Лекция: 45 сағ. Лаборатория сабақтар: СӨЖ: 45 сағ обсөЖ: 45 сағ Барлық сағат саны: 135 сағ

Тек соњѓы 4 жыл ішінде ж±ќпалы дерттер мен паразиттік аурулар бойынша алѓаш ќойылѓан диагнозбен тіркелген аурулар сааны 105 пайыз µскен, эндокриндік ж‰йе аурулары жєне зоб алмасу мен иммунитеттіњ б±зылуы бойынша – 123,5 пайыз, ќан аурулары – 115,2 пайыз, ж‰йке мен сезім м‰шелері аурулары – 103 пайыз, екіќабат, босану жєне босанѓаннан кейінгі асќынулар бойынша – 101,3 пайыз µскен. Егер 80- жылдардыњ аяѓында туберкулез ауруларын емдеу ерекше мєселе болмаса, ќазіргі кезде ол ауру эпидемия сипатын аллды.

Талдау кµрсеткендей республиканыњ денсаулыќ саќтау саласында ќалыптастырып отырѓан ќатерлі жаѓдайда негізінде себептер жатыр: жеке жєне саќтандыру медицинасын ќажетті зањдыќ-ќ±ќыќтыќ база мен стандарттау, сертификаттау жєне лицензиялау механизмдерін алдын ала жасамай кµшу; “адамдардыњ т±ратынжеріне жаќын” ќиѓидасынан “дєрігерлік мекемелер топтарын оњтайландыру” ќиѓидасына аяќ асты µту, яѓни дєрігерлік лауазымдар мен емдеу орындарыныњ ќысќаруна медицинаныњ жеке секторында ќызмет кµрсету баѓасыныњ жоѓарлыѓы жєне сапасыныњ тµмендегі; б±л салада ж±мыс істейтін “тєжірибесіз” мамандар саныныњ кµптігі; дєрігерлік саќтандыру ќорыныњ, мемлекттік жєне жергілікті бюджеттер тапшылыѓы; отандыќ фармацевтика µнеркєсібі µнімдеріне жоѓары баѓа дењгейіні есебінен бєсекеге ќабілетсіздегі жєне т.б.

Б±л жаѓдайда халыќытыњ денсаулыќ индексін кµтеруге баѓытталѓан мемлекттік шараларды ж‰зеге асыру оныњ дєрігерлікќызмет кµрсету бµлімдерніњ ‰йлесімді дамуын кµздеуге басталады.Осы шараларды нормативтік єдіс арќылы аныќтаудан бас тарту µзін аќтай алмауы м‰мкін, µйткені медициналыќ мемлекеттіњ ќажетті сандарын есептеу олардыњ “тораптарын оњтайландыру” ќаѓидасына емес, негізгі екі кµрсеткішке, халыќтыњ саны мен 10 мыњ адамѓа шаќќанда емдеу орындарыныњ болжанѓан

Білім беру саласының мемлекетінің секторын реттеудің негізгі құралына оның дамуының ағымдық және ұзақ мерзімдік жоспарлау жатады. Бұл жоспарларды жоғары оқу орындарының материалдық техникалық базасының нығайтумен оның дамуы бюджеттік қаржыландыру көрсеткіштері көрініс табады. Сондай-ақ жоғары оқу орындарының өздері тапқан қаражат есебінен өзін қарждыландыру қызметтері мемлекет тарапынан мадақталады.

Білімнің мемлекеттік емес сектордың сапалы дамуы қамтамасыз етуге мемлекеттің рөлі аса маңызды.

Мұнда алдымен тиісті орындар лицензиялау арқылы жүзеге асырылатын мемлекеттік органдарын бақылау функциясы орындалады.

Сонымен бұл саланың дамуы оқу процесінің материалдық техникалық базасы оқу әдістемелік құралдар мен қамтамасыз етілуіне мемлекеттің қолдау көрсетуіне бағытталуы керек. Жалпы білімнің дамуы мемлекеттік реттеу ҚР заңдық құқықтың және заң күшіндегі актілеріне негізделеді.

Қоғамдық өмірдің ерекше өрісін мәдениет, өнер және бұқаралық ақпарат құралдары құрайды және олардың дамуына мемлекеттің негізгі функцияларының бірі болып табылады. Бұл салада мемлекеттің рөлі:

• 
  мәдениетпен өнердің ұлттық тамыры мен дәстүрлі ерекшеліктерін сақтау мен әрпіқарай дамытуда;
  
• 
  елдің рухани мәдени “ кеңістігі” көбінесе Батыс елдердің өздері бас тартатын Батыс мәдениетінің сапасыз жаппай үлгілерінің еніп кетуінен сақтаудан;
  
• 
  жаңа тұжырымдамалармен мемлекеттік қызметтің негізгі бағыты жетілдірумен, адамдардың қоғамдық және жеке қатынастарының рухани және мәдени деңгейін көтеру, елдің рухани мәдени патенциялымен интелектуалдық симбиоздық жетісті қамтамасыз етуден тұрады. Білім саласында мұндай әдісті қолдану оның толықтай мемлекеттік қамтамасыз ету жағдайында дамуын талап етеді.
  

