Тақырыбы: Бедер жєне тау жыныстары және геологиялық құрылымдары

1.Тау жыныстарының жаралу ерекшеліктері

2.Тау жыныстарының қасиеттері

Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

3. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

4. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

5. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

6. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

7. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

1. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

2. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

3. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

4. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.

Лекция мәтіні:

Геологиялыќ процестер нєтижесінде ќалыптасып, жеке – дара шоѓырлар т‰ріндегі жер ќыртысыныњ ќ±рамбµлшектері болып табылатын, наќтылы ќ±рам жєне ќ±рылыс ерекшеліктерімен сипатталатын табиѓи минералдыќ агрегаттарды тау жыныстары деп атайды. Тау жыныстары µздерініњ жаралу (ќалыптасу) тегіне орай ірі ‰ш топќа-шµгінді, магмалыќ жєне µзгерген метаморфтыќ тау жыныстарына бµлінеді

.Єрбір тау жыныстары µздерініњ сыртќы к‰штердіњ ыќпалына ќарсылыќ кµрсету ќабілеті т±рѓысынан т‰рліше болып келіді. Єдетте,тау жыныстары µздерініњ тµзімділік дєрежесіне ќарай µте тµзімді,тµзімді, бейімделген жєне азыраќ бейімделген тау жыныстарына бµлінеді. Тау жыныстарыныњ тµзімділік ќасиеті дегеніміз олардыњ ‰гілу,яѓни морылу процесіне беріктігі, ал бейімделу ќасиеті-аѓынды сулардыњ, желдіњ жєне басќа экзогендік к‰штердіњ ыќпалына бейім болуы (О.Леонтьев,Г. Рычагов).

Тау жыныстарыныњ єр бір генетикалыќ топтары сыртќы к‰штердіњ єсеріне т‰ліше бейімделеді.Мысалы,шµгінді тау жыныстары (лесс,ќ±рымдар,

малта тастар) ‰гілу процесі єсерінен тµзімді, біраќ та олардыњ кµрінісі аѓынды сулардыњ, жерлердіњ б±зылу, ќирату єрекетіне бейімделген. Ал магмалыќ жєне метаморфтыќ тау жыныстары, керісінше, аѓынды сулардыњ шаюына аса бейімделмейді, ал ‰гілу процестерініњ єсерінен тез б±зылады. Б±ныњ себебі – магмалыќ жєне метаморфтыќ тау жыныстар жердіњ терењ ќойнауында белгілі термодинамикалыќ жєне химиялыќ элементтердіњ ќатынасуы жаѓдайында т‰зілген. Жердіњ бетіне шыќќаннан кейін б±лар басќа жаѓдайѓа тап болады да, т‰рлі процестердіњ єсерінен (тотыѓу, гидратация, еру, гидролиз) б±зыла бастайды. Демек, тау жыныстарыныњ б±зылу ќарќыны, олардыњ физикалыќ – химиялыќ ќасиеттерімен ќатар, наќты физикалыќ – географиялыќ жаѓдайларѓа байланысты, µйткені єрбір табиѓи аймаќтыњ тек µзіне ѓана тєн ‰гілу ерекшеліктері бар.

Кристалды тау жыныстарына ќараѓанда мономинералды, майда т‰йіршікті тыѓыз орналасќан массивті аќшылдау тау жыныстары физикалыќ ‰гілуге тµзімді келеді. Сондай – аќ, полиминералды гранит мономинералды кварцитке ќараѓанда тез б±зылады. Ал гнейс минарлдыњ ќ±рамы жаѓынан гранитке ±ќсас болса да, жіњішке талшыќты, жолаќты бітімді, яѓни єр т‰рлі минералдардыњ алма – кезек ауысумен сипатталѓандыќтан, ‰гілу єсерінен м‰лдем икемді болады. Негізгі жєне ультранегізгі магмалыќ тау жыныстары, орта жєне ќышќыл тау жыныстарымен салыстырѓанда тез ‰гіледі.

