Лекция № 21 Тақырыбы: ¤зен жайылмалары

1.Жайылманың түрлері

2.Өзен террасалары мен олардың түрлері

Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж.

2.Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

3.Калесник С.В. “Общее закономерности географи” М.,1970г.

4.Шубаев Л. П. Общее землеведение. М. 1990.

5.Достав Ж. Табиғат суларын ластанудан және сарқылудан қорғау. А. 1993.

6.Мехаилов В. Н, Добровольский А. Д. Общая гидрология. М. 1991.

7. Горбунов А. П. Льды под землей. А. 1982.

8. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

3. Тоғмағанбетов Ф.А. “Тайный природах Львов Казахстана” А., 1977г.

4. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

5. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.

Лекция мәтіні:

¤зен ањѓарыныњ су тасу кезіндегі сумен т‰гел тоѓытылатын тегіс т‰бі жайылма деп аталады. Аса меандрланып ќалыптасќан ‰лкен µзендерде жайылма ањѓар т‰бініњ едєуір бµлігін ќамтып, арнаныњ біресе оњ, біресе сол жаѓына орналасады. Алайда, µзендердіњ кµпшілігі ањѓар жиектерініњ бір жаѓына ауысып (солт‰стік жарты шарда оњ жаќќа) аѓатыны белгілі, сондыќтан жайылма кµбінесе арнаныњ бір жаѓында болады.

Жайылманыњ биіктігі судыњ кµтерілу дењгейіне байланысты аласа жєне биік жайылмаѓа бµлінеді. Жыл сайын су тасу кезінде сумен басылатын жайылманы аласа жайылма, бірнеше жылда бір рет судыњ астына кететін жайылманы биік жайылма деп атайды. Аласа жайылманыњ биіктігі 0,5-2м, ал биік жайылманыњ биіктігі 2-3 м-ден 5-6 м-ге дейін барады, ені жазыќтаѓы µзендерде єр т‰рлі – бірнеше ондаѓан метрден бірнеше километрге дейін жетеді. Жайылманыњ беті тасыѓан сумен єкелінетін салындылармен жабылып µзгеріп, жањарып т±рады. Жалпы жайылма бетініњ жазыќ-тегіс болуына ќарамастан, ол єр т‰рлі микро – жєне мезопішіндермен кµзге т‰седі. Оныњ ‰стіне ескі арнаныњ ортаќ тєріздес бµліктері, кµлдер, кµлшіктер, батпаќтар, ќ±м жалдары, ‰йінділер, конустар, жыралар, сала тармаќтары жиі кездеседі.

Жайылманыњ морфологиялыќ жіктемесін алѓашќы рет В.Р.Вильямс жасап, кейін Р.А.Елековский (1935) т‰зетті. Тµменде жайлмалардыњ негізгі т‰рлері ќаралады.

Арна бойлыќ жайылма, аласа ќ±мды µзенніњ жаѓасындаѓы жањадан ќ±ралѓан жайлманыњ бір бµлігі.

Жайылманыњ орталыќ бµлігініњ ‰сті тегіс немесе сєл белесті болып, ќ±мды жалдармен кµмкеріледі. Б±л жалдар арна бойы параллельді ќалыптасып жайылмалы аллювиімен жабылѓан.

Террасамањы жайылма ањѓардыњ байырѓы жаѓасына немесе террасаларѓа жаќын ќалыптасќан. Б±л ањѓардыњ ењ кµне жєне тµмен бµлігі. Кµбіне батпаќты болып кейде кµлшіктер алќасын ќамтиды.

¤зен жайылмалары ауыл – шаруашылыѓында кењ ќолданылады, олар жалпы шабындыќ ретінде, баќша даќылдарын жєне басќа µсімдікті µсіру ‰шін пайдаланылады.

В.В.Ламакин аллювийлік шµгінділерін, олардыњ динамикалыќ ќалыптасу т±рѓысынан инстративтік жєне констративтік аллювий деп бµлді.

Инстративтік аллювий µзенніњ бойлыќ кескінініњ ќалыптастырмаѓан жаѓдайларында, б‰йірлік эрозия терењдік эрозиямен ќоса ж‰рген кезде т‰зіледі.