Жалпы пайдалану (магистральды) көлік-қолданылып жүрген заңдар мен нормативтік актілерге сәйкес, меншік тәуелділігіне, кім ұсынғанына қарамастан жүктер мен жолаушылардың тасмалдауға тиісті көлік.

Оған темір жол көлігі, теңіз жолдары көлік, өзен жолдары көлігі, автомабиль көлігі, әуе жолдары көлігі және құбыр көлігі жатады.

Жалпы пайдалану көлігі мемлекеттің көлік жүйесінің негізін қалайды. Көліктің осы иүрі дербес “көлік өндірісі” болып саналады, себебі ол мемлекеттің тасмалдауға деген негізгі сұраныстардың қанағаттандырылуын қамтамасыз етеді.

Жалпы пайдалануға жатпайтын көлік-тек қана өз ведмосының тасмалын атқаратын және басқа клиенттердің тасмал талабын орындауға міндетті емес, ведомстволық көлік. Өндірістік кәсіпорындардың ведомстволық көлігін көбінесе “өндірістік көлік” деп атайды.

Қазақстанда осы көлік түрлерінің барлығы да қызмет көрсетеді. Тек республиканың геоеграфиялық орналасуына байланысты теңіз жолдары көлгі енді ғана құрылуыда. Республикада “Ақтау” және “Баутино” теңіз порттары бар.

Қазақстан үшін төменгі себепттерге байланысты көліктің халық шаруашылық маңызы өте жоғары:

• 
  батыстан шығысқа қарай 3000 километрге, солтүстіктен оңтүстікке 1700 километрге созылып жатқан республика аумағында кеңдігі;
  
• 
  жүк тасмалдау қашықтығының ұзындығы;
  
• 
  негізінен өндірілетін өнім түрлері көмір темір рудасы мұнай және мұнай өнімдері, металлургиялық өнеркәсіп пен ауыл шаруашылығы өнімдері алыс жерлерге тасмалдауды қажет етеді.
  

2000 жылы 1990 жылмен салыстырғанда жүк жөнелту – 26,6 % -ға дейін азайған. Мұндай тенденция көліктің барлық түрлері бойынша байқалады. Мұндай жағдайдың қалыптасуына ресаублика экономиканың нарықтық қатынастарға өтуіне байланысты тауар өндірісіндегі себеп болып отыр.Тек қана құбыр желісі бойынша жүк жөнелту (637,7 %) және жүк айналымы (310,3 %) көлемі күрт жоғарылаған, өйткені көліктің бұл түрімен экспортқа бағытталған мұнай және газ өнімдері тасмалданады.

Рынокқа өту кезеңінде сыртқы саудадағы мемлекеттің рөлін шектеу объективті сипатқа ие болады. Бірақ, бүл процесс тиянақты ойлау мен жан-жақты өлшенген тәсілді қажет етеді. Мысалы, теория түрғысынан беймемлекеттендіру саясатын жүргізгенде, жүмыссыздық пайда болып өршиді, халықтың бір бөлігінде болашаққа сенімсіздік, селқостық пайда болады және т. б. Бүл жағдайда үкімет экспорт пен импорттың арақатынасын реттеу мақсатында тарифтер мен үлестер (квота) саясатьш қолданады. Мүндай жағдайда тарифтерді қолдану пайдалы болады. Біріншіден, тарифтер мемлекеттің кірісін көбейтеді, ал үлестер болса шетел тауарларына жасанды түрде шектеу қойып, соған байланысты олардың бағасының шарықтауына, сөйтіп шетел өнім шығарушыларының баюына әкеледі. Екіншіден, тарифтер саясаты кезінде дүниежүзілік және ішкі бағалар бір бағытта өзгереді, ал үлес саясаты кезінде ішкі бағалар дүниежүзілік бағалардан тым жоғары болуы мүмкін. Мүның мәнісі, тарифтік саясат кезінде халық шаруашылығының экономикалық шығыны азаяды, ал үлес саясаты кезіндегі шаруашылық тиімсіздігі өте үлкен мөлшерге жетуі мүмкін.

Қандай тауарлар экспортқа шығарылуы тиіс, ал қайсысы импорт бойынша алуынуы керек оны рыноктың өзі анықтайды. Бүл жағдайда, кәсіпорынның сыртқы эко-номикалық іс-әрекетін мемлекеттің толық қадағалауының қажеті жоқ. Рыноктық қүрылымдарға өту ісінде мемлекеттің күшті әсері болуы қажет, ейткені, қалыптасқан тәжірибе негізінде, экспорттық және импорттық тауарлар мен қызмет көрсетулер тобының оптималды мөлшерін табу маңызды. Бүл мәселелерді жоғары технологиялық экономикаға өту кезеңі ретінде қарастырсақ онда болашақты қамтамасыз етудін тиімді әдісі — бүгінгі шикізат экспортынан түскен пайданы, халық түтыну тауарларын сатып алуға емес, техникалық прогресті инвестициялауға пайдалану қажет. Бүл инвестициялар болашақта Республика экономикасы мен оның халқының жоғары өмір деңгейінің негізін қалайтын болады.