Физикалыќ ‰гілу ќарќындылыѓына тау жыныстарыныњ жылусыйымдылыќ (теплоемкость) пен жылуµткізгіштік (теплопроводность) ќасиеттері елеулі єсер етеді: жылусыйымдылыќ тµмен болѓан сайын кµрші тау жыныстары бµлікшелерініњ ќызу мен салќындау кезіндегі температураныњ айырмашылыѓы едєуір болѓандыќтан, олардыњ тез б±зылуына єкеп соќтырады. Тау жыныстарыныњ суµткізгіштік ќасиеттері де айтарлыќтай морфологиялыќ роль атќарады. Єдетте, су µткізгіш тау жыныстары жањбыр жєне еріген сулардыњ жер астына сіњуіне ќолайлы жаѓдай жасайды. Соныњ нєтижесінде су µткізгіш тау жыныстары кењ тараѓан аймаќтарда эрозиялыќ пішіндер сирек дамыѓан. Керісінше, су µтпейтін ќатты тау жыныстарынан ќ±ралѓан аймаќтарда, жер бетіндегі аѓыстар жиі болып, эрозиялыќ пішіндердіњ сирек дамыѓан. Керісінше, су µтпейтін ќатты тау жыныстарынан ќ±ралѓан аймаќтарда, жер бетіндегі аѓыстар жиі болып, эрозиялыќ пішіндердіњ кµптеп дамуына жаѓдай жасайды.

Тау жыныстарыныњ суµткізгіштік ќасиеті олардыњ ќ±рамына, наќты айтќанда, ќатаю дєрежесіне (ќ±мдар мальтатастар), кеуектілігіне (єктас, доломит тау жыныстармен) байланысты. Айта кету керек, тау жыныстарыныњ жарыќ-шаќтыќ ќасиеті бедер пішіндерініњ ќ±рылуы мен дамуына ерекше жаѓдай жасайды, кµбінесе гидрографиялыќ торлардыњ жазыќ беттегі келбетін ќалыптастыруѓа едєуір єсер етеді.

2.Тау жыныстары µздеріне тєн ќасиеттерімен бірге жер ќыртысында єр т‰рлі жату, яѓни астасу жаѓдайларында бір – бірімен єр алуан ќатынаста болып, литосфераныњ ќандай да бір бµлігіндегі геологиялыќ ќ±рылымын белгілейді. Тау жыныстарыныњ ќасиеттеріне байланысты экзогендік процестер єсерінен туындаѓан тањдамалы денудация (селективная денудация) салдарынан геологиялыќ ќ±рылымдардыњ ќашалу (препарировка) процесі ж‰зеге асады. Нєтижесінде сырт бейнесі тау жыныстарыныњ ќ±рылымымен белгіленген єр т‰рлі бедер пішіндері пайда болуы ыќтимал, сондыќтан м±ндай пішіндерді ќ±рылымды бедерлер деп атайды. Сµйтіп, тау жыныстарыныњ ќасиеттері, олардыњ сыртќы к‰штерге тµзімділігі геологиялыќ ќ±рылым арќылы жер бетінде кµрініс береді. Сондыќтан бедердіњ ќалыптасуында геологиялыќ ќ±рылым ењ мањызды факторлардыњ бірі болып табылады.

Тау жыныстарыныњ єр т‰рлі геологиялыќ ќ±рылымдары алуан т‰рлі ќ±рылымды денудациялыќ бедер пішіндерініњ ќалыптасуын ќамтамасыз етеді. Сонымен ќатар ќ±рылымдыќ – денудациялыќ бедердіњ сырт бейнесі, тек геологиялыќ ќ±рылымы мен байланысынан басќа, сыртќы к‰штер єсерініњ сипатына жєне олардыњ ќарќындылыѓына, ќ±рылѓан ќабаттардыњ тµзімділігіне, олардыњ ќалыњдыѓына т.б. факторларѓа тєуелді. Тµменде геологиялыќ ќ±рылымдардыњ т‰рлерін жєне олардыњ ќ±рылымдыќ – денудациялыќ бедер пішіндерімен µзара байланысын ќарастыралыќ.

Єдетте, тау жыныстарыныњ кењістіктегі бастапќы жатыс жаѓдайы – ќабаттардыњ жазыќ баѓытта жатуы. М±ндай жаѓдай шµгінді тау жыныстардан ќ±ралѓан платформаныњ ‰стіњгі ќ±рылымдыќ ќатарында, яѓни платформаныњ тыс ќабаттарында кездеседі.