2. Өзен террасалары мен олардыњ т‰рлері

¤зен террасаларыныњ пайда болуы µзен ањѓарларыныњ оралымды (циклды) дамуына байланысты. ¤зен ањѓарлары дамуыныњ екі кезењі (сатысы) байќалады. Алдыњѓы жас кезењінде т‰пкі эрозия басым, ањѓар тар, тік жаѓалаулы болады. Кейінгі жетік сатысында ањѓар жайылымы кењейіп, оныњ кµлденењ кескіні жєшік пішіндес болады. ¤зенніњ эрозин базисі (тењіз, кµл дењгейі) тµмен ќ±лдыраѓан кезде ањѓар эрозиясы ќайтадан жањѓырады да табаны жырып, тіліп, шайып, кењи бастайды. Эрозия базисініњ µзгеруі жер ќыртысыныњ тектоникалыќ ќозѓалыстарына байланысты. Тектоникалыќ ќозѓалыстар баяу болѓан кездерде ањѓардыњ бедер пішіндері жазыќтанып, б‰йірлік эрозия басым болады, нєтижесінде т‰бі жазыќ кењ ањѓар т‰зіліп, аллювий шµгеді. Ќ±рлыќ жоѓары µрлесе немесе эрозия базисі ылдиланса, соѓан бейімделіп, µзен жањадан ањѓар т‰бін жарып, шайып, жања бойлыќ кескінін жасай бастайды. Ол тепе – тењдік сызыќќа жеткен соњ ќайтадан б‰йірлік эрозия жанданып, аллювийлік материал жиналады. Осыдан келіп гипсометрлік тµмен бетте ањѓардыњ т‰бінде жања жайылма т‰зіледі, б±рынѓы жайылма кертпештен биік жазыќ алањды, яѓни террасаны ќ±райды. Осы оралымдар (циклдер) бірнеше рет жањарып т±рса, єр ретте саты – саты кертпештенген жазыќ алањдар т‰зеді де, оларды ањѓар террасалары дейді.

Ањѓарлардыњ єр оралымы (циклі) су аѓыныныњ µз табанын тіліп, шайып, жыртуынан басталып, жања аллювий шµгінділер ќалыптасуымен аяќталады. Сµйтіп дамыѓан ањѓар соњында кµп кертпештермен бµлінген террасалардан ќ±ралады. Єрбір кертпеш жєне одан тµменгі алањ µзенніњ эрозиялыќ бір оралымына сай келеді.

Террасалар пайда болуыныњ келесі себебі – климат ауытќуына жєне оѓан сєйкес жауын – шашынныњ молаюына байланысты.

¤зен аѓысыныњ к‰ші судыњ массасына тєуелді екені белгілі. Егер µзен алабында климат ылѓалданса, µзенніњ суы кµбейіп оныњ эрозиялыќ шаю м‰мкіншілігі арта т‰седі. Б±рын ќалыптасќан µзенніњ шаю к‰ші мен шайылуѓа ±шыраѓан тау жыныстарыныњ кедергі к‰ші арасындаѓы тепе – тењдік б±зылады. ¤зенніњ режиміне сєйкес жањадан тепе – тењдік бойлыќ ќимасын жасау ‰шін µзен µзініњ ањѓар т‰бін терењдете т‰седі. Нєтижесінде б±рынѓы жайылма судыњ ыќпалынан шыѓып, ањѓардыњ жаѓалау алањшасына айналады. Су аѓыныныњ тасымалдауы жєне оныњ эрозиялыќ м‰мкіншілігі µзенніњ су шыѓынымен салыстырѓанда жылдамыраќ µседі, сондыќтан терењдік эрозияныњ ќарќындылыѓы µзен аѓысыныњ баѓытына ќарай ±лѓая береді. ¤зенніњ ќ±йылыс саѓасында терењдік эрозия эрозиялыќ базистіњ дењгейімен шектеледі, сондыќтан эрозияныњ ењ жоѓарѓы шегі µзенніњ орта бµлігінде байќалады. Б±л жаѓдайда керме (хорда) типті терраса пайда болады.

Єдетте террасалардыњ ењ биігі – ењ кµнесі, ењ тµменгісі – ењ жасы болып табылады. Олардыњ есептеу тµменнен жоѓары ќарай, яѓни жайылмадан жоѓары 1-ші, 2-ші, 3-ші, 4-ші жайылма ‰сті терраса деп номерлейді.

Єр µзен террасасы келесі бµлімдерден ќ±ралады: терраса ‰сті (жазыќ алањ), оныњ кертпеші, кертпештіњ жоѓарѓы жар ќабаѓы, келесі жоѓарѓы кертпеш етегімен ±ласќан террасаныњ сыртќы жапсар сызыѓы, терраса етегі – терраса беткейініњ тµменгі жаќтаѓы террасамен немесе жайылманыњ ‰стімен ±ласќан сызыѓы. Терраса алањы (‰сті) аздап µзен аѓысы мен µзен арнасына ќарай ењіс келеді.

