Лекция:: 30 Семинар: 10 СӨЖ: 95 Барлық сағат саны: 135

1)бұл тасымалдауды атқарғанда теміржол басқа көлік түрлерімен бәсекеге түсетін тасымал

2)тек қана теміржол атқара алатын тасымал көбінесе оған жүкті едәуір қашықтыққа көп көлемде тасымалдауда жатқызады.

Осындай бөлуге сәйкес, тарифтік құраудыңда екі түрі бар. Бәсекелестік жағдайындағы көлік түрлері арасында көлік тасымалдауды бөліп, үлестіру мәселесін шешу, тұтынушы жағынан қарағанда оларды тиімді қолдану үшін әр қайсысында жұмыс істейтін кеңістік бөліп беру қажет. Анықтап айытқанда жүк қақпадан-қақпаға дейін әртүрлі көлікпен тасымалдауға жұмсайтын шығындар тасымалдау процесінің опрерациялары бойынша максималды есептелуі қажет, олардың ішінде жүк жүргізу мерзімін өзгертуге байланысты жүктің сақталу дәрежесін қарай т.б.көрсеткіштермен есептелінеді. Ал бәсекеде жүк тасымалдаудың өзіндік құны коммерциялық құпия екенін ескерсек, онда темір жол көлігі басқа көлік түрлерімен қосылып, аралас тасымалдауға қатысқанда да қолданылады.

Әрине көліктің басқа түрлерімен тасымалдау жұмысын өзне тартып алу үшін темір жол тандаған бағыттарында өткізуші, тасушы және өңдеуші қуаттарының артық бос түрғагн резервтер болуы керек. Сонддықтан темір жол таарифін санап шығару үшін бұл жағдайда тасымалдау операциялары бойынша санап шығарған жұмыс көлемінен шығындары есептелген өзіндік құнды қолдануға болады. Онда таррифтің деңгейі темір жолдағы минималды рентебель ддеңгейімен шекктеледі. Осыған орай бәсеке жағдайында темір жолдағы жүк тарифтеріндегі салынған максималды рентабелдік деңгейін орталықтан шектемесе де болады, себебі:

А) Ондай шектеу ең басында-ақ жасалған

Б) Орталықтн жоғары рентебелдікке шектеу жасағанын өзі теміржол тасымалының өзіндік құнын алсіретуге ынталадырады.
Бақылау сұрақтары:

1. Тариф дегеніміз не?

2.Тарифтің экономикаға ықпалы

17 тақырып. Сандық шектеулер

1.Квоталау

2.Лицензиялау және лицензиялардың нақты формалары

Лекция мақсаты:Квотаның оңтайлы әдістерін анықтау

Лекция мәтіні.

1. Квоталар мен лицензиялар. Квота (контингент) деп - белгілі бір кезенде импорттық немесе экспорттык тауарғақұнын немесе молшерін шектеуді 0-ге тен квота қойылған жағдайда, импортқа немесе экспортқа тыйым салыну, баск|аша айтқанда эмбраго орын алады. Квота импорт пен экспорт мүмкіндіктерінен жоғары деңгейде де қойылуы мүмкін. Бұл жағдайда квота шектеу емес, тауардың қозғалысын бақылау әдісі | болып табылады.

Импортқа квота енгізудің елдің әл-ауқатына тигізетін әсері мен салдары импорттық баж салығын енгізумен ұқсас болады.

Экспорттық квоталар өте сирек қолданылады. Ол тек осы өнім бойынша елде жетіспеушілік кезінде және саяси мақсаттарда (дискриминациялық сипатта) қолданылады. Импорттық квоталар ұлттык өндірісті шет ел бәсекелестерінен к|орғау, жұмыссыздықты қысқарту, төлем балансын жақсарту, тауар қозғалысын бақылау үшін қолданылады.

Квотаның бір түрі болып экспортты ерікті шектеу келісімі табылады. Көбінесе ол дағдарыстағы салалар өніміне байланысты қолданылады. .