М±ндай жазыќ баѓыттаѓы геологиялыќ ќ±рылымдар жер бетіндегі кµтеріњкі µлкелерде, яѓни тегіс бетті ‰стірттерде, ќабатты жазыќтар (пластовые равнины) жєне тµрткіл µлкелерде кездеседі. ‡стірттер мен тµрткіл аймаќтары Ќазаќстанныњ оњт‰стік жєне батыс жаѓында дамыѓан (Бетпаќдала ‰стірті, ‡стірт жазыѓы, Жем ‰стірті жєне т.б.). Таулы ‰стірттер Ресейде (Орта Сібір таулы ‰стіртті) жєне т.б. жерлерде кењ алќапты алып жатыр.

‡стірт (плато) – жазыќ баѓытта жатќан ќабатты тау жыныстарымен кµмкерілген, ќоршаѓан ортамен салыстырѓанда біршама биік орналасќан кµтеріњкі µлке. Олардыњ айналасындаѓы шет жаќ беткейлері сєл тілімделген, біршама тік ќ±ламалы, кертпештене ењістелген. ‡стірттіњ ‰стіњгі ќабаттары т±раќты тау жыныстарынан т±ратын байырѓы сауыт ролін атќара отырып, оныњ бетін біршама тегіс к‰йінде ±дайы саќтайды.

Тектоникалыќ тыныштыќ жаѓдайларында жєне ±заќ уаќыт эрозиялыќ жєне денудациялыќ процестері єсерінен ‰стірт аймаќтарыныњ бедер пішіндері тµрткіл µлкелеріне (рельф островных столово-останцовых возвышенностей) айналуы ыќтимал.

Оныњ б±лай аталуыныњ себебі, ‰стірт сияќты кµтеріњкі шет жаќтарында кењ жазыќтыњ ‰стінде тµбесі жайпаќ, айналасы ќ±ламалы ‰стірт жазыќтардыњ кішігірім ж±рнаќтары (столовые останцы) шошайып шыѓып т±рады.Олар кењ даланыњ ортасында арал тєрізденіп алыстан кµрініп т±рады.М±ндайларды Ќазаќстанда тµрткіл(ќазаќтыњ “тµрткіл”-тµртб±рышты,яѓни тµрт жаѓынан тік кертпештермен шектелген тегіс бетті тау ж±рнаќтары деген сµзден шыќќан)деп атайды. Осындай тµрткіл µлкелер (столовые страны) Африканыњ шµл жєне шµлейт жерлерінде,Ќазаќстанныњ Торѓай µњірінде,Мањѓыстау,‡стірт жєне Бетпаќдала µлкелерініњ шеткі жаѓында кездеседі.
№6 лекция

Тақырыбы: Жер ќыртысындаѓы тектоникалыќ ќозѓалыстардыњ бедер ќ±рудаѓы ролі

(1 сағат)

Жоспар:

1.Тектоникалық қозғалыстар

2.Қатпарлы деформациялар
Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

3. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

4. Достав Ж. Жалпы гидрология. А. 1993.

5. Долгушен Л. Д. Ленники. М. 1989.

6. Жаппарханов С, Бәкіров Н. Көгілдір континент құпиялары. А. 1985.

7. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4. Омаров Т.Р. “Қазақстанның өзендері мен көлдері” А., 1975ж.
Лекция мәтіні:

Соњѓы кездерге дейін ѓалымдар тектоникалыќ ќозѓалыстарды ‰ш т‰рге бµлетін: ќатпарлау ќозѓалыстары,айырылымды дислокациялары жєне ќабаттардыњ жатыс пішінін б±збай µтетін, кењ аумаќты кењістікті ќамтитын баяу тік баѓыттаѓы тербелмелі ќозѓалыстар. Кейіннен тектоникалыќ ќозѓалыстардыњ негізгі баѓыттарына сєйкес, ѓалымдар жер ќыртысыныњ екі типті тектоникалыќ ќозѓалыстарын бµлетін болды, олар –тік баѓыттаѓы (радиалдыќ) жєне жазыќ баѓыттаѓы (тангенциалдыќ) ќозѓалыстар.Осы екі ќозѓалыстар жеке µз алдына бµлінуімен ќатар,µзара байланысты,єдетте ќозѓалыстардыњ бір т‰рі екіншісініњ ќалыптасуына себепкер болады.Б±лар жер ќыртысы ірі блоктардыњ тік баѓытта жєне жазыќ баѓытта жылжып ауысуымен ѓана сипатталып ќоймай, єр масштабты ќатпарлы жєне айырылымды дислокацияларын да туѓызады (О.Леонтьев,Г.Рычагов,1988).