Ќалыптасу тегіне ќарай террасалар ањѓарлыќ жєне жергілікті террасаларѓа бµлінеді.

1.Өзен тораптарының сипаттамасы

2.Атыраулар

Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж

2.Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

3.Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

4. Омаров Т. Р. Қазақстанның өзендері мен көлдері. А. 1975.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3.Мамбетқазиев Е.Ә., Сыбанбекова К.Ж. “Табиғатты қорғау” А., 1990ж.

4. Омаров Т.Р. “Қазақстанның өзендері мен көлдері” А., 1975ж.

5. Омаров Т.Р. “Күн және табиғат құбылыстары” А., 1978ж.

Лекция мәтіні:
¤зен тораптарыныњ сипаттамасын ‰стінен ќараѓанда б±таќ тєрізді, параллельді радиалды, шењбер тєрізді болып белгіленеді.

Б±таќ тєрізді су тораптарында µзенніњ негізгі арнасы мен салдары ретсіз таралѓан. М±ндай ретсіз таралѓан µзен торабыныњ арасында басты µзен мен оныњ салаларын ажырату м‰мкін емес. Мысалы, Еділ µзені ж‰йесініњ бастауында негізгі µзен арнасын табу ќиынѓа т‰седі. Ал, µзенніњ салалары негізгі µзен арнасына табу ќиынѓа т‰седі. Ал, µзенніњ салалары негізгі µзен арнасына екі жаќтан бірдей симметриялы ќ±йылса, онда ќауырсын тєрізді су тораптары ќалыптасады. Осыѓан ±ќсас су тораптары ќатпарлы жєне куэсты дамыѓан аймаќтарда кездеседі. Кереге кµзді (решетчатый) немесе ортого – нальдыќ µзен тораптарыныњ арналары мен салаларыныњ бµлімдері планда µзара тік б±рышты ќалыптасып, тектоникалыќ жарылымдар бойына сєйкес орналасады. Сµйтіп тектоникалыќ жарылымдар бойымен ќалыптасќан эрозиялыќ пішіндер олардыњ баѓытын ќабылдап, планда ортогональдыќ сипат алады. ¤зен тораптарыныњ осындай т‰рлері ќатпарлы аймаќтарда жиі кездеседі.

Параллельді су торлары бір баѓытта немесе ќарама – ќарсы баѓытта аѓуымен сипатталады. Олар ќатпарлы аймаќтардыњ шеткі жаѓында, тењіз су дењгейініњ астынан жањадан босап шыќќан кµлбеу жазыќтардыњ ‰стінде дамиды. Радиалдыќ аѓын сулар орталыќтан тепкіш немесе орталыќќа тартќыш µзен ж‰йелерін ќ±рады. М±ндай µзен тораптары жанартау аймаќтары мен тауаралыќ ойпаттарѓа тєн. Шењбер жєне айыр тєрізді су ж‰йелері єдетте т‰з к‰мбезді жоталардыњ етек жаѓын жиектейді немесе тµзімділігі єркелкі тау жыныстарынан ќ±ралѓан брахиантиклиндыќ ќ±рылымдар шегінде дамиды.

Гидрографиялыќ тораптардыњ беткейлерін зерттеудіњ практикалыќ мєні зор. Демек, олар белгілі геологиялыќ, климаттыќ жєне басќа табиѓи факторлардыњ єсерінен т‰зеліп, белгілі ландшафтыњ ќалыптасуында осы факторлардыњ мањызын аныќтайды. Кейбір жаѓдайларда µзен тораптары бейнесін зерттеу оларды ќ±растырѓан аймаќтыњ геологиялыќ жєне тектоникалыќ ќ±рылым ерекшеліктерін аныќтаудыњ белгісі болуы м‰мкін, яѓни ќатпарлы ќ±рылымдардыњ жєне тектоникалыќ жарылымдар сызыќтарыныњ баѓытын, тау жыныстары жарыќшаќтар ж‰йесініњ араќатынасы жєне т.б.

аныќтауѓа себепші болады. Басќаша айтќанда м±ныњ практикалыќ мањызы бар. Мысалы, ањѓар ж‰йесініњ радиалдыќ т‰рі єдетте т±зды к‰мбездер жєне брахиантиклиндыќ ќ±рылымдардыњ, ал кейбір жаѓдайларда ірі кимберлит ќ±бырлары айналасында дамыѓан.

Т±зды к‰мбездер мен брахиантиклиндар негізінен м±най жєне газды сиыстырѓан тектоникалыќ ќ±рылымдар болып саналады, ал кимберлит ќ±бырларымен алмастыњ кенорындары тікелей байланысты.

