Лекция:: 30 Семинар: 10 СӨЖ: 95 Барлық сағат саны: 135

Меркантилистер халықаралық сауда теориясына зор үлес қосты. Олар бірінші болып оның елдің экономикалііқ өсуіндегі мәнін көрсетіп, экономикалық дамуының мүмкін бір моделі жасады.

Меркантилистер алғашқы болып, қазіргі әлемдік экономикадағы төлем балансна сипаттама берді. Меркантилистердің шектеулігі олардың бір ұлт өздері сауда жасасатын екінші бір ұлттың кедейленуінен ғана байымайтындығын, сонымен қатар халықаралық экономиқа дамьгғандыктан елдің даму қолда бар баилықты өзара бөлісу ғана әрқылы емес, оны өсіру арқылы да мүмкін болатын түсіне алмауын да. Бірак кейінірек пайда болған физиократтар ілімі сыртіқы саудаға ешқандай көңіл бөлмегендіктен, меркантилистердің көзқарастары ғылыми ойды халықаралық экс мектеп ойлары итермелейді.

Бақылау сұрақтары:

1. Меркантелизмнің пайда болу себептері.

2. Меркантелистердің халықаралық саудаға әсері.

6 тақырып. Халықаралық сауданың классикалық теорияларының негізгі алғышарттары

Жоспары:

1.А.Смиттің абсолюттік артықшылықтар моделі

2.Абсолюттік артықшылықтар теориясының шектеулілігі

Лекция мақсаты: Халықаралық сауданың негізгі теорияларын, соның ішінде А. Смиттің тиімді әрекет ететін шарушылық субъектісіне тән
болатын жалпы принциптерін қарастыру.

Лекция мәтіні.

1. Алдыңғы қатарлы елдердің машина өндірісіне өту кезеңінде
Адам Смит халықаралық саудадағы тиімділік туралы мәселе қойды.
Өзінің меркантилизмді сынауға арналған атақты "Халықтар
байлығының себептері мен табиғаты туралы зерттеу" (1776) атты
еңбегінде, ол мемлкетке сыртқы рынокты сату ғана емес, сатып алу да
тиімді болатындығын болжап, қай қай тауарларды экспорттау және
импорттау тиімді болатындығын анықтауға тырысты. Әдебиетте оның
тәсілі абсолютті артықшылықтар принципі деп
аталады. А.Смит тиімді әрекет ететін шарушылық субъектісіне тән
болатын жалпы принциптерін езгешеліп, оны сыртқы саудада
пайдаланды.

А. Смит идеясын жай модель арқылы сипаттауға болады. Бірақ әрбір модель абстрактілі болғандықтан, оны талдау үшін бірнеше шарттарды енгізу қажет.

1. 
   шарт. Әлемдік тек екі мемлекет бар.
   
2. 
   шарт. Бұл елдер тек екі тауар өндіреді
   
3. 
   шарт. Елдер арасындағы сауда ешбір шектеусіз жүзеге асырылады.
   

5. 
   шарт. Өндіріс факторлары елдер арасында, ауыспайды.
   
6. 
   шарт. Тауардың бағысымен өнімділігіне енбек кана әсер етеді.
   
7. 
   шарт. Өнім шығарылумен еңбек арасындағы арақатынас түрақты (көлем тиімділігі)
   

8. 
   шарт. Өндіріс факторлары салалары арасындағы еш шектеусіз ауыса алады.
   
9. 
   шарт. Екі ел мен салада жетірген бәсеке орын алады.
   

1. халықаралық еңбек бөлінісі мен өндірісті интернационалданудың дамуы;

2. экономикада жаңа салалардың пайда болуына және негізгі капиталды жаңартуға игі әсерін тигізетін ғылыми-техникалық революция;

3. дүниежүзілік нарықтағы трансұлттық 1 корпорациялардың белсенді қызметі;

4. 
   тарифтер мен сауда туралы. Бас келісімнің 1 шаралары арқылы халықаралық сауданың реттелуі;
   
5. 
   көптеген елдердің импортына кедергілерді жойылып, кеден бағасы төмендеп, еркін экономикалық аймақтардың құрылуы;
   

7. сыртқы нарыққа бейімделген, экономикасы бар "жаңа индустриалды елдердің" пайда болуы т.б.