Литосфералыќ таќталар тектоника деп аталѓан т±жырымдарѓа сєйкес балќыѓан мантия заттарыныњ конвекциялыќ аѓындары су астында ірі орта м±хиттыќ жоталардыњ ќалыптасуына єкеліп соќтырады. Конвекциялыќ аѓындар дамуыныњ келесі кезењдерінде осындай жоталардыњ орталыќ бµлігінде ‰зілмелі процесіне байланысты грабен іспетті теріс беттер пішіндері – рифтер ќалыптасады (мысалы,орта Атлант жотасыныњ рифт зоналары). Рифт т‰біндегі тектоникалыќ жарылымдар бойымен мантия заттарыныњ ‰здіксіз жоѓары шыѓуы “спреддинг”ќ±былысын тудырады,яѓни рифтердіњ орталыќ осі бµлігінен литосфералыќ таќталар бµлшектеніп, бір-бірінен ќарама-ќарсы жаќќа ысырылады. Сонымен, м±нда тік баѓыттаѓы тектоникалыќ ќозѓалыстарды жазыќ баѓыттаѓы ќозѓалыстарѓа ауысќанын кµреміз.

Астеносфера ќабатыныњ бетімен жазыќ баѓытта жылжыѓан литосфералыќ таќталар бір-бірімен кездесіп, ќаќтыѓысып соќтыѓысуы кезінде бір таќтаныњ екінші таќтаныњ астына с‰њгуіне, яѓни “субдукция” ќ±былысына немесе бір таќтаныњ екіншісініњ ‰стіне жылжып шыѓуына, яѓни “обдукция” ќ±былысына єкеп соќтырады.

Сµйтіп, орта м±хиттыќ жоталар аймаѓында т‰зілген м±хиттыќ литосфералыќ таќталар ќ±рлыќтыќ таќтаѓа ќарай дамылсыз жылжи отырып, м±хиттар мен ќ±рлыќтардыњ жапсарлау µњірінде ќайтадан ењіс баѓытта жер ќойнауларына батып кетеді

Соныњ нєтижесінде м±хит тектік жєне ќ±рлыќтектік таќталар жапсарласу µњірінде м±хит жаѓынан терењдігі 11 км-ге жететін ш±њѓыл науалар (Мариан,Филиппин ш±њѓыл науалары),оларды ќамтитын аралдыќ иіндер (Филиппин-Жапон-Курил-Камчатка аралды тізбектер), ќ±рлыќ жаѓында зєулім тау жоталары (Анд, Кордильер) т‰зіледі.

Осы м±хитпен ќ±рлыќ жапсарында терењ, мантияѓа дейін жеткен,м±хиттан материкке ќарай ќ±лаѓан кµлбеу жарыќтар зонасын Вадати-Заварицкий-Беньоф белдемі деп атайды.Тектоникалыќ жарылымдар бойымен єр терењдікте жер сілкіну ошаќтары таралѓан. М±нда мантияѓа кіргенм±хит ќабыѓы балќып,базальт ќ±рамды магмаѓа кµшеді.Міне, сол магма ќысымыныњ єсерінен балќыѓан заттар кµтеріліп, жанартаулар тізбегін ќ±рады. Ал екі ќ±рлыќтектік литосфералыќ, мысалы, ‡ндістан, Австралия жєне Еуразия таќталарыныњ соќтыѓысуы нєтижесінде Гималай сияќты биік доѓа тєрізді ќатпарланып иілген зєулім таулар ќалыптасады. Субдукция жєне обдукция процестері нєтижесінде кењ аумаќты таулар ќ±рылуымен ќатар, олардыњ ќатпарлануы жєне айырылымды деформациялары да байќалады.

2.Ќатпарлы (иілмелі) деформациялар жєне олардыњ жер бетіндегі кµрінісі

Тау жыныстарыныњ бастапќы жазыќ баѓыттаѓы жату жаѓдайыныњ б±зылуы дислокация (лат. Dislokatio-ауысуы) деп аталады. Тектоникалыќ дислокациялар кµбіне екі т‰рге бµлінеді- ќатпарлы,айырылымды, яѓни пликативтік (лат.plicatio- б‰ктеу) жєне ‰зілмелі,яѓни (лат.disjunctio-ажырату) дислокациялар. Ќатпарлы дислокация тау жынысы ќабаттарыныњ иілуі барысында µз т±тастыѓын саќтау нєтижесінде ќалыптасќан.