2. Ірі µзендердіњ м±хитќа, кµлге немесе шыѓанаќќа ќ±йѓан саѓасында олардыњ аѓысы кенеттен баяулайды. Соныњ салдарынан аѓызып келген лай-ќ±мдар су ќоймасыныњ т‰біне шµгіп су астында ысырынды конус т‰зеді. Осылайша ол бірте – бірте биіктей береді де, ќ±рлыќќа айналып атырау деген ерекше бедер пішінін ќ±райды. Оныњ сыртќы бейнесі ‰ш б±рышты, яѓни гректіњ (дельта) єрпіне ±ќсас, с‰йір б±рышы µзен жаќта орналасады.

Єдетте µзенніњ ќ±яр саѓасында тењіз тайыз, толќындардыњ шалќу – ќайту єрекеті аз болса, су ќоймасыныњ жаѓалау т±сындаѓы арнада т±нѓан шµгіндіге толады да, аѓынѓа бµгет болады. Сондыќтан аѓын су µзіне жол іздеп желпеуіш тєрізді кµптеген тарамдар мен тармаќтарѓа бµлінеді. Тарамдалѓан арналар арасында тегістеу келген ќ±м аралдары пайда болады. Арна тораптары µздері тасымалдап алып келген шµгінділер єсерінен бірте – бірте тайыздалады да, жеке – жеке шалшыќ батпаќтарѓа айналып барып ќ±риды. Єрбір тасќын кездерінде атыраудыњ ауќымы ±лѓайып кењиді жєне биіктеліп тењізге ќарай µсе т‰седі. Атыраулардыњ µсу жылдамдыѓы єр т‰рлі. Еділ µзенініњ атырау бµлікшелері соњѓы 50 жылда 2,5 км-ден 12,5 км-ге дейін µсті, ал б±л кµрсеткіш атыраудыњ жылына орта есеппен 50 м-ден, 250 м-ге дейін µскендігін кµрсетеді. Миссисипи µзенініњ атырауы жыл сайын 4 м-ден 100 м-ге дейін µседі.

Кейбір атырау аумаѓы едєуір кењістікті ала отырып, ондаѓан мыњ шаршы километрге дейін жетеді. Мысалы, Амазонка µзенініњ атырауы – 100 000км²

щамасында, Лена µзенініњ атырауы – 45000км², Еділдіњ атырауы 18000км². Бірнеше µзендердіњ саѓалары бірігіп кетіп атыраулыќ жазыѓын ќ±райды. Шыѓыс жаќтаѓы Ќытайдыњ кењ аумаќты жазыѓы Хуанхэ мен Янцзыцзян атырау жазыќтарыныњ бірігіп кеткеннен пайда болѓан аккумуляциялыќ жазыѓы.

Атыраудыњ ќ±рылуына µзен аѓысыныњ мµлшері, жылдамдыѓы, сонымен бірге, жањатектоникалыќ ќозѓалыстары мен климат режимі де єсерін тигізеді. Осы факторлардыњ к‰рделі байланыстары жер бетінде єр т‰рлі атырау пішіндерін ќ±рады.

Атырау аймаѓы негізінен 5 зонаѓа бµлінеді: тµменгі µзен атырауы; су беткі (субаэральдыќ) атырау алды кемер (авандельта); кµлбеу атырау жєне терењдік атырау

Су бетіндегі атырау жазыѓы аласа аралдардан жєне оларды бµліп т±ратын кµптеген тармаќтардан, ескі арналардан, кµл жєне батпаќтардан т±рады. Шµгінділерден т‰зілуі негізінен континенттік жаѓдайларда µтеді, біраќ кейде тењізден соќќан к‰шті желдер єсерінен немесе су кµтерілуі кезінде м±нда тењіз суымен айдалып келген тењіздіњ фауна мен минералдар шµгуі ыќтимал.

Атырау алды кемер немесе аванделта – атыраудыњ сыртќы шегінде орналасќан су астындаѓы µте таяз, тегістеу келген кењістік. Б±л зона жаѓалаудан тењізге ќарай бірнеше километрге созылуы м‰мкін. М±нда су беті бµлігінде шµгіп ‰лгермеген шµгінділер жиналады. Демек, тењіз суларымен кездесерде µзен суларыныњ аѓыс жылдамдыѓы к‰рт баяулайды да, оныњ тасымалдау ќабілеті азайып, ж‰зінде материал т±нбаѓа айналады. Сонымен бірге тењіз толќындары мен жаѓалау аѓындары ж±ќа сазды бµлшектердіњ т±нбаѓа т‰суіне кедергі жасайды да, олардыњ одан єрі µњделуіне жаѓдай жасайды. Мысалы, Еділ, Жайыќ, Кубань, Терек µзендерінде осындай ж±ќа сазды материалдардан ќ±ралѓан атырау бµлігі кењ дамыѓан.