Соңғы онжылдықтарда сыртқы сауда динамикасының әрекеттілігі біліне бастады. Бұл дүниежүзілік нарыққа белсенді қатысушы елдердің өзара сауда экономикалық қатынастарына әсерін тигізді. АҚШ дүниежүзілік нарықтағы басымдығынан айырыла бастады.

Егер 1950 жылы АҚШ үлесіне дүниежүзілік экспортының 3/1 тиген болса, өз кезегіңде Алманияның экспорты АҚШ деңгейіне жақыңдады. Сөйтіп, 90-шы жылдары Батыс Еуропа халықаралық сауда-саттықта Испания едәуір жетістіктерге жетті. Бұл жылдары машина мен жабдықтарды экспорттауда Испания дүниежүзінде бірінші. орынға шықты. Сол кезеңде өз тауарларының бәсекелік мүмкіндіктері бойынша Жапонияға Азияның "жаңа индустриялды еддері"- Сингапур, Гонконг және Тайвань жақындады.

Мамаңдардың болжауы бойынша ХХІ ғ алғашқы жылдарыңда бәсекеге ең қабілетті елдер сипатында АҚШ пен Азиялық мемлекеттер болады- 2030-шы жылы бәсекеге ең қабілетті үш мемлекеттің қатарыңда АҚІП, Жапония, Қытай болмақ. Бұлардан соң Алмания, Сингапур, Оңтүстік Корея, Индия, Тайвань, Малайзия және Швейцария мемлекеттерінің мүмкіндіктері мол.

ХХ ғ соңғы ширегінде халықаралық экономикалық қатынастар жүйесіңде Азия-Тынық мұхит аймағының рөлі күшейді. Дүниежүзілік банктің есептеуі бойынша 2000 жылы дүниежүзілік сауда көлемінін 40%-і Тынық мұхит бассейнінде шоғырланады. Өнеркәсібі дамыған елдер арасыңдағы халық-аралық еңбек бөлінісінің тереңдеуі, олардьң өзара қарым-қатынастарын ұлғайтып, дамушы елдердің үлестерін азайтады.

Қазіргі уақытта негізгі тауар тасқыны "үлкен үшгік": АҚШ - Батыс Еуропа - Жапония шеңберінде ағылып жатыр

Қазақстанның егемен ел ретіңде БҰҰ-на және басқа да көптеген алықаралық ұйымдарға мүше болуы, ел экономикасын халықаралық сауда қарым-қатынастарына интеграциялауға объективті жағдайлар жасады.

Казақстан экономикасының бүгінгі жағдайын таңдап қарасақ, онда біз мынадай оңды құбылыстарды байқар едік.

1.Теңгенің тұрақтылығының нығаюы. Егер 1995-ші жылы теңге доллармен салыстырғанда 28,8% төмеңдеген болса, 1996 жылы 4,5% қана темендеді.

2.Инфляция деңгейінің төмеңдеуіне байланысты ұлттық банктың қайта құру ставкасы, егер 1995 жылдың ортасында 75% болса, сол жылдың аяғыңда 52,2%, ал 1996 жылы 30% болды.

З. Өндірістің құлдырауы тежеліп, макроэкономикалық ақуал барынша тұрақтанып, келешегіне болжам жасайтындай күйге жете бастады. Ішкі жалпы өнім 1996-шы жылы бірінші жарты жылында 1995-ші жылдың сол кезеңімен салыстырғанда- 100,1%, соның ішінде өнеркәсіп өнімі-100,2% болды. Соңғы жеті жылдың ішінде түңғыш рет Қазақстанда өнірістің құлдырауы тоқтатылып, біршама экономикалық өсуге қол жеткізілді.

4.Экспорт өнімдері тұрақты түрде ұлғаюда, егер 1995 жылы оның өсімі 154,5% болса, кейінгі жылдары да едәуір өседі деп күтілуде.