Ќатпарлы деформациялардыњ жай т‰рлері антиклиндік жєне синклиндік ќ±рылымдары екені белгілі.Б±лар ќабаттардыњ толќын тєрізді иілуі.Антиклиндік ќ±рылымы деп иіні жоѓары ќараѓан, ќанаттары ќарсы жаќќа кµлбеген оњ маѓыналы( дµњес) иілімді атайды. Синклиндік ќ±рылымы –иіні тµменге ќараѓан,ќанаттары бір-біріне ќарай ењкіш келген,теріс маѓыналы (ойыс) иілім.

Ќатпарлар µздерініњ жату пішініне байланысты созылмалы немесе сызыќты жєне ‰зілмелі болып екі т‰рге бµлінеді.Созылмалы ќатпарлардыњ ±зындыѓы кµлденењнен єлдеќайда артыќ,сондыќтан олар кµпке дейін бір-біріне параллель баѓытта ±заќќа созылып,геосинклиндікаймаќтарда т±тасып жатады.‡зілмелі,ќысќа пішінді ќатпарлар немесе бранхиантиклиндер мен бранхисинклиндер жєне к‰мбез тєріздес геологиялыќ ќ±рылымдар платформа аймаќтарына тєн. Єдетте, антиклиндер мен синклиндер кµп жаѓдайда жер бетінде тµбе немесе ойыс т‰рінде кµрініс береді,біраќ кµбінесе ќатпарлы ќ±рылымдар мен бедердіњ µзара байланысы µте к‰рделі.

Ќатпарлы аймаќтардыњ бедері тек ќана ќатпарлардыњ т‰рлеріне жєне олардыњ кескініндегі жєне пландаѓы сыртќы бейнесіне ѓана емес, сонымен ќатар тау жыныстардыњ ќ±рамы мен сыртќы к‰штер єрекетініњ ќарќындылыѓына жєне тектоникалыќ жаѓдайларѓа байланысты.

Кішігірім жєне ќарапайым ќатпарлы ќ±рылымдар жер бетінде биік емес аласа жоталар т‰рінде байќалады.Єр т‰рлі иілімдерден ќ±ралѓан,жер ќыртысыныњ кµтеріле даму нєтижесінде т‰зілген,ішкі ќ±рылысы µте к‰рделі,ауќымы біршама ірі (ж‰здеген километрге созылатын) жалпы пішіні антиклинды болып келетін ќ±рылымды антиклинорий дейді. Жер бетінде антиклинорий кењ ауќымды жоталарды ќ±рады.

Б±лардыњ мысалдары – Кавказдаѓы Басты жєне Шеткі жоталар, Мањѓыстаудаѓы Ќаратау жєне Аќтау, Орталыќ Ќазаќстандаѓы ¦лытау жєне Шыњѓыстау, Шыѓыс Ќазаќстандаѓы Тарбаѓатай таулары. Бірнеше антиклинорий мен синклинорийдан ќ±рылатын б±лардан да ірі тектоникалыќ кµтерулерді мегантиклинорий деп атайды. Олар бедердіњ бірнеше жоталардан жєне жоталарды бµлетін ойыстардан т±ратын зор ауќымды тау алќаптарын ќ±райды (мегантиклиорийге сєйкес атаулы ‡лкен жєне Кіші Кавказдыњ тау алќаптары жатады). Ќатпар ќ±ру процестері жер ќыртысыныњ ќозѓалмалы белдемдерінде -геосинклинды аймаќтарда кењінен дамыѓан. М±ндаѓы ќатпар ќ±рылу ќ±былыстары процестерімен айырылымды интрузиялыќ жєне эффузиялыќ магматизм ќосарлана ж‰реді.

К‰мбез (купол) тєріздес немесе диапирлік ќ±рылымдардыњ µзегінде (ядросында) єдетте т±з, саздар,гипс жєне ангидрит секілді созылмалы тау жыныстары орналасады.Бастапы кезде т±з ќабаттары жер бетінен біршама тµмен µњірлерде шоѓырланады.Олардыњ меншікті салмаѓы,кµмкерме тау жыныстарымен салыстырѓанда аз,яѓни жењіл болады. Соныњ нєтижесінде олар жоѓары кµтеріліп,кµмкетме ќабаттыњ т±тастыѓын жарып µтеді, сµйтіп жердіњ бетінде аныќ байќалатын к‰бездерді (шоќаттарды) немесе тµбешіктерді ќ±рады.