Кµлбеу (ењкіш) атырау зона µзен суыныњ аѓысы єбден тоќтап, тасымалданѓан материалыныњ т±ну ќарќындылыѓы азайѓан жерінен басталады. М±нда суы ащылау болѓандыќтан тењіз организмдері мекендейді. Шµгінділер ж±ќа жєне жазыќ баѓытта жатќан ќабатты т‰зілімдермен ерекшеленеді. Атыраудыњ ењкіш белдемніњ терењдігі 10 м-ден 100 м-ге дейін ауытќиды.

Атыраудыњ ењ соњѓы бµлігі – терењдік атырау зонасы ысырынды материалдардыњ толѓымен жетпейтін µњірінде орналасќан. Тек µзендердіњ тасќыны кезінде судыњ жоѓарѓы ќабаттарында т±щыландыру процесі ж‰реді, ал т‰бінде тењіз шµгінділерімен ќатар µзен ысырындыларыныњ ж±ќа сазды материалдары орныѓады. Негізінен б±л тењіз шµгінділерініњ шоѓырлану µњірі. Жоѓарыда айтылѓан атырау бµліктері кез келген µзендердіњ ќ±йылысында бола бермейді. Мысалы, Еділ жєне Лена µзенініњ атырауларында терењдік зонасы жоќ.

Атыраудыњ сырт бейнесі єр т‰рлі. Кейде µзен саѓалары эстуариямен немесе лимандармен бітеді. Єдетте ірі µзендердіњ атырауы тектоникалыќ иінді ойпањ орнында ќалыптасуы ыќтимал, сондыќтан олардыњ ќалыњдыѓы айтарлыќтай. Мысалы Миссисипи атырауында тµрттік шµгінділердіњ ќалыњдыѓы 1000 м-ге дейін жетеді.

Атыраудыњ ќалыптасуында µзен шµгінділерімен ќатар басќа да факторлар ќатысады, сол себептен атырау шµгінділерін ерекше бір геологиялыќ формация ретінде ќарастыруѓа болады.

Б±ныњ ќ±рылымында арна жєне жайылма шµгінділерімен бірге тењіз т±нбалары, кµл, батпаќ шµгінділері ќабаттаса кездеседі. Кµл – батпаќтар т‰бінде µсімдік ќалдыќтары, шымтезектер пайда болады. Ежелгі атыраулар ќойнауында м±най мен газ кењ орындары болуы м‰мкін. Єзірбайжан елінде 100 жылдан бері б±рѓылау арќылы игерілген м±най ќоры орталыќ плиоценніњ атырау шµгінділерінде шоѓырланѓан.

Атыраудыњ тењізге ќараѓан алдыњѓы шетінде µзен суы мен тењіз суы ќосылѓан кезде, тењіздіњ ащы суыныњ єсерінен суда еріген заттар коагуляцияланады (латынша ±ю). Сонда тењіз т‰біне ќ±мды жыныстарымен бірге µзен ерітіндісінен темірдіњ, аллюминийдіњ, марганецтіњ коллидтары шµгеді.

1.Карст процестері, пішіндері

2.Карст аймақтарының үңгірлері
Пайдаланатын әдебиеттер:

а) негізгі:

1. Құсайынов С.А. Жалпы геоморфология. Алматы «Қазақ университеті», 2006 ж

2.Неклюкова Н.Т., Алисов Б.В. Климотология М., 1974г.

3.Мильков Ф.Н. “Обще землеведение” М.,1980г.

4.Хусайнов С.А. “Жалпы геоморфология” А.,1998ж.

5.Калесник С.В. “Общее закономерности географи” М.,1970г.

б) қосымша

1.Кан С. И. Океан и атмосфера. М. 1982.

2. Алексин О. А, Ляхин Ю. И. Химия океана. М. 1984.

3. Жуков Л.Н. “Общая океанология” Л., 1976г.

4. Калачев Н.С. “Водоэнергетический кадастр рек Казах ской ССР” А., 1965г.