Қазақстанның сыртқы экономикалық байланыстар саласындағы орнын тұрақтандырып, рөлін мейлінше арттару бағттарында қолға алатын жұмыстар жеткілікті. Бұл жұмыстардың негізгілерінің ішінде аяқталған кешен құрып, экспорттағы шикізат бағытын жеңу үшін сыртқы экономикалық байланыстар саласын республика экономикасын құрылымдық қайта құру бағдарламасына сәйкестендіре беру қажет. Бұл ретте дайын өнім өндіретін аяқталған технологиялық кешендер құрып, өндіру салаларды экстенсивті дамудан интенсивті дамуға көшіріп, дүниежүзілік деңгейдегі жаңа технологияларды пайдалануды мақсат тұту керек.

Қазақстанда дамыған елдер қатарына қосатын факторларға халқының жаппай сауаттылығы, ғылыми зерттеу мекемелерінің кең жүйесі, ғарыштық зерттеулерге қатысу мүмкіңдіктері жатады.

Экономиканың, шикізаттың бағыты, шетел инвестициялары мен жаңа технологияларға деген қажеттілік, инфрақұрылымның төмен дәрежесі, Республиканың дамушы ел екендігінің дәлелдері.

1996 жылы Белорусь, Қазақстан, Қырғызстан және Ресей өкіметтері делегацияларының БСҰ-ға кіру мәселелері жөніндегі жұмысының қорытыңдылары, олардың осы бағытта қазір жүргізіп отырған қызметінің жоспарлары қаралды.

"Төрттік" елдердің БСҰ-ға қосылу туралы құжаттарды дербес жасайтыны және дербес келіссөзі жүргізетіні атап өтілді. Кеден одағына қатысушылардың БСҰ-ға қосылуы айтарлықтай күрделі процесс болып табылатыны, сондықтан ұзақ уақытқа созылатыны айтылды.

Қазақстан дербес сыртқы экономикалық саясатты жасау мәселесінде халықаралық саудада қалыптасқан жағдайлармен есептесіп, өз бағыт-бағдарын соларға сәйкестендіре анықтауы керек.
Бақылау сұрақтары:

1. Адам Смиттің теориясы халықаралық саудадағы тиімділігі.

2. А.Смиттің теориясы бойынша негізгі шарттар

7 тақырып. Д.Рикардоның салыстырмалы артықшылық теориясының дамуы

Жоспары:

1.Салыстырмалы артықшылықтар моделі

2.Сауда кезіндегі бағаларың арақатынасы

Лекция мақсаты: Д.Рикардоның салыстырмалы артықшылық теориясының экономикалық мәнін ашу.

Лекция мәтіні.

1. Д.Рикардо ХЭҚ ерекшеліктерін атай отырып халыкаралық өзара
тиімді сауда үшін А.Смит принцптерін үстан кедерп келтірмейтінін
көрсететін модель жасады. Д.Рикардо салыстырмалы айрықшылықтар
заңын ашты: ел өндірудің ең көп абсолютті
артықшылықтарға ие тауарларға (егер ол екі тауар бойынша абсолютті
артықшылыққа ие болса) немесе аз абсолютті артықшылыққа ие емес
(егер бірде-де тауар бойынша абсолютті артықшылығы жоқ болса)
тауарлар экспортына мамандануы қажет. Ол хрестоматиялық мысал
болып кеткен ағылшын матасын португаддық шарапқа айырбасьш
келтірген.Шарап пен матаны өндірудің абслютті шығындары
Португалияда Англиядан төмен болғанымен,айырбас нәтижеде екі ел де
пайда табады. Осы мысалдың бастапқы шарттары 2.4 таблицасында
келтірген.

Таблица 2.4

	Англия	Португалія
п\мата	100 жүмыскер\жыл	90 жүмыскер\жыл
п\шарап	120 жүмыскер\жыл	жүмыскер

Таблицасынан көріп отырғанымыздай,Англиядан (п) матаның белгілі мөлшерін өндіру үшін жылына 100 жүмысшы кажет. Осы мата мөлшеріне Англия өзінде өндіріске жылына120 жүмысшы қажет ететін (пі) Португалдық шараптың бір бөлігін сатып алады. Сондықтан Англияға Португалияға мата сату арқылы оның шарабын сатып алу тиімді. Португалияда бүл өнімдерді өндіруге 90 және 80 дана жүмысшы еңбегі жүмсалады, сондықтан оған матаны шарапқа айырбастау тиімді. Д.Рикардоның пікірінше 100 ағылшын жүмысшысымен 80 португалдық жүмысшының еңбектерінің тенсіз айырбасы елдер арасындағы өндіріс факторларының ауысуындағы қиындықтарға байланысты болады.