Т±з к‰мбездердіњ пішіні мен мµлшері сан т‰рлі болып келеді; жекелеген т±з к‰мбездерініњ ауќымы 1-100 км аралыѓында болса, биіктігі ж‰з метрден бірнеше километрге шейін жетеді. К‰мбезді ќ±райтын т±з ќабаттарыныњ ењістену б±рышы 10 тан 60-70-ќа шейін жетуі м‰мкін. Осындай диапирлы ќ±рылымдардыњ ењ айќын мысалы – Каспий мањы ойпатыныњ кµптеген т±з к‰мбездері жєне Шу-Сарысу алабындаѓы Кµктµбе, Бµріойнаќ, Рахметн±ра,‡шарал, Кемпіртµбе,Тантай, Кентарал жєне т.б. к‰мбездер. Т±зды к‰мбездер жєне бранхиантиклиндік ќ±рылымдары, єдетте, м±най жє!не газ шоѓырларыныњ т±тќыштары (ловушки) болып саналады. Сол себептен ќарастырып отырѓан диапирлік жєне бранхиантиклиндік ќ±рылымдарды ќ±рылымдыќ-геоморфологиялыќ єдістер арќылы іздеудіњ едєуір практикалыќ мањызы бар.

Айырылымды дислокациялар

Дизъюнкциялық дислокациялар
Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2.Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

3.Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

4.Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

5.Калесник С.В. “Общее закономерности географи” М.,1970г.

6.Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

7.Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. 1993.

1. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

2. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

3. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.

Жыртылу жігі бойымен ќозѓалу баѓытына байланысты айырылымды ќ±рылымдар бірнеше т‰рге бµлінеді (лыќсу, лыќсыма – сброс, шапшыма – взброс, ќаусырма – надвиг, ыѓыспа – сдвиг, тектоникалыќ б‰ркеме – шарьяж т.с.с). Егер жыртылу жігі бойымен аспалы ќанат тµмен ќарай ыѓысып ауысса, ондай жыртылуды лыќсу немесе лыќсыма деп атайды, ал кейде керісінше, аспалы ќанат жатаѓан ќанатпен салыстырѓанда жоѓары ќарай ыѓыса кµтерілсе, ондай дислокацияны шапшыма дейді. Осындай, біраќ жыртылу жазыќтыѓыныњ ењкіштігі 45⁰-тан кем болѓан жаѓдайда ќаусырма ќ±рылым ќалыптасады.

Дизъюнкциялыќ ќ±рылымдар ќатарында терењ ќабаттыќ тектоникалыќ жарылымдардыњ алатын орны ерекше. ¦заќ уаќыт бойы дамып – жетілген ж‰здеген, тіпті мыњдаѓан километрге созылатын осы тектоникалыќ жарылымдар сол аймаќтыњ геологиялыќ т±рѓысын ерекшелейді. Олардыњ терењдігі кей жерлерде жер ќыртысын т‰гел жара отырып, жоѓары мантияѓа дейін жететінге ±ќсайды. Ендеше м±ндай тектониякалыќ жарылымдар – жер беті мен оныњ ќойнауларын жалѓайтын “ќ±бырлар”. Б±л “ќ±бырлар” магмалардыњ жоѓары жылжуына, єр т‰рлі ќазба байлыќ т‰рлерімен байыѓан ерітінділердіњ жер бетіне жаќындай т‰суіне м‰мкіндік жасайды.

Тектоникалыќ жарылымдарды жер бетінде ашылып жататын жарыќтар деп ойлап ќалмау керек. Б±л жарылымдарды ±зыннан - ±заќќа созылып жатќан енді жєне енсіз болып келетін тау жыныстарыныњ мейлінше майдаланѓан зоналары деп т‰сінген лєзім.