Лекция мәтіні:
Карст (Югославиядаѓы Karst ‰стірті атымен аталѓан) – тау жыныстарыныњ суда еруінен жєне онымен байланысты химиялыќ процестерден туындайтын ќ±былыстар жєне сол процестерден жаралѓан бедер пішіндері. Карст жербетіндегі жєне жерастындаѓы сулардыњ бірлескен єрекеттерініњ нєтижесі, олар єктас, доломит, бор, гипс жєне т‰рлі – т‰рлі т±здар тараѓан µњірлерде байќалады. Тас м±зы мен гипстыњ ерігіштік ќасиеті єктас пен доломиттен жоѓары бола т±рса да гипстік жєне т±здыќ карст жер бетінде сирек тараѓан. Єктас пен доломит єдеттегі жаѓдайларда жай ериді, біраќ олар гипс пен тас т±зына ќараѓанда кењ тараѓан, сондыќтан б±лар айрыќша жєне кµбірек зерттелген деуге болады.

Карсты процестердіњ ж‰зеге асуыныњ негізгі себебі – тау жыныстарыныњ атмосфералыќ, жербетіндегі жєне жерастындаѓы сулармен, кейбір жаѓдайларда тењіз сулары єсерінен еруі. Єктас еру ‰шін суда еріген кµмір ќышќыл газдыњ (СО₂) мµлшері жеткілікті болуы шарт. Сол кезде судыњ химиялыќ єрекеті басымдау болып, карбонатты тау жыныстарына єсер етеді. Табиѓи су ќ±рамында кµп тараѓан кµмір ќышќылыныњ кµзі – жер шарыныњ атмосферасы, ќ±нарлы топыраќ арасында болып жатќан биохимиялыќ процестер, органикалыќ заттардыњ шіріп ыдырауы, ќазіргі жєне ежелгі жанартаулар єрекетінен жер ќойнауынан шыќќан кµмір ќышќыл газы. Кµмір ќышќылымен ќатар єктастыњ еруіне басќа да ќышќылдар єсер етеді, мєселен гуминдік жєне к‰кірт ќышќылдары, біраќ карст процестерін дамытуда кµмір ќышќыл газыныњ орны ерекше.

Карст ќ±былыстарыныњ пайда болуына басќа табиѓи факторлар да єсер етеді, олар: а) бедер – тік немесе ќ±ламалы жер бедерлерімен салыстырѓанда, тегіс, жайпаќтау келген жерлер карст процесіне тезірек ±шырайды; б) єктастыњ тазалыѓы мен ќалыњдыѓы: єктас ќабаты неѓ±рлым таза жєне ќалыњ болса, соѓ±рлым олар карст т‰зілуіне ќолайлы болады;

в) тау жыныстары ќ±рылымы (структура породы) – ж±мыр, ірі кесекті єктастар ±саќ т‰йірлі ізбестастарѓа ќараѓанда карст ќ±былысына баяу ±шырайды;

г) ауа райыныњ немесе температураныњ жаѓдайы, жауын – шашынныњ мµлшері, ауа райымен байланысты µсімдік жамылѓысы, µсімдік ќалдыќтарыныњ ыдырау єсері, су кµмір ќышќылы, гумин ќышќылы, азот ќышќылы жєне т.б. ќышќылдармен ќаныќќаннан кейін, химиялыќ ќасиеті арта т‰седі; д) карстыќ тау жыныстарыныњ жарыќшаќтыѓы (трещиноватотость крастующих пород) – жарыќшаќтар пайда болѓан кезде агрессивті су осы жарыќшаќтар арќылы тау жыныстарына сіњіп жерастында єр т‰рлі карст пішіндерініњ ќалыптасуына м‰мкіндік туѓызады.

Судыњ жерасты циркуляциясы, яѓни гидрогеологиялыќ жаѓдайлар карст процесініњ дамуында µте зор єсерін тигізеді.

Карстыќ аймаќтарда µздерініњ гидрогеология жаѓдайлармен ерекшеленген негізгі ‰ш ќабатты белдемді ажыратуѓа болады. ‡стіњгі ќабат жербетінен бастап жерастындаѓы еспе (грунт) судыњ бетіне (дењгейіне) дейін.

Б±л топыраќ пен атмосфералыќ ауа алмасу, яѓни аэрация белдемі, судыњ тік баѓыттаѓы циркуляциялыќ жєне еркін гравитациялыќ ауысу ќабаты. Судыњ дењгейі жањбыр жауѓан жєне ќар еритін мезгіл сайын µзгеріп отырады.

Ортањѓы ќабат – уаќытша суѓа толыќ ќаныќќан ќабат. М±нда жерасты суы дењгейініњ µзгеруі жер бетінен оќтын – оќтын сіњген сулармен байланысты. Б±л ќабатта судыњ циркуляциясы жазыќ баѓытта ауысады, біраќ карст аймаѓыныњ шет жаѓаларында жерасты суыныњ дењгейі ењістеу болады. Осы ќабатты кµптеген зерттеушілер карст т‰зу, ‰њгір т‰зу ќабаты деп атаѓан. Оныњ шекаралары – жерасты еспе суы бетініњ ењ жоѓарѓы жєне ењ тµменгі дењгейлері.