Сыртқы сауданы шектеуде басқа да тарифтік емес шектеулер

Экспорттық субсидия дегенімізде мемлекеттің кәсіпорындардың экспортын ынталандыру мен олардың енімдерінің шет ел рыноктарында бәсекелестігін жоғарлатуға, басқаша айтқанда пайда мелшеріне әсер етпестен экспорт бағаларын төмендетуге мүмкіндік беру жолдарын түсінеміз. Ол көмек көбінесе ақшалай формада болады.

Қазақстандағы кедендік-тарифтік реттеу мынадай қүқықтық
нормативті қүжаттарға негізделген: 1991 жылдың 24 желтоқсанындағы
ҚР «Кедендік тариф пен баж салығы туралы» заңы; 1999 жылдың 16
шілдесіндегі «ҚР кедендік іс туралы» заңы; 1999 жылдың 13
шілдесіндегі «ҚР-ғы демпинге карсы тпяралар туралы» ^аны: 1994
жылдың 14 көкегінде «Жүк ітүсіру алдындағы инспекция бойьшига
келісімі»; 1999 жылдың 16 шілдесіндегі «ҚР-ғы субсидиялар мен
шығындьі өтеу шаралар туралы» заңы. .
Бақылау сұрақтары:

1.Квоталау қалай жүзеге асады?

2.Лицензиялау және лицензиялардың нақты формалары

18 тақырып. Сауда саясатының қаржылық әдістері

1.Субсидиялар және олардың түрлері

2.Экспорттық несиелеу.

Лекция мақсаты: Сауда саясатының қаржылық әдістерін қолдану

Лекция мәтіні.

1.ҚР сыртқы сауда саясатын зерттеу барысында,оның 1991 жылға дейін КСРО-ның экономикалық шеңберінде терең интеграция мен жоспарлаудың орталықтандырылған жүйесі жағдайында дамығандығын үмытпау керек. Кеңес заманында Қазақстаңның индустриализациясы жүзеге асырылып, экономикасы даімыды, бірақ республика КСРО-ның басқа республикаларына отын-энергетикалық ресурстарды.астық, ауылшаруашылық өнімдерді маманданған еді.

Бұрынғы КСРО елдерімен сауда негізінен екі жақты үкіметаралық келісімдермен реттеліп, кліринг негізінде жүзеге асырылады. Қазақстанның сыртқы экономикалық және сырткы сауда саясаты, оның егемендік алу мен экономикалық реформаларды жүзеге асыруы барысында қалыптасады. Тәуелсіз сыртқы сауда саясатына-республиканың әлемдік қауымдастыққа кіруінің қажетті шарты болып табылады.

Тәкелсіздігі жарияланғаннан кейін,Қазақстан сыртқы экономикалық іс-әрекетін ырықтандыру жолына түсті. 1992 жылдың 25 қаңтарында ҚР Президентінің заң күші бар "Экономиканы тұрақтандыру мен Республиканың сыртқы экономикалық іс-әрекетін ұйымдастыру туралы" жарлығы қабылданды.

1995 жылы ҚР сыртқы саудасын ырықтандыруда мынадай . қадамдар жасалды: үлттық және жеке қауіпсіздік,,женсаулыққа деген қөзқарастарға байланысты бірқатар тауарлар тізім|нен басқа, барлық экспорттық және импорттық квоталар алынып тасталынады; стратегиялық тауарлардың сыртқы саудасына монополия жойылды; .. экспортерлердің валюталық табысының міндетті слтылуын тоқтатылды; биржалық және аукциондық сауда ұлз айтылды.

1995 жылдың каңтарында Ресей, Қазақстан, Беларусь, Кедендік Одағы туралы келісімге қол қойылды. Кейін оларға Қырғызстан мен Тәжікстан қосылды. Онын басты мақсаты-кедендік кедергілерді жою, адамдар, тауарлар, капитал мен қызмет көрсетуді еркін ауысуы ушін біріңғай экономикалык кеңістік құру болып табылады.