Ќатпарлы деформациялар сияќты айырылымды дислокациялар жер бетінде тікелей жєне жанама т‰рде кµрініс береді. Мысалы, лыќсыма жєне шапшыма деформациялары дамыѓан белдемде біршама тік ќ±лайтын кемерлер (кертпештер) байќалады. Олар айырылып кµтерілген блоктыњ ќыр бµлігінде жыртылу жігініњ созылу (саѓалану) бойымен параллельді ќалыптасады. Кейін гравитациялыќ жєне эрозиялыќ процестерге ±шырап, тік кертпештердіњ ернеулері (жиектері) алѓашќы морфологиялыќ кµрсеткіштерін жоѓалтып жайпаќталады да, денудацияланѓан – тектоникалыќ кертпештерге ауысады.

Кертпештердіњ биіктігі белгілі дєрежеге блоктардыњ тік баѓыттаѓы жылжу мµлшерін сипаттайды. Егер блоктар бір баѓытта жылжып ауысќан болса, онда лыќсу ж‰йесінде сатылы бедер пішіндері пайда болуы ыќтимал, ал блоктар бір – біріне ќарама – ќарсы ауысќан жаѓдайда ќ±жбанды – тектоникалыќ (глыбово тектонические) немесе лыќсутектоникалыќ (сбросово-тектонические) таулы µлкелер ќ±ралады.

Ауысќан блоктарды ќ±рылымына ќарай – тµрткіл – жаќпарлы (столово-глыбовые) жєне ќатпарлы – жаќпарлар (складчато – глыбовые) тауларѓа айырады. Тµрткіл – жаќпарлы таулар жаншылмаѓан, жазыќ баѓытта созылѓан ќабаттардан ќ±ралѓан жеке таулардан жєне ќыраттардан т±рады. Б±ларѓа, мысалы, Еуропадаѓы Юра таулары, Африкада кењ тараѓан тµрткіл – жаќпарлы таулар жатады. Ал ќатпарлы – жаќпарлы таулар, єдетте, ежелгі ќатпарлы ќ±рылымдардыњ орнында пайда болады. Олардыњ ќатарында Алтай, Тянь-Шань, Саян жєне т.б. таулар бар.

Жер бетіндегі аумаѓы жаѓынан жаќпарлы таулар ќатпарлы таулардан кем т‰спейді. Ќатпарлы тау аймаѓында да айырылымды тектоникасыныњ ролі айтарлыќтай. Ірі ќатпарлы б±зылыстар ‰зілмелі дислокацияларымен к‰рделенеді. Жекелеген антиклиндер (антиклинорийлер) жєне синклиндер (синклинорийлер) кейде шектелген тектоникалыќ айырылымды ќ±рылымдармен ќабаттасып жатады. Осыныњ нєтижесінде, кµп жаѓдайда, ќатпарлы – жаќпарлы таулардыњ ішкі ќ±рылысын белгілейтін горстантиклиндер (горст антиклинорийлер) немесе грабен-синклиндер (грабен – синклинорийлер) пайда болады. Жоѓарыда айтылѓан ‡лкен Кавказдаѓы Бас жєне Шеткі жоталар к‰рделі ќ±рылѓан горст – антиклинорий ќ±рылымынан т±рады.

Кµп жаѓдайда тектоникалыќ жарылымдар жер ќыртысында жалѓыз – жарым болмай, топталып жаралады. Егер екі немесе бірнеше лыќсымадан т±ратын жарылымдар ж‰йесі арасынан ортањѓы бµлігі тµмен ќ±лдыраса, оны опырыќ немесе грабен дейді. Грабендер кµбінесе ±зыннан - ±заќќа созыла отырып, ж‰здеген километрге дейін жетеді, алайда олардыњ ені ондаѓан километрден аспайды.

2.Дизъюнкциялыќ дислокациялардыњ геологиялыќ жєне геоморфологиялыќ

белгілірі.

Дизъюнкциялыќ дислокациялардыњ жер бетіндегі кµріністері єр т‰рлі. Олардыњ геологиялыќ жєне геоморфологиялыќ белгілеріне ќарай жіктеуге болады. Дизъюнкциялыќ дислокациялардыњ геологиялыќ белгілері:

±зыннан-±заќќа созылѓан тау жыныстарыныњ мейлінше майланѓан жєне икемделген белдемдері;

