – дедуктивтік, индуктивтік негіздегі эмперикалық негіздегі қағидалардан құралады.

Теориялар сапалық математикалық аппаратсыз, формализацияланған, формальды болып бөлінеді.

Сапалық теорияларға сапалық теорияларға психологтар А.Маслоудың мотивация концепциясын Л.Фестингердің когнитивтік диссонанс теориясын, Дж.Гипсонның қабылдаудың экологиялық концепциясын жатқызады. Формализацияланған теориялар математикалық аппарат қолданылатын – Д.Хоманстың когнитивтік баланс теориясы Ж.Пиаженің интеллект К.Левиннің мотивация теориясын формальды теория кездеседі. Д.Раштың тестің стохостикалық теориясы (IRT-пункті таңдау теориясы) ол психологиялық-педагогикалық тестілеудің нәтижесін шкалалауда қолданылады.

Теория шындықты сипаттау үшін ғана емес шындықты қандай құбылысын айта алады және бұл болжам қандай мөлшерде дәл келеді, сол үшін де құрылады.

Белгілі бір уақытта эксперименталды зерттеудің нәтижесін түсіндіретін екі немесе бірнеше теориялар қатар өмір сүреді. Мыс. жеке адам психологиясында тұлғаны сатысын көрсететін бірнеше теория бар. Айзенктің, Кеттелдің факторлы моделі және «үлкен бестік» моделі (большая пятерка).

5. 
   – лекция