1995 жылдың 11 каңтарында Қазакстан Республикасы Президентінің "Сыртқы экономикалык іс-әрекеггі ыырықтандыру" туралы Жарлығы қабылданды.

1995 жылы 23 наурызда Поезидент Жарлығымен "КР шетелдік инвестициялары туралы" заң қабылданып. ол Қазақстан –экономикасына тартылған шетелдік илвестициялардың экономикалық және құқықтық негіздерін анықтап, инвестицияларды қорғауға берілген мемлекеттік кепілдік тіркеді.

Сыртқы сауда ырыктандырылуы ішкі рынокқа ғана әсер етіп қойған

Қазіргі уақытта ҚР сыртқы саудасының даму бағыттарына:

• 
  импорт қүрылымын рационализациялау;
  
• 
  жергілікті өндірушілерді ынталандыру үшін протекционистік саясат жүргізу;
  
• 
  өндірісті жаңарту үшін қазіргі заманға технология мен қүрал-жабдықтар импортын ынталандыру;
  

2 Кесте. ҚР сауда байланысы (ТМД елдерімен) млн.. АҚШ долларымен

Қазақстан әлемідік сауда үйымына кіргенде төмендегідей міндеттемелерді қабылдауы тиіс:

• 
  Кедендік тарифтерді күрт темендетіп,тариф тік емес шараларды бүтіндей тарифне айырбастау;
  
• 
  Ауылшаруашылық өніміне субсидия мен дотацияларды жою;
  
• 
  Кедендік процедуралары ДСҰ талаптарына сәйкес келтіру;
  
• 
  Өзінің тауар қызмет көрсету мен капитал нырығын максимал ашу;
  
• 
  ДСҰ барлық міндетті нормалар менітәртібін үсыну;
  
• 
  Болашақта баламасы жоқ сыртқы саіуда тәртібінің ырықтануы мен ашықтығын жалғастыру;
  
• 
  Сауда стратегиясы мен сыртқы сауда саясатын ашық және тең күқылы ортада жасақтау мүмкіндігі мен қажеттілігі;
  
• 
  Қайшылықтарды халықаралық нормалар мен тәртіптер негізінде реттеу;
  
• 
  Қүқықтық-нормативтік базаны қабылдаған халыкаралық стандарттарға сәйкес келтіру.
  

Капиталды шетке шығару дүниежүзілік шаруашылықты тереңдете дамыту кезеңіндегі тауарды шетке шығару монополиясын жойды. Тауарды шетке шығаруды толықтыра және негіздей отырып, ол ХЭҚ жүйесінде анықтаушы қызметін атқара бастайды. ОЭСР бағасы бойынша,80-жылдары (1983жылдан)тікелей инвестициялардың орташа жылдық өсу қарқыны 34 тең болып, ол әлемдік сауда өсім қарқынынан 4 есе көп болды.90 жылдар басындағы қысқа мерзімдік дағдарыстан кейін,ол қайтадан әлемдік сауда айналым өсімінен артық бола бастайды.

Халықаралық капиталдар рыногы қазіргі заманда әлемдік экономиканың іс-әрекетінде, халықаралық шаруашылық байланыстарын дамытуда анықтаушы элемент болып табылады.

Капиталды шетке шығару-бұл жүйелі түрде пайда алу және басқадай экономикалық,саяси ұтыс мақсаттарында ақшалай немесе тауар түріндегі құндылықтардың шет елге ауысуы. Капиталдың шет елге ауысуын (капиталды шетке шығару) дегеніміз-бір елдің ұлттық айналымынан капиталдың бір бөлігін алып,оны қабылдаушы елдің өндірістік немесе айналым процесі не әр түрлі формалар арқылы ауыстыру процесін айтамыз. Бір елден екінші елге капитал ауысуы, ең алдымен, шығарушы елдің экономикалық дамуының сыртқы саудаға қарағанда өсу қарқыны жоғары болғанымен байланысты. Капитал экспортының қажеттігі дамыған елдерде капитал молдығы пайда болып, ол ұлттық экономикадағы пайда нормасының төмендеуі,оның массасының жағарылауымен өтелмейтіндігіне байланысты болады.Капиталды шетке шығару мүмкіндігінің пайда болуы ХIХғасыр соңында бірқатар арада қалған елдердің дүниежүзілік шаруашылыққа тартылуына, олардың көбінде басты теміржол желілері салынып немесе салына бастауына, өндірістің дамуының қолайлы жағдайлармен қамтамасыз етілуі мен жергілікті ақшалай орлану қаржылары пайда болып, оны тауарлы өндірісті қарқынды дамуына қосылуына дайын болуына байланысты болды.