сырѓанау айнасы (зеркало скольжения); жер ќыртысы жарылып айырылѓан кезде блоктардыњ бір – біріне ‰йкелуініњ нєтижесінде жарыќ беттері айнадай жарќырап т±рады да, олардыњ сырѓанау айнасы деп атайды. Айна бетінде блоктардыњ жылжу баѓытына ќарай т‰зелген айѓыздар ќалады, солардыњ алаќанмен сипап, жарыќ ќанаттарыныњ ќай жаќќа ќарай ыѓысќанын аныќтауѓа болады. Сырѓанау айнасы блоктардыњ шамалы ѓана ауысќан кезінде пайда болады;

тектоникалыќ женттастар (тектоническая брекчия). Блоктар ондаѓан, немесе ж‰здеген метрге жылжыѓан кезде, сырѓанау айнасынан басќа жылжу беттерініњ бойындаѓы кедір-б±дырлары жойылып, тау жыныстары жаншыла уатылып, тектоникалыќ женттасќа айналады. Женттастардыњ ќалыњдыѓы біркелкі емес, кейде бірнеше метрден оншаќты метрге дейін жетеді. Тектоникалыќ женттастарѓа, єдетте, гидротермалдыќ ерітінділер шоѓырланып, рудалы минералдар т‰зеді. Кейде м±ндай майдаланѓан жєне жаншылѓан зонадер жерасты суымен мейлінше толады. Т‰йірлердіњ мµлшеріне ќарай єр т‰рлі женттастарды ажыратады. Уатыла ±нтаќтау біршама жоѓары болѓан жаѓдайда ±ндай майда женттастар – милонит (грекше “милон” – диірмен) пайда болады. Егер женттастар сазды ‰гінділердіњ ќоспасынан ќ±ралса, оны тектоникалыќ меланж (французша “мелонис” – ќоспа) дейді.

фациялардыњ кењістікте кенет µзгеруі. Б±л тау жыныстарыныњ литологиялыќ ќ±рамы, жату жаѓдайы жєне ќалыњдыѓыныњ кењістікте бірден µзгеруі. М±ндай ќ±былыс кейбір орыс ќ±жаттарында “сближение фаций” деп атайды.

иілім ќ±рылымдарыныњ сыртќы морфологиясыныњ б±зылуы (нарушение морфологии складчатой структуры);

тастамыр шоѓырларыныњ жєне µзгерген аќшыл тау жыныстарыныњ жыртылу жігі бойымен ±зыннан - ±заќќа созылып жатуы;

кен шоѓырларыныњ жєне минералданѓан тау жыныстарыныњ тектоникалыќ жік бойынан орын тебуі.

блоктардыњ µзара жапсарлау тектоникалыќ жігі бойымен біршама ±заќќа (ондаѓы, тіпті ж‰здеген километр) созылѓан жанышталу белдемі (зона смятия).

жер бетіндегі ашылып ќалѓан жарыќтар

денудацияланѓан тектоникалыќ кертпештер. Б±лар айырылып кµтерілген блоктыњ ќыр бµлігінде т‰зеліп, жылжытушы бетініњ созылу бойымен параллельді ќалыптасады;

сатылы жер бедер пішіндерініњ т‰зілуі. Егер блоктар тектоникалыќ жарылымдар бойымен бір баѓытта жылжыѓан болса, онда лыќсу ж‰йесінде сатылы жер бедер пішіндері пайда болуы ыќтимал;

жарылу зоналары жер ќыртысыныњ кµп майдаланѓан жєне икемделген белдемі ретінде єр т‰рлі бедер пішіндерініњ орын тепкен жері болып табылады. Кейде тектоникалыќ жарылым бойымен ќ±ралѓан бедер пішіндері солардыњ баѓытына ќарай, планда немесе аэрофотосуреттерінде тік б±рышты (ортогональдыќ) сипат алады: ањѓарлардыњ т‰зу баѓытта созылѓан бµлікшелері тік жєне с‰йір б±рышты иілістермен алмасып отырады;

т±малар, ќайнар б±лаќтар жєне термальдыќ б±лаќтардыњ тізбегі майдаланѓан тектоникалыќ жік бойымен ±штасып жер бетіне шыѓады. Кейде б‰кіл жарыќтыќ белдемдер жербеті жєне жерасты суларымен ќаныѓып, олардыњ бойында кµк шµптер µседі;

тектоникалыќ жарылым ж‰йелері кµл мен тењіз жєне ќ±рлыќтар жаѓалауыныњ сызыќты бейнесін белгілейді.