Тµменгі ќабат – суѓа ‰немі толыќ ќаныќќан ќабат. М±ныњ жоѓарѓы шекарасы – жерасты суыныњ ењ тµменгі дењгейі, ал тµменгі шекарасы – су µтпейтін ќабат. Б±л белдемде судыњ жазыќ баѓытты циркуляциясы басымдау болады. Б±л ќабат карст аймаѓыныњ шет жаѓаларында µзендердіњ бастауы жєне б±лаќ кµздері жер бетіне шыѓатын белдем.

Карст пішіндері мен карст ќ±былыстары Орыс жазыѓында, Ќырым, Кавказ, Орал тауларында, Югославияда, АЌШ-та, Ќытайда, Т‰ркияда жиі кездесіп т±рады. Ќазаќстанда кµптеген кішігірім карст пішіндері Ќаратау жотасында, Мањѓыстау жєне ‡стірт жазыќтарында дамыѓан.

Карст аймаќтарыныњ бедер пішіндері .Жер бетіндегі карст пішіндеріне карр микробедері жатады. Каар деп терењдігі 1-2 м-ге жететін карбонатты тау жыныстары бетіндегі кµптеген жарыќтарды, жылѓаларды жєне соларды бµлетін кішігірім ‰шкір тіске ±ќсас ќырќалар ж‰йесін атайды. Каррлардыњ пайда болу себебі жауын сулары мен еріген ќардыњ сулары карбонаттыќ тау жыныстарыныњ ‰стімен аѓа келіп, жарыќшаќтар бойымен тµмен сіњіп, оларды жан-жаќты ќабырѓаларын ерітіп кењейтуінде. Жарыќтар мен ќырќалар бір-біріне параллельді немесе ќиылысып к‰рделі карст микропішіндерін ќ±райды. Егер жарыќтар тау жыныстары ќабаттарыныњ ќ±лауымен сєйкес келсе, ќырќалар мен жарыќтар бір-біріне параллельді болуы м‰мкін. Біраќ кµп жаѓдайда каррлардыњ ќырќалары ретсіз орналасып, бірімен-бірі ќиылысып жан-жаќќа тармаќталып жєне ќайта ќосылады. М±ндай жаѓдайда карсты микропішіндер кењ µлкені ќамтып, кµп тісті тараќќа ±ќсас каррлыќ алањдарды (карровые поля) немесе каррлыќ аймаќтарды т‰зеді.

Судыњ тік баѓыттаѓы циркуляциясы мейлінше ќарќынды болса, карст тау жыныстарыныњ еру процесі оќпандар (понорлар) деген ќуыс пішіндердіњ пайда болуына єкеліп соѓады.

Б±л жердіњ бетінде тік келген табиѓи ќ±бырлар іспетті бетті ашылѓан жарыќтар мен індер тєріздес кµрініс береді. Терењіректе оќпандар судыњ тік баѓыттаѓы циркуляциясы нєтижесінде єр т‰рлі ќуыстардыњ ж‰йесіне ауысады.

Оќпандар ±лѓайѓан сайын екінші карстыќ пішіндерге, яѓни карстыќ ш±њќырларѓа ауысады. Карстыќ ш±њќырлар жер бетінде жиі тараѓан.

Олардыњ кµлемі жєне сыртќы бейнесі карстќа ±шыраѓан тау жыныстарыныњ т‰рлері мен геологиялыќ ќ±рылымына тєуелді. Карст ш±њќырлардыњ пайда болуы тау жыныстары материалыныњ еріп, сумен шайылып кету процесімен бірге сазды жєне ±саќ ќ±майтты бµлшектерініњ тµмен с‰зіліп кетуімен орайласа ж‰реді, яѓни суффозиялыќ ш±њќырлар дейді.

Батыс Европа ќ±жаттарында осындай єр т‰рлі кішігірім келген т±йыќ ойпањдарды, ќазанш±њќырларды жєне таяз карстыќ ќ±дыќтарды долина деп атайды. Карсты пішіндер жерасты суларыныњ аѓынына немесе карсталѓан тау жыныстарыныњ геологиялыќ ќ±рылымына байланысты жер бетінде єр келкі орналасады. Егер карст тектоникалыќ жарылымдарды бойлап µрістесе, карстыќ ш±њќырлар созыла саѓаланатын тізбек ќ±райды.

