Лекция 45 сағат саны Практикалық (семинар ) сабақтары сағат саны Лабораториялық сабақтары сағат саны

Еңбек ақы қорын есептеу

Жалаќы ќоры жалаќыны жєне єлеуметтік сипаттаѓы тµлемдерді ќамтамасыз ету ‰шін белгіленген ќаржы кµздерініњ болуын кµздейді.

Ењбекті нормалау ењ алдымен ењбектіњ сапасын баѓалауѓа, сонымен ќатар ќызметкерлердіњ кєсіпорны ќызметініњ жалпы нєтижесіндегі ‰лестерін есепке алуѓа м‰мкіндік береді.

Тарифтік ж‰йе наќтылы ењбек т‰рлерініњ µлшемі, ол єрт‰рлі ењбектіњ к‰рделілігімен орындалу шарттырын баќылап отырудыњ негізі.

Тарифтік жүйенің негізгі элементтері:

• 
  тарифтік кесте кәсіпорынның салалық қатыстылығына және жұмыс разрядын есепке алғанда жалақыда саралауды белгілеу;
  
• 
  тарифтік ставка – бірінші разрядты еңбекке тиісті төлемнің абсалютті шамасын уақыт өлшемімен анықтау
  
• 
  тарифті-біліктілік анықтамасы, күрделігіне қарай әр алуан жұмыс түрлерінің тиісті топтарға жіктелуі
  
• 
  жалақының аудандық көрсеткіштері - әр алуан табиғи-климаттық ерекшеліктеріне қарай өмір құнының айырмашылықтары
  
• 
  қоса атқарылатын кәсіби қызметке үстеме төлем – қызмет көрсету аясын кеңейтуге, кезектен тыс жұмыстарға, мереке және демалыс күнгі жұмыстарға, зиянды, екінші және үшінші ауысым жұмыстарына және басқаларға тарифтік ставкалар бойынша төленетін төлемдер
  

• 
  мерзімді;
  
• 
  кесімді т‰рлері ќолданылуы м‰мкін.
  

Мерзімдік ақы төлеу нысаны, әдетте, мына жағдайларда қолданылады:

• 
  егер жұмысшы өнім өндіруді арттыру процесіне тікелей араласа алмай, ең алдымен машинаның, аппараттың, агрегаттың өнімділігн анықтаса
  
• 
  егер кесімді бағалауды белгілеу үшін қажетті өндірудің сандық көрсеткіштері болмайды
  
• 
  еңьек нормаларын уақытында қолдану дұрыс жолға қойылған болса.
  

Кескінді жалаќы тµлеудіњ маќсаты:

• 
  µндіріс кµлемін арттыруды ќамтамасыз ету;
  
• 
  олардыњ ќорытындылары мен ењбектіњ прогресті нормасын бергілеу.
  

• 
  жұмыстың жұмысшыға немесе оның бригадасына тікелей қатысты сандық көрсеткіштерін анықтау
  
• 
  орындалған жұмыстың көлемін арттыру мүмкіндіктерін айқындау
  
• 
  жұмысшыны өнім өндіруге немесе орындалған жұмыстардың көлемін арттыруға ынталандыру қажеттіліктері
  
• 
  орындалған жұмыс көлемін дәл есептеу мүмкіндігі
  
• 
  техникаға негізделген еңбек нормасын іске асыру.
  

• 
  өндірісте өнім сапасының төмендеп кетуі
  
• 
  технологиялық процестің бұзылуы
  