Д.Рикардо моделіне байланысты, Португалия Англияга қарағанда екі
тауар бойынша абсолютті артықшылыққа ие болып отыр,бірақ
Португалия шарап өндіруде салыстырмалы артыкшылыққа ие,өйткені
оны өндіру үшін Англияға карағанда 67% (8(ІКі20х100) шығынын
жұмсайды, ал мата өндірісіне -90% (90\ 100x100), Сондықтан Португалия
үшін шарапты Англия үшін матаны өндіру мен экспорттау тиімді больш
отырады.

2. Сауда кезінде нарық сұранынс және ұсыныстың баға арқылы өзара қатынасы. Нарыктың нақты формалары төмендегі элементтерден тұрады:

1. Нарықтар. Қазіргі уақытта нарықтар жүйесі қалыптасады. Олар аумақтық белгісі бойынша жергілікті аумақтық салалық ұлттық және халықаралық түрлері бойынша капитал ресурс тар еңбек жаәне валюта нарқытары болып бөлінеді. Нарқы процесі не бірнеше факторлар әсірін тигізеді. Қысқа мерзімде әсер ететәін факторлар:

• 
  баға дәрежесінің өзгеруі;
  
• 
  тауар запастарын ауыстыра білу;
  
• 
  тұтынушылардың ақшалай табысын реттеу.
  

3. Нарық институттары коммерциялық банк тер қор биржалары сақтандыру компаниялары аудиторлық фирмалар еңбек биржалары заң кеңселері инфоромациялық орталықтар жарнама бюросы.

Нарық дамыған инфрақұрылымы экономикалық үрдіс. Оынң қалыптасуы нарық эконмокиасына қатысушылардың бірнеше буындарының қажырлы еңбегіінң нәтижесі
Бақылау сұрақтары:

1. 
   Салыстырмалы артықшылықтар моделінің артықшылықтары.
   
2. 
   Д.Рикардоның моделін талдап қарастыру.
   

Жоғарыда көрсетілген арақатынастарға сүйеніп, 1 -і ел салыстырмалы түрде еңбекті көп қажет ететін 1-і тауардың өндіреді және экспорттайды,ал 2-і ел капитал молдығына байланысты көп капиталды қажет ететін 2-і тауарды өндіріп,экспорттайды.

Сөйтіп, Хекшер-Олин теориясы классикалық салыстырмалы
артықшылықтар теориясынан бір қадам алға басты. Ол сауданың
салыстырмалы артықшьшықтарға негіздергенін мойындап қана
қоймай,оның себебі-елдердің өндірістік факторлармен әр түрлі деңгейде
қамтамасыз етілгендігінен екенін анықтайды. Тауарларға әр түрлі
елдердегі салыстырмалы бағалар айырмашьшығы және олардың
деңгейде камтамасыз етілгендігімен түсіндіріледі.

Бірақ теорияда әрбір ел түтынушылар талғамы қатты ерекшелену талғаусыздық қисықтары ешқашан жанаспайтын жағдай болуы мүмкін.

Тұтынушылар талғамы абсолютті бірдей болып.бір талғаусымдық қисығына жатуын талап етпейді. Ол тек бұл талғамдардың қатты өзгешеленбей бір-бірінен толық оңашаланып, өзара саудаға ьнтасы, жойылып қалмауын болжамайды. Сонда да тұтынушылар талғамы екі елде бірдей болып, түтынушыға бірдей пайдалылық деңгейін қамтамасыз ететін екі тауардың талғаусыздық қисығын анықтайтын арақатынасы екі елге де бірдей болады деп болжам жасайық.