Сыртқы сауданың пайдасы — елдердің экономикалық ерлеу деңгейін салыстыруға мүмкіндік беріп, оларды жедел дамуға ынталандырады. Нәтижесінде дамыған мемлекеттер артық өңдіру шиеленісінен қүрылса, дамушы елдердің экономикалық өсуіне сыртқы сауда жаңа серпін береді. Сыртқы сауданы қандай да болмасын шектеулер елдің экономикасына кері әсерін тигізеді, өркениетті мемлекеттер қатарына тезірек қосылуын тежейді.

Жапонияда да, 1980 жылдардың ортасында, темір жолдар тұтас жекешелендірілген. Бұл жерде, АҚШ – дай территориялық емес, функцияналды принцип қолданылған, яғни әрбір дербес компания өз мамандандырылуы ретінде жүк тасмалдау, жолаушы тасмалдауы, жолды күту, т. б. жұмыстардың бірін таңдап алған. 1987 жылдан бастап темір жол пайдасыжоғары салалардың қатарына қосылған.

Италияда, 1990 жылдарға дейін, темір жол тұтастай мемлекет меншігінен болды. Бірақ, қазіргі кезде жиырмаға жуық жеке меншіктегі темір жолдары бар. 90 жылдардың басынан темір жолдарды акционерлік қоғам ретінде қайта ұйымдастыру туралы мәселе қойылуыда. Ал, Голландияда мемлекет қазірдің өзінде тәуелсіз темір жолдың акционерлік компанияның акциясына ие болып отыр. Германия мен Франция сияқты Еуропаның дамыған елдеріне келтін болсақ бұл елдерде темір жол тұтас мемлекет меншігінде және мемлекеттік бюджеттен дотация алып отырады.

Енді Қазақстанға тоқталайық біздің пікірімізше, Қазақстанда магистральды темір жолдарға мемлекеттік меншікті сақтау қажет. Бұлай ойлайтын себебіміз, біріншіден темір жол көлігінің экономикадағы рөлі өте жоғары, екіншіден республика темір жолының тығыздылығы өте төмен (1000 шаршы километрге 5,3 км), үшіншіден, барлық магистралды белгілі бір бағытта баламасыз.

Еурополық одақтың Қазақстан үшін ТАСИС бағдарламасын жасаушылар да осындай тұжырымға тоқталып отыр. Олар, төменгі себептерге байланысты, Қазақстанның темір жолдарын жекешелендіруге әзірге болмайды деп есептейді:

• 
  жекешелендіруге қажетті капитал кез келген қазақстандық консорциум үшін өте жоғары болады. Темір жол шет елдік компаниялардың қолына көшуі мүмкін, бірақ өте маңызды стратегиялықактивтер үшін бұндай жағдай орынсыз болар еді;
  
• 
  Қазақстанда темір жолдар табиғи монополия болып табылады. Жекешелендірілген жағдайда бұндай монополияларға мемлекет тарапынан өте қатаң басқару шаралары қолданылуы мүмкін, сол себепті олардың коммерциялық пайда табуға деген еркіндігі өте шектеулі болады;
  
• 
  Қазіргі кезде жолаушы тасмалдауда көптеген әлеуметтік жеңілдіктер бар. Темір жолды жекешелендірілген компаниялар ондай жеңілдіктер беруден бас тартады;
  
• 
  Темір жолдардың қаржыландырылуында әлі күнге дейін мектептер ауруханалар мен басқа да әлеуметтік обьектілер бар, темір жол жұмысшылары көптеген жеңілдіктерді пайдаланады. Ешбір жеке компания аталған әлеуметтік құқықтарды сақтауға кепілдік бере алмайды.
  

Барлық меншік түрлеріндегі кәсіпорындардың бірлесіп және жеке жұмыс жасауына болатын темір жол көлігінде тағы да бір сфера бар. Ол жөндеу жұмыстары магистральды линиялардың сенімді жұмыс жасауы үшін қажетті материалды, механизмдер мен машиналардың қосалқы бөлшектерін дайындау және жеткізіп беру. Керекті жабдықтарды қосарқы бөлшектерді кімнен сатып алу – нарықтық экономикада темір жолдар үшін айырмасы жоқ, негізгісі, олардың бағасы, сенімділігі және стандарттарға сай келуі қағаттандырса болды.

Нарыктык экономикаға мемлекеттің ролі жайлы аралас экономиканы жактайтыңдар басқа көзқараста бодды.

Басқада белгілі американ экономисі, «аралас экономика» теориясының өкілі Пол Самуэльсон былай деген: «Біздін экономикалық жүйе — еркін кәсіпкерлердің «аралас» жүйесі болып табылады, себебі экономикалық бақылау коғам тарапынан жүзеге асады».¹

Әртүрлі экономикалык жүйедегі мемлекеттің экономикалык рөлі жайлы теория К. Маркс пен В.И. Лениннің еңбектерінде терең қаралған. Айтпағымыз, В.И. Лениннің жаңа экономикалык саясат негізінде (НЭП) 1921-шіжылы Ресей экономикасына нарыктык катынастарды ендіру кезіндегі мемлекеттің рөлі жайлы ойлары өте қүнды.

Жаңа экономикалық саясат еркін сауданы ендіруді межелеп, жаңа жағдайдағы мемлекеттің рөлін анықтады.

В.И. Ленин былай деп жазды: «мемлекеттің бакылауынан қашпайтын дұрыс саудадан біз қашпауымыз кажет, оны дамыту бізге ыңғайлы». Нарықтық экономиканы өте терең зерттеген ағылшын экономистері — Дж. Кейнс, Рой Харрод (1890-1978 жж.), Джоан Робинсон (1903 ж.) және американ экономисі Элвин Хансен (1887-1975 жж.) болды.
Лекция 10.
Тақырыбы: Аймақтық дамуды мемелекеттік реттеу
Мемлекетгік әлеуметтік-экономикалық саясаттың аймақтық аспектісі бүгінгі күні ғылыми зертгеулердің ең әлсіз зерттелінген объекті болып табылады. Оның негізгі себептері: а) халық шаруашылығы мәселелерін жоспарлы шешудің қағидалары мен әдістерінен бас тарту; ә) өндіргіш күштерді тиімді орналастыру жөніндегі зертгеулерді азайту б) шаруашылық пен әлеуметтік үрдістерді басқарудағы орталық және жергілікті басқару органдардың функционалды міндет-темелерді өзара бөлісудегі ретсіздік. Бірақ аталған мәселелерді шешуге әлі де қажетгі көңіл бөлінбейді.

1995 жылдың ақпан айының басында "1995 жылға Қазақстан Республикасының өлеуметтік-экономикалық дамуының маңызды керсеткіштері" ресми түрде қабылданды. Ал 1999 жылдың наурыз айының басында Экономика министрлігі 1999 - 2005 жж., және екі кезеңге бөлінген: 1999 - 2000 жөне 2001 - 2005 жж., орта мерзімдік жоспарын қалыптастыру жөніндегі құжатгар пакетін дайындады жөне министрліктерге, ведомстволарға, облыстық өкімшіліктерге жіберді. Сондағы сілтеме көптеген айқын түзетпелер мен қателіктері бар Қазақстан Республикасының Үкіметімен бекітілген (1996 ж. мамырдың 14 күні шыққан №596) "Қазақстан Республикасының өлеуметгік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарларын қүрастыру мен іске асыру •Тізіміне" болды. Сол қателіктерді байқау үшін бір ғана факті келтірудің өзі жеткілікті: "Тізімде" саясат бүл "тетік", тетік бүл "қүрал", қүрал бүл "индикатор", ин-дикатор бүл "көрсеткіш" жөне т.б. деп бекітілген. Егер де 1999 — 2005 жж. орта мерзімдік жоспарды осындай "әдістемелік" негізде қүрастыратын болсақ, онда оның іске асуын бақылау мүмкін емес, яғни экономиканы мемлекетгік басқару органдарының ісін бағалау мүмкін емес. Тағы да бір айта кететін жайт — "Тізімде" (15-п.) "Облыстар мен Алматы қаласының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарлары облыстар және Алматы қаласының әкімдері, өзінің есебімен қаржыландырылатьш бөлімін дербес әзірлейді және атқарылуын қамтамасыз етеді, ал жалпы үлттық мәселелерге қатысты және мемлекеттік орталықтандырылған қаражатгар есебімен қаржыландырылатын бөлікге Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының индикативтік жоспарында анықталған индикаторлар және ресурстар қабылданады . Бірақ та қаржыландыру мәселелері женіңдегі жоғарыда аталған қүжаттар пакетіндегі негізгі көрсеткіштер тізімінде аймақтарды дамытуды қаржыландыру көрсеткіштері жоқ. Мүндай көрсеткіштер "Аймақтық даму көрсеткіштері деп аталатын" 9-тарауда да жоқ. Мүның бәрі бүгінгі күні елді дамытудың орта мерзімдік, жылдық (ағымдағы) және де үзақ мерзімдік өлеуметтік-экономикалық жоспарларды әзірлеудің ғылыми-өдістемелік негізінің әлсіздігін дәлелдейді. Ал бүл, өз орнында, мемлекеттік аймақтық саясатты қалыптастыруға кедергі жасайды.