Карстыќ пішіндерге тєн ерекшеліктердіњ бірі – олардыњ сыртќы бейнесініњ т±раќсыздыѓы, бір пішіннен екіншісіне ауысуы.

Мысалы, кішігірім жайпаќтау келген т±йыќ кµлшектер терењдей бере карстыќ ш±њќырларѓа ауысады, ал карстыќ ќ±дыќтардыњ ернеулері тегістеле келе таѓы да сол карстыќ ш±њќырлардыњ т‰зілуіне єкеп соѓады. Егер оќпандардыњ ірге жаѓы одан єрі карст процесіне ±шырай берсе, олардыњ кµлемі ±лѓайып, табиѓи ќ±дыќтар мен шахталарѓа айналады. Карстыќ шахталар жер ќ±дыќтардыњ терењдігі ондаѓан метрден ж‰здеген метрге дейін барады. Мєселен, терењдігі 1332м. Пьер-Сен-Мартен деген карстыќ шахтаныњ терењдігі 1370м, Карстыќ шыњырау Кавказда кездеседі. Осындай карстыќ шахталар жер ќойнауларынан терењ ќабаттарында тік баѓыттан кейбір бµлімдерінде ењкіш немесе жазыќ баѓытќа ауысады.

Оймауыттар (поля) деп кµлденењі бірнеше километрге, кейде ондаѓан километрге жететін, табаны тегіс, жан-жаѓы тік т±йыќ ойпањдарды атайды. Югославиядаѓы Попова полья деген карстыќ пішінніњ кµлемі 180км²-ге жетеді. Олар бірнеше ќазанш±њќырлардыњ бір-бірімен ќосылуынан немесе жерастындаѓы карстыќ ќуыстардыњ тµбесі опырылып ќ±лап т‰суінен пайда болады. Кейбір ірі пішіндердіњ жаратылысы тектоникалыќ ќ±рылымдарына байланысты. Жоѓарыда айтылып кеткен Попова полья карстыќ апан негізінде мульда тектоникалыќ ќ±рылымныњ орта бµлігінде орналасќан. Єдетте апандар т‰бі ќ±рѓаќ, біраќ мезгіл сайын т±раќты т‰рде суѓа толып, кµл немесе µзенге айналады.

Карст аймаќтарыныњ ‰њгірлері жєне ањѓарлары мен µзендері

Жер астындаѓы жарыќшаќтар бойымен аќќан сулар олардыњ ірге жаќтарын ерітіп, ќалыптасќан ќуыстарды одан єрі ±лѓайтып, кењіте береді. Сонда жазыќ жєне кµлбеу баѓытта таралѓан кµптеген тарамды ќуыстар ж‰йесі т‰зіледі. Олар бірде адам ењкейіп єзер µтетін тар, бірде кењ жєне биік, тµбесі к‰мбезделе иілген зєулім салтанатты сарайѓа ±ќсаѓан жерасты горттарын ќ±райды. Осындай єр кµлемді жер асты ќуыстары, бірімен-бірі ќосылып ‰лкен ‰њгірлерге айналады. ‡њгірлер планда жан-жаќќа ирелењдеп, бойлыќ ќимасында кµлбеу баспалдаќша кертпештенген кењ ауќымды ќуыстарѓа бµлінеді.

Кейбір аймаќтарда ‰њгірлер, єр т‰рлі гипсометриялыќ дењгейде орналасып, бірнеше ќабаттар ќ±райды. ‡њгірлердіњ ќабаттасуы жер ‰стіндегі сулардыњ дењгейіне байланысты. Егер жердіњ тектоникалыќ жоѓары кµтерілуі єсерінен беткі судыњ эрозия базисі тµмен т‰ссе, ‰њгірдегі жерасты сулары да соѓан ілесе тµмен ауысып, ‰њгір ќ±рѓап ќалады. Ал тµмен ќ±лдыраѓан су жања базис дењгейінде жања ќабатты ќуыстар мен ‰њгірлер сала бастайды.

Карстыќ ‰њгірлердіњ ішіндегі ірілерініњ бірі – АЌШ-тыњ Кентукки Штатындаѓы ±зындыѓы 100км Флинт-Ридж жєне Нью-Мексика штатындаѓы Карлсбал ‰њгірлері. ‡лкен ‰њгірлердіњ т‰бінде жерасты µзендері мен кµлдері де кездеседі. Кейбір ‰њгірлерде (Орал тауындаѓы К‰нгір ‰њгірі) м±з с‰њгілері мен кристалдары, ал карбонатты тау жыныстарындаѓы ‰њгірлерде ерекше карт ќ±рылымдары – сталактит, сталагмит атты табиѓи баѓаналары жєне т.б. т‰зіледі.