2. Өңдіріс пен тұтыну арасындағы қайншлықтардың шиеленісуі, өнім өткізудің қиындыгьшың өсуі ұзақ уақыт пайдаланылатын тауарларды халыққа ақшасьш кейін төлеуге қалдырып сатуды қажет етеді. Тұтыну несиесі бұл тауарларға деген сұранымды туғызуды елеулі роль атқарады. Кейін төлеуге қалдырьш сатуды қаржылаңдыру несие жүйесіндегі ресурстың, яғни басы артық ақша капиталының және жеке адамдардың жинақтаулы сақтаулы ақшалаң рүқыны есебінен жүзеге асырылады. Кең ерістенген несие жүйесі арқылы жүзеге асырылатын ақша қорларын шебер пайдаланып отыру, халыктың қосымша төлем қабілетін туғызуға мүмкіндік береді, мұның өзі өнім өткізуді тездету және тұтыну тауарларының түр-түрлерін жаңарту мерзімін қысқартуға көмектеседі. Қазіргі уақытга капиталистік елдерде қоғамдық өнімнің едәуір бөлігін тұтыну несиесінсіз өткізу мүмкін болмаған болар еді.

Ғылыми-техникалық процесс нәтижесінде қоғамдық еңбек бөлінісі және соған байланысты жекелеген елде, сондай-ақ халықаралық ауқымда мамандандыру тереңдей түседі. Қоғамдық еңбек бөлінісі және мамандандыру елдің шіндегі өңдірістің жекелеген салалары арасындағы ғана емес, сондай-ақ елдер мен континенттер арасыңдағы өзара байланыстар мен өзара тәуелділікті күшейтеді. Осының бәрі ұлттық және ұлтаралық ауқымда өндіріс қызметін үйлестіріп отыруды талап етеді. Иемденудің жеке капиталистік сипаты, құрал-жабдыққа, демек, қоғамдық өндірістің нәтижелеріне меншіктің жеке капиталистік формасы бұған алынбайтын кедергілер жасайды.

Леоньтев парадоксы-Хекшер-Олиннің өңдіріс факторлар арақатынасы теориясының іс-жүзінде расталмағаны еңбек күші мол елдер капиталды көп қажет өнімді,ал капиталы мол елдер-еңбекті көп қажет ететін өнімді экспорттары.

Жұмысшы күшін маманданған және маманданбаған топтарға бөлу және экспорт тауарлар өндірісіндегі шығындар үлесін жекелеген топтарға бөліп есептеу қажет. Американдық ғалым Дональд Кисинг 1966 жылы жариялаған зерттеуінде еңбек күшін мамандық деңгейіне байланысты 8 топқа бөліп, АҚШ-та маманданған жұмысшы күшінің сальістырмалы молдығы мен маманданбаған жүмысшы күшінің жетіспеушілігін дәлелдеді. Сондықтан, АҚШ маманданған еңбек өнімін экспортқа шығарады, ал оны дайындау мен оқытудың шығынын есептесе, капитал ретінде санауға болады. АҚШ өндіругс кеа капиталды қажет ететін шикізаттың көп мөлшерін импорттайды. Сондықтан:егер экспорттық тауарлар капиталды көп қажет ететін шикізаттың көп мөлшерін қажет еткізеді. Американдық Джеймс Харигэн бастаған бір топ ғалымдар Леоньтев есептеулерін сол жылдар негізінде қайта жасады. Бірақ капиталды көп қажет ететін шикізатқа қатты тәсілді сапаларды алып тастады. Парадокс жойылып, Хекшер-Олин теориясы расталды.