1996 жылы 9 қаңтарда Үкімет қаулысымен "Қазақстан Республикасы аймақтық саясатының түжырымдамасы" мақүлданды. Оның негізін салық және бюджет саясатын қалыптастыру позициясы арқылы жөне аймақтардың мамандандырылу принципі бойынша үлгілеу құрайды. Сонда мүнда, бір объектіге деген екі жақты көзқарас түсініспеушілікке, шатаққа өкелетіні ескерілмеген, өйткені бір аймақ жеткілікті мамандырылған, бірақ та бюджет жағынан әлсіз болуы мүмкін.
Лекция 11.
Тақырыбы: Аймақтық мәселелер және бюджетаралық қатынастар.

Ресрубликамызда соңғы жылдары аймақтық экономикаға, аймақтарды дамытуға, дәлірек, айтсақ, республикадағы әрбір аймақтың экономикалық өсуіне, әлеуметтік жағдайына, қаржы жағдайын тұрақтандыруға, халықтың әл-ауқатын көтеруге, отандық және шетелдік инвестицияларды тарту және оны тиімді пайдалануға, өнеркәсіпті, аул шаруашылығын, сонымен қатар шағын және орта бизнесті дамыту сияқты мәселелерді шешуге айтарлықтай көңіл бөлініп, нақты іс-шаралар кешені жүзеге асырылуда.

Соның нәтижесі ретінде 2003 жылы 2002 жылмен салыстырғанда өнеркәсіп өндірісі көлемінің өсуі Қазақстанның барлық аймақтарында байқалады. Ең көп өсуге Қызылорда облысында (18,7%) қол жеткізілсе, ең аз өсу Атырау облысында (0,3%) орын алды. Өнеркәсіп өндірісінің орташа республикалық деңгейі еліміздің 11 аймағында асып түсті.

Ауыл шаруашылығы саласына келер болсақ, 2003 жылғы бағалау бойынша тұтастай республикада аул шаруашылығының жалпы ішкі өнімнің көлемі ағымдағы бағамен 606,7 млрд. теңгені құрады, бұл 2002 жылғы тиісті кезеңдегіден 1,4% артық.

2003 жылы жалпы аймақтық өнім халықтың жан басына шаққанда 266,9 мың теңгені құрады, оның ең жоғарғы көлемі Атырау (1099,4 мың теңге ), Маңғыстау (566,5 мың теңге ) облыстарында және Алматы (625,7 мың теңге ) мен Астана (510,6 мың теңге ) қалаларында байқалады.

Негізгі капиталға салынған инвестициялар 2002 жылмен салытырғанда 10,6%-ға артқан. Инвестицияның өсуі республиканың 13 аймағында байқалып отыр. Осы келтірілген деректер аймақтар экономикасын дамытуға қатысты іске асырылған шаралардың бірқатар оң нәтижеге жеткізгендігіне дәлел бола алады. Дегенмен шешімі табылмаған, жақын мерзімде шешілуі қажет. Мәселелері әлі де болса жеткілікті.

Ең алдымен кешендеу қағидасының рөлін айрықша атап көрсету тиіс. Берілген қағиданы пайдалану — бүл жоспарлы керсеткіштерде аймақтардың меншік нысан-дары жүргізілген институционалдық өзгерістерге қара-мастан бар өлеуметтік-шаруашылық "ағзасын" көрсету деген свз. Осы қағиданы ескермеу аймақтардың әлеу-метгік-экономикалық даму деңгейін салыстыру мен рейтингтік баға белгілеу жағдайында қиындықтарға екелуі мүмкін. Кешенділік қағиданы сақтау:

• 
  тиісті мерзімдерге жасалған республикалық (об-
  лыстық) жоспардың көрсеткіштеріне бағытгалумен;
  
• 
  жергілікті табиғи-экономикалық, материадды-тех-
  никалық және интеллектуалдық ресурстардьщ па-
  раметрлерін анықтаумен жөне бағалаумен;
  
• 
  жеке меншік негізде жүмыс істейтін кәсіпорын-
  дардың әлеуметгік-шаруашылық ниеттерін тал-
  дап қорытумен;
  
• 
  мемлекетгік, салалық және аймақтық мүдделер-
  дің үйлесуімен қамтамасыз етіледі.
  

Және де, аймақтық дамуды жоспарлаудың маңызды қағидасының бірі, оның ғылыми екендігі болып табы-лады. Бүл, алдымен, а) экономикалық зандар талабьш есепке алуды және ә) тиісті аймақтардың дамуын бод-, жау және негізгі позицияларды талдауды тереңдетуде ал-, дымен жергілікті ғылыми өлуетін пайдалануды бідціреді.'

Тек осы жоғарьща аталған қағвдаларды сақтаған жағдайда ғана әкімшілік-аумақтық таксондар дамуының жоспарларын қүрастыруға кірісуге болады. Бүл үшін көрсеткіштер мен өдістердің үлкен жүйесі қолданылады. Аталғандар туралы, жүмыстың басқа бөлімдерінде ай-тылган болғандықтан, біз осында тек бірқатар мөселе-лерді атап өтумен шектелеміз.

Ең адцымен республикамызда өндірістік-экономикалық қатынастардағы, халық шаруашылығын, институционалдық және өлеуметтік ортаны басқаруда түрлен-

1. 
   республика басқа елдердегі саяси, табиғи-экономикалық, әлеуметтік-демографиялық, этно-мәдени және тағы да басқа себептерге байланысты өзгешеленеді;
   
2. 
   қазіргі Қазақстан жағдайында біз ұлттық экономиканы құру процессіндеміз және де әлемдік экономикалық тарихта әкімшілік-жоспарлық шаруашылықтан нарықтық экономикаға өткен бізге ұқсас ешбір ел жоқ;
   
3. 
   басқару жүйесі мен шаруашылықта негізгі өзгерістер білгілі бір себептерге байланысты тиісті негіздеусіз жүргізіледі және “революциялық” көрініс табады, ал нарықтық экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары олардың эволюциялық даму “нәтижесі” болып табылады.
   

Әлеуметтік-экономикалық процесстерге мемлекеттің араласу тәжірибесін үйренуден шығатын қорытынды көптеген алдыңғы қатарлы елдерде экономиканы мемлекеттік реттеудің негізгі құралдары ретінде халық шаруашылығы дамуының мақсаттары мен басымдылықтарын анықтау, болжау, жоспарлау, бағдарлама жасау қарастырылады. Сыртқы, ішкі және оларға сәйкес факторлардың біртіндеп шиеленісуі, мемлекет тек ғылыми негізделген экономикалық мақсаттарға жетуде, әрқашан тарихи жағдайы ескеруді талап етеді. Американдық ірі экономист П.Самуэльсон көрсеткендей, мұндай зерттеулерсіз “күнінен-күнге өсіп отырған қиыншылықтар мен әлеуметтік өзгерістерге эволюциялық жолмен икемделе алмайтын экономикалық жүйелерге, қазіргі кезде қаншалықты мықты болғанымен, бара-бара күйеру қатерлі туындайды, өйткені ғылым мен техника экономикалық өрістің табиғи дамуын үздіксіз өзгертіп отырады” (32, 153-б). Басқаша айтқанда, дәл біздің экономика сияқты, “әлсіз экономикалық жүйеге”, барлық туындайтын қиындықтарға “эволюциялық жолмен икемделу қажеттілігі” үздіксіз ғылыми-техникалық процесс салдарынан туындайды.

“Ұлы дағдырыс” жылдары (20-жылдардың аяғы мен 30-жылдардың басы) алдыңғы қатарлы капиталистік елдердің нарықтық экономиканың өзін-өзі толық реттей алмайтындығына көздері жетті және де туындаған қиындықтарды уақытында шешу тек әлеуметтік-экономикалық өмірге мемлекеттің араласуымен оны жүзеге асатынын түсінді. Бұл ақиқатты мойындау елдегі экономикалық тұрақтылықты қамтамасыз ететін ресми мемлекеттік ұйымдардың ресми ұстанымдарынан көрініс тапты. АҚШ-тағы “жұмыспен қамтамасыз ету тұралы Заңға” сәйкес (1946 ж.) құрылған Президенттік экономикалық Кеңесі осы заңның талаптары бойынша барынша өндірісті толық қолдап, жұмысбастылықты, халықтың тұтынушылық қабілетін сақтай отырып, мемлекеттік монополистік реттеумен айналысты. 60-жылдардың соңында аталған Кеңеске міндет ретінде экономикада-ұлттық басымдылықтарды анықтау, ұзақ мерзімдік болжау мен бағдарламалар жасау әдістерін әзірлеу жүктелінді.

Капиталистік елдерде бағдарламалаудың алғашқы кездерінде экономиканы басқарудың салааралық қағидасы қолданылды. Францияда, Швецияда, Жапонияда, ФРГ және тағы басқа мемлекеттерде дайындалған салааралық бағдарламалар барлық шешуші экономикалық салаларды қамтиды және олардың дамуын маңызды және тұтастай болжауда үлкен рөль атқарады.

Австрия, Италия, Франция, Оңтүстік Корея, Жапония және тағы басқа елдердің үкіметтерінің баға деңгейін реттеу АҚШ елімен салыстырғанда өте қатал тәртіппен жәге арнаулы экономиканы басқару органдарымен жүзеге асырылады. Мысалы, Францияда мемлекеттік баға реттеу қызметтері бәсекелестік Кеңес арқылы жүргізіледі және халық шаруашылығындағы бағаның бестен бір бөлігін қамтиды. Австрияда мұндай қызмет баға туралы арнайы заң арқылы жүзеге асады. Ол мемлекеттің экономика өрісіне туындайтын төтенше жағдайын болдырмауын реттеуде үлкен рөл атқарады. Осы мемлекетте баға ырқтандыруының бастапқы кезеңі соғыстан кейінгі (1946-1947) 3-4 онжылдыққа созылады. Бірақта, әлі күнге дейін Экономика министрлігі мен Үкіметтің тарапында сол елде өндірілген және импорттық тауарларға баға деңгейін реттеу кең өріс алуда. Бірінші топтағы тауар туралы сөз болса, онда оларға деген бағаны реттеу ең алдымен өндіруге кеткен шикізат материал ресурсының бағасы төмендеу фактісі ескеріледі, ал егер екінші топтағы болса, онда ауыл шаруашылығында өндірілген өнімді елге өткізу кезінде қолданылатын баж салығын төмендету фактілері ескеріледі. Мемлекеттің осындай бақылау жасау функцияларын күшейту, әсіресе экономикалық дағдарыстан шығу кезінде қолдану пайдалы екені тәжірибе жүзінде дәлелдеген. Біздің жғдаймызда француз үкіметінің шағын және орта бизнесті жеңілдетілген несие, салық салу механизмдері арқылы және бағаны құруда арнайы құқықтар бойынша басқару ісін жүргізу тәжірибесі пайдалы болар еді.

Мемлекеттік баға реттеудің басты объектісі ауыл шаруашылық өндірісі болып табылғанын бүкіл дүниежүзілік тәжірибе көрсетіп отыр. Ғылыми талдау шаруашылық өндірісінің бірқатар ерекшеліктерін бөліп көрсетеді. Біріншіден, ол табиғи-климаттық жағдайға байланысты. Бұл тәуелділік фермердің және аграрлы сектор субъектісін табиғи-климаттық жағдайға байланысты. Бұл тәуелділік фермердің және аграрлы сектор субъектісінің табиғи-климаттық фактордың қолайсыз жағдайда да табыс пен пайда табуын объективті және өзекті проблемаға айналдырады. Оны шешуде басты рөл ауыл шаруашылық өнімдеріне бағаны мемлекеттің реттеуі және сол механизмдер арқылы ауыл шаруашылық жұмыскерлерінің еңбегін ынталандыру. Яғни, көптеген елдерде қарастырылып отырған саладағы өнімге баға деңгейін анықтау “шығын қосылған табыс” қағидасы қолданылады. Демек, фермер әр түрлі шығындар кезінде немесе өндіріске әсер ететін табиғи-климаттық фактордың қарама-қарсы жойлуына


Лекция 15.

Тақырыбы: Қазақстан жағдайында шетелдік макроэкономикалық реттеу тәжірибесін пайдалану мәселелері.
Мемлекеттік жєне нарыќтыќ басќарудаѓы шетелдік экономикалыќ тєжірибені ѓылыми ќортындылау к‰н тєртібіне келесі мєселелерді ќойып отыр: б±л тєжірибе Ќазаќстан экономикасыныњ жаѓдайына ќаншалыќты ќолайлы жєне оны енгізуге бола ма, єлде нарыќќа µту кезінде Ќазаќстан ‰шін шаруашылыќ ж‰ргізудіњ µзіндік моделі болуѓа тиіс пе? Б±л с±раќќа жауап беру жай нєрсе емес, ол µзініњ ѓылыми негізін талап етеді. Еліміздіњ бірќатар экономика ѓылымдары ќазіргі уаќытта экономикалыќ жањалыќтардыњ теориялыќ негізін аныќтауды, шаруашылыќты басќарудыњ єкімшілдік жєне нарыќтыќ механизімін ќолдануды , µтпелі кезењніњ экономикасын жасауды бекер тілге тиек етіп ж‰рген жоќ. Б±л шешім ќазіргі кезењде біздіњ аталмыш порблемалардыњ теориясын аныќтап енгізуге байланысты туындап отыр. Осы проблемалардыњ арасынан келесі жєйттерді бµлуге болады:

- шаруашылыќ моделдерін µзгертуге жєне экономикалыќ жањартуда ќандай жол тиімді эвалюциялыќ па, ревалюциялыќ па?

- нарыќтыќ ќатынастардыњ аясын ±лѓайтуѓа жєне нарыќ инфраќ±рылымын дамытуѓа єкімшілік шешімдер арќылы немесе сыртќы ±йымдастырушылыќ – ќ±ќыќтыќ жєне экономикалыќ шешімдер арќылы іске аса ма?

- жалпы экономикалыќ баѓыт пен макроэкономикалыќ т±раќтылыќты ±стап т±руда мемлекеттік органдардыњ функциялары мен ролі ќалай µзгереді?

- экономиканы мемлекеттік реттеу шаралары ќандай ѓылыми негізгі жєне ќандай баѓытта іске асырылуы ќажет ?

- экономиканы мемлекеттік реттеу механизімдерініњ басымќылыѓы мен ќ±рамы єр кезењде ќандай себептерге байланысты µзгеріп отырады?

- бєсекелестік нарыќытыќ ортаны ќ±руда не мањызды: меншік иесіне ауыстыру маќсатында міндетті т‰рде жєне жаппай жекешелендіру ме, жоќ, єлде кєсіпкерлердіњ µз ынтасымен ќ±рылѓан шаѓын жєне орта кєсіпорындарды мемлекет тарапынан ќолдау ма?

- макроэкономикалыќ реттеу салалыќ жєне аймаќтыќ м‰дделері ќаншалыќты д±рыс ескеріледі?

- халыќ шаруашылыѓын жоспарлау жєне нарыќытыќ реттеу ќандай ѓылыми негізгі ‰йлестіріледі?

Егер де осы ќорытындылауды ќарастыра отырып, шетелдік экономиканы мемлекеттік реттеу тєжірибесін Ќазаќстан жаѓдайында пайдаланылытын болса, онда келесі негізгі зањдылыќтарды кµрсетуге болады:

1. Экономикалыќ саясатты ѓылыми негіздеу, стратегияны аныќтау, шаруашылыќ даму тактикасын, маќсатын жєне басымдылыѓын айќындау инвестициялыќ – ќ±рылымдыќ, ѓылыми – техникалыќ, ќ±ќыќытыќ сипаттаѓы мєселелерді шешуге пайдаланылады.

2. Кєсіпкерлердіњ шаѓын жєне орта бизнес субъектілерініњ нарыќтыќ инфраќ±рылымдыќ ќызметтердіњ мемлекеттік жекеменшік кєсіпорындарыныњ тиімді баѓытта дамуын ынталандыруы маќсатында ±сынушы реттеушілік жоспарлауды ж‰зеге асырылады.

3. Єкімшілік, зањ шыѓару, ќаржы несие салыќ жєне баѓа белгілеу механизмдерін кењінен ќолдана отырып, ќоѓамдыќ тауарлар зањды жєне жеке т±лѓалар табыстарыныњ трансакциялыќ шыѓындар ќозѓалысын тікелей мемлекеттік реттеу.

4. Сыртќы экономикалыќ саясатты ж‰ргізуде мемлекеттіњ экспорттыќ потенциялын жоѓарылатудыњ басынќылыѓын мойындау жєне оныњ єлемдік шаруашылыќ интеграциялыќ процесіне жењіл кіруін іске асыруды ќамтамасыз ету.

Єлеуметтік экономикалыќ даму жоспарыныњ ќажетілігі ‰лкен. Біраќ, жоспарлаудыњ ѓылыми методикалыќ жєне ±йымдастырушылыќ негіздері б±рынѓы єкімшілік директивті мєнінен айрылуы ќажет жєне реттеушілік, мемлекеттік жєне жеке мемлекетке негізделген белсенді шаруашылыќ ж‰ргізуді ынталандыру ролдерін атќару тиіс.

Б±л жердегі мањызды мєселе маќсатќа жету жеке жєне мемлекеттік кєсіпорындардыњ стратегиялыќ жоспарларына сіњіру сияќты соњѓыныњ орындалуын ќажет. ¤йткені Ж¦¤ экономиканыњ денсаулыѓы, ал осы жылда кєсіпорын µнім кµлемін б‰кіл табыс сомасын кµрсетеді. Б±л жоспардыњ орындалуы мен шаруашылыќ субъектілердіњ байланысы ретінде ќарастыруѓа болады. Ќарапайым болу ‰шін схемадан халыќ шаруашылыѓыныњ кµптеген байланыс сызыќтары кµрсетілген (5-сурет). Б±л схемада бір жаѓынан жоспарлы жєне нарыќытыќ шаруашылыќ моделін екінші жаѓынан мемлекттік жєне экономиканы нарыќтыќ реттеу кµрсетеді.

2. Қазақстан Республикасының Салық кодексі.

3. Қазақстан Республикасының Монополияға қарсы заң актілері.

4. Қазақстан Республикасының Жер кодексі.

5. Қазақстан Республикасының Кеден кодексі.

6. Қазақстан Республикасы Парламентінің жаршысы.

7.“Экономикалық теория” В. Крымова. Алматы 2003ж.

8.“Государственное регулирование экономики ” Н.А. Волгин Моск-2000г.

9.“Экономиканы мемлекеттік реттеудің өзекті мәселелері ” Ж.О. Ихданов, Ә.О. Орманбеков Алиаты 2002 ж.

10.“Государственное регулирование в условиях Казахстана ” Н.К. Мамыров,

А.Н. Саханова, Ш.С. Ахметова Алматы 2000г.

11.“ Салық және салық салу “ әдістемелік оқу құралы Ғ. Керімбек Шымкент 2004ж

12.“ Система социяльной защиты населения и ее проблемы “ Г.Н. Сансызбаева Алматы Экономика 1998г.

Қосымша әдебиеттер
13. Г.С. Смағұлова “ Аймақтық экономиканы басқару негіздері“ Алм 2005ж

14. Б.Серіков “Агроқұрылымдар бізнес жоспары” Шымкент,2004.

15. Қаржы Қаражат мерзімдік басылым.

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

“Сырдария” університеті

“Педагогика-экономика” факультеті

“Экономика” кафедрасы

050509 “Қаржы”, 050506 “Экономика”, 050510 “Мемлекеттік және жергілікті басқару”

050508 “Есеп және аудит” мамандықтарының студенттері үшін