Статистика мәліметтері бойынша,соғыстан кейінгі жылдары сыртқы сауда көлемдері тұрақты өсіп отырды,бірақ көбінесе бұл өсім капитал ауысуымен байланысты болды,басқаша айтқанда капитал экспорты тоауарды шет елге шығаруды ынталандырудың құралы болған. Бұл төмендегі жағдайлар негізінде жүргізіледі:

- капиталды шетке шығару тауарлы формада,мысалға машина, құрал-жабдық және т.б. түрде жүзеге асырылды;

- капиталды шетке шығару - бұл несиелеуші елде тауарды сатып алу үшін несиелер беру;

- капиталды шетке шығару - трансұлттық компаниялар шеңберінде ішкі фирмалық тауарлар ауысу арқылы болды.

90-жылдарға дейін әлемде тиімді пайдалануды қажет ететін разервті капиталдың зор көлемдері қалыптасты. Олар сақтандыру компаниялары, зейнеттік, сенімділік, инвестициялық және тағы басқадай қорлар арқылы жинақталуда. АҚШ -тың өзінде 1995 жылы олардың активтері 8 трлн. доллардан асып түсті.

ХХ-ғасырдың екінші жартысында капиталды шетке шығару үнемі өсуде. Капитал экспортының өсу қарқыны тауарлы экспорт пен өндірісі дамыған елдің ЖІӨ-нің өсу қарқынынан асуда.

Капитал қозғалысы халықаралық тауар саудасының субституты болып табылатындықтан, оның негізінде де тауар экспортындағыдай себептер жатыр. Олар:

• 
  рынокты кеңейту
  
• 
  жоғары пайда алу
  
• 
  шет ел ресурстарын сатып алу
  
• 
  саяси мақсаттар.
  

• 
  технологиялық артықшылық. Компанияның сату көлемінде ҚЗТҚЖ-ға шығындар деңгейі жоғары болған сайын, оның капитал экспорты да жоғары болады.
  
• 
  Халықаралық маркетингте жинақталған тәжірибе мен жарнамадағы басымдылықтар.
  
• 
  өндіріс көлемдерінде үнемдеу. Сату көлемдерін ұлғайту қажеттілігі компанияларды сыртқы рыноктарға шығуға итермелейді.
  
• 
  Компаниялар көлемі. Көлемі неғұрлым ірі болса, капитал шығару деңгейі соғұрлым жоғары болады.
  
• 
  Белгілі бір тауар өндірісінің шоғырлану дәрежесі мен ел ішіндегі бәсекенің күшеюі.
  
• 
  Арзан өндіріс факторларын пайдалану мүмкіндігі.
  
• 
  Транспорттық шығындардың азаюы.
  
• 
  Сауда кедергілерін айналып өту.
  
• 
  Жергілікті рынок ерекеліктерін жақсы білу.
  

Өзінің мақсатты бағыттылығы бойынша,халқаралық инвестициялар тікелей және партфелді болып бөлінеді. Қаржы селері рынокта капиталды тұтынушыларын делдарлрсыз табуы мүмкін,басқаша айтқанда тікелей инвесцияларды жүзеге асыруы мүмкін. Бұл жерде қаржылардың иелерінен қарыз алушыларға тікелей ауысуға болады. Бұл салымдар түрі инвесторға бағалы қағаздарға немесе шет елдегі меншікке тікелей меншіктену құқығын береді.Тікелей инвестицияларға шетелдік инвестор компаниясының шет елдерде құрған немесе сатып алған,оған өз бақылауын орнатқан кәсіп оргондар жатады.Тікелей инвестициялар құрамына жеке меншіктікомпаниялардың шет елде салынған өз капиталы,қайта салынған пайдасы және қарызбен несие түріндегі ішкі фирмалық аударулар кіреді.

Инвестицмяларды шет елден тартудың негізгі себебі ішкі рыноктың кеңею кезіндегі капитал қажеттілігі болып табылады.Оны тиімді пайдаланса,ол эконномикалық өсу мен өндірісті жаңартудың маңызды көзі болады.Инвестициялар сыртқы қарызды ұлғайтпайды,олар жұмыс орындарының көбеюіне,жаңа технологияларының келуіне, ұлттық өндірісті модернизациялауға, сыртқы экономикалық тиімді байланысты орнату процесін жылдамдатуға әсер етеді. Инвестор

компания шетелдік компанияның бір бөлігін иемдену құқығының орнына технологияларды, маманданған кадрларды және рыноктарды беруі мүмкін.

Тікелей инвестициялар әлемдік экономикаға және оның жүрегі халықаралық бизнеске қатты әсер етеді.

Тікелей инвестициялар дегенде, компанияның акцмяларының 10 және одан да көп пайызына шетелдік бақылау немесе кәсіпорынды басқарудағы тиімдм дауысын түсінеміз. Кейбіреулері үшін бұл тек меншікпен, акционерлік капиталдағы бөлігімен байланысты. Оны мына жолдармен жүзеге асыруға болады:

1 шет елде акциялар сатып алу.

2 пайданы қайта инвестициялау.

3 ішкі фирмалық қарыз беру мен қарыздану.

Одан басқа да әр түрлі акционерлік емес түрлері бар. Оған: субконтрактар, басқару келісімдері, фрайчайзинг, лицензиялар, келісім-шарттар, өнімді бөлісу және тағы басқалар кіреді.Шет елдік тікелей инвестициялардың әдістері мен түрлерітүсінігінің кеңею процесі,глобалды мәні бар мәселелерді туындатып,оны шешу үшін жаңа тәсілдер мен шешімдерді қажет ететінін мойындауымыз қажет.Ең соңында капиталды шетке шығарудың басты мақсаты максималды пайда алу.Ол үшін пайда нормасындағы айырмашылық,салық салудағы ерекшеліктер,шикізат пен материал бағаларындағы өзгешеліктер пайдаланылады.

Бастапқы кезеңде капитал экспорты негізінен индустриалды елдерден,өздеріне тәуелді аграрлы елдерге бағытталған еді.Мысалға,Алглия мен Франция өз қаржыларын Үндістан, Египет, Алжир, Сирия және тағы басқа да отарларына салған, АҚШ өз капиталын Латын Америкасына, ал Германия Оңтүстік-Батыс Африкаға бағытталған.

Сол кездің өзінде өндірісі дамыған,бірақ экономикалық даму қарқыны төмен елдерден үрдісті қарқынмен дамып жатқан индустриалды елдерге капитал ауысуы жүріп жатқан. Мысалы: Англиядан АҚШ-қа, Франция мен Англиядан Германияға капитал ауысуы болған.

Шетелдік капитал салымдарының салалық құрылымы қабылданушы елдің даму деңгейімен белгіленеді. Мысалы: өндірісі дамыған елдерде шетел капиталы алдыңғы қатарлы техника мен технологияларды қажет ететін дайын өнім өндірісіне салынған балатын. Алнашар дамыған елдерде керісінше, машина, құрал-жабдыққа қажеттілігіне қарамастан, капитал ең алдымен тау-кен, металургия мен басқадай негізгі салаларға, несие жүйесі мен инфрақұрлымға барып олардың табиғи ресурстарын игеруді жүзеге асырған.

2. Портфельді инвестиция деп-шетел кәсіпорнына бақылау орнатуга мүмкіндік бермейтін, акциялар, облигациялар және капитал салымдарының басқадай түрлерін айтамыз. Инвесторлар пайданы тек бағалы қағаздар ережелеріне сәйкес ала алады.

Портфельді инвестициялар-ірі корпорация, орталық және жеке меншік банктер шығаратын қарыз облигацияларын, шетел капиталын тарту арқылы қаржыландырудың маңызды көзі. Шетелдік портфельді инвестицияларды жүзеге асыруда делдалдық қызметті ірі инвестициялық банктер жүргізеді.

1950-1960 жылдары өндіріс дамыған елдерде экономикалық даму қарқынының жеделдеуі болды. Бір жағынан, өндірісі дамыған елдерде капитал салу үшін жаңа сфералар ашылды. Капиталдың артық мөлшерінің көп бөлігі әскери салаларға тартылды, қалғаны инфрақұрлымды кеңейтуге, ғылымды, денсаулықты сақтауға, білімді дамытуға бағытталды. Екінші жағынан, экономикалық даму қарқынының жеделдеуі, өндірістік корпорациялардың капиталын шоғырландырып, банк ресурстарының орталықтандыруын қамтамасыз ету арқылы капиталды шетке шығаруды ынталандыруға қасымша себептер қалыптастырды.

Экономикалық жағдайдың өзгеруі капиталды шетке шығаруда жаңа құбылыстардың пайда болуына әкелді. Егер бұрын инвестициялар шетел экономикасына өз фирмаларын құру мен қабылдаушы елдердің ұлттық акционерлік қоғамдарына капитал салу арқылы жүргізілсе, енді инвестицияның жаңа түрлері пайда болды.

Жаңа формалар тікелей инвестициялар орнын баспаса да кең дамып келе жатыр. Олар көбінесе қабылдаушы елді ішкі рыногына жұмыс істейтін салаларда кең етек жаюда.

Инвестициялардың жаңа түрлерін дамытуда ірі фирмалар мен корпорациялар, әсіресе басқа елдер рыногына енудің стратегиясын тез ауыстыруға уйренген трансұлттық компаниялар маңызды орын алуда. Кең жағдайларда дәстүрлі тікелей инвестицияларды бөліктерге бөледі. Мысалы: капитал, технология басқару тәжірибесі, осының бәрін импорттаушы егер бөлек элементтен есебінде береді.

Шетел инвесторлар көлемі бойынша 100 ірі компания өндірісі дамыған елдерде орналасқан. Олардың шетелдік салымдарының көлемінің құны 1,4 трлн. доллар, ол әлемдегі тікелей инвестицияларының 2/3 бөлігін құрайды. Өткен 5 жылдықта бұл үлес өзгеріссіз қалды.

Осы компаниялар тізімін 1990 жылдан голланд концерні Роял-Датч-Шелл көш бастап келеді. Одан кейін 60,6 млрд. доллары бар Форд, 56,2 млрд. доллары бар Эксон келеді.

Алғашқы 100 ірі трансұлттық компания мынадай нышандармен сипатталды:

1. 
   орналасуы бойынша ең ірі топты американдық ТҰК құрайды ( 100-ден 32-сі) және шетелдік салымдардың басым бөлігі осылардың үлесіне тиді.
   
2. 
   Ең тез өсіп келе жатқан топ- Жапон ТҰК (1990 жылы бірінші жүздікке 11 болса, 1994 жылы 19 болды).
   
3. 
   Еуропалық ТҰК капитал және ғылымды көп қажет ететін салаларда,оның ішінде химиялық және фармацевтикалық өндірісте елеулі позицияларын алуда.
   
4. 
   Салаларда транс ұлттық индексінің жоғарғылығымен химиялық жіне фамацевтикалық ТҰҚ одан кейін тамақ және электрондық өнеркәсіптер ерекшеленуде тізімді таза сауда компаниялары тұйықтайды.