Неоклассикалық үсыныс пен сүраныс балансының постуланттары негізделген халықаралық сауданың стандартты моделі көптеген неоклассик экономистерінің қорғамдарының жалпылама сүранысына көңіл шоғырландырылған зерттеулердің қорытындысы нәтижесі болды. Стандартты модельде қолданылатын негізгі үғымдарды әр түрлі жылдары ирланд экономисі Фрэнсис Эджуор мен американ экономисі австралиялык Готфрид Хэберлер қалыптастырды. Классикалық модельдерде шектелген нақты тауарлар шеңберіндегі ұсыныс пен сүраныс қарастырылған. Стандартты модель оны жиынтық үсыныс пен сұранысқа дейін кеңейітті. Жеңіл түсіну үшін бүрынғыдай екі ел (I мен II) және екі-ақ тауар (I мен II) бар деп алынған. Графикте өндірістік мүмкіндіктер шекаралары түзу сызық болып, 2-і тауардың қосымша бірлігін өндіру үшін 1 -і тауардың түрақты мөлшерінен бас тарту қажет екендігін көрсеткен. Бұл жағдай елдің өзінің салыстырмалы артықшылықа ие тауарға маманданып, салыстырмалыф артықшылық басқа елде болған тауар өндірістерінен бас тартуын білдіреді. Көріп отырғанымыздай, бүл экстремалды жағдай стандарттымодель үшін жекелеген жағдай ғана болып табылады. Стандартты модель орнын басу шығындары мен жалпы экономикалық теориядан белгілі бар экономикалық жағдайларға сәйкес келетін заңдылықтар өсуінің алғышарттарына негізделген. Орнын басу шығындарының есуі 2-і тауардың әрбір қосымша бірлігін еyдіру үшін 1 тауардьщ тұрақты емес,қосымша мелшерлерімен бас тарту керекппн білдіреді.

Айырбастан алынған ұтыс -елдің басқа елдермен сауда қатынастарына түскеннен алынған артықшылық. мысалымызда ары қарай жалғасытрсақ, 1-і ел 2-і елмен саудаға түскенен кейін де 1-і тауарға маманданғысы келмейді немесе қандай да бір себептермен жүзеге асыра алмайды деп болжамдайық. Ол 1-і тауарды ендірістік мүмкіндіктер қисығының А нүктесінде анықталған келемде ендіре береді (1,2 сурет). Бірақ әлемдік салыстырмалы баға елдің ішкі салыстырмалы бағасьндай 1/4 емес, 1-і ге тең болады. Сейтігі, маманданусыздық оның біршама бағалық қоры болады. Сондықтан, ол әлемдік баға бойынша 1 - і тауардың 20 данасын сатып 2-і тауардың 20 данасына маманданусыз-ақ сатып ала алады, тутыну өсе тусіп.орын басу шекті деңгейінің В қисығы жоғары ауысып тұтыну нуктесі А нүктесінен жоғары болады.

Мананданудан алынған ұтыс- елдің сауда жағдайларыда ие болған салыстырмалы артықшылығы бар тауар ендірісіне күш-жігерін жүмылдырып алған артықшылығы.

Жоғарыдағыдай көрсеткен моделдегідей 1-і ел 1-і тауарға маманданды дейін. Осының нәтижесінде ендіретін мүмкіншіліктерін қисығы А рүктесінен В нүктесіне қарай төмен жылжиды. Бұл нүктеде, жоғарыда керсетілгендей,

Ел 1-і тауардан 60 данасына айырбастай алатыны керсетілген. Осының нәтижесінде тұтыну орын басу шығындарының шектігі 3 деңгейдегі Е нүктесінде болады. Тұтынудың В-дан Е нүктесіне қозғалысы елдің маманданудан алынған ұтысын керсетеді. Сонымен халықтатдың саудаларының қазыргі теориялары,
Тауарлардың үсынысы мен сүранысына бірдей кеңіл бөлуде елдер
бір-біріман сауда қатынастарына түскенге дейін байлаңыс осы елдер
ішінен рыногындағы трансформацияның шектеу деңгеиі мен орын
басудың шекті дегейінің езара әрекеті жолымен қалыпггасады.

Сауда нәтижесінде әрбір ел мынадай артықшылыққа ие болады, айырбастап алатын пайда және маманданудан түсетін пайда. Кіші және үлкен елдер арасында сауданыңа йырмашылығы кіші елдің ішкі салыстырмалы бағаларының үлкен елдердің ұсынысы мен сұранысына байланысты қалыптасатын әлемдік салыстырмалы, бағаға әсер етпеуі мен кіші елдің саудадан алынған пайданы, сауда партиеріман бөліспеуінде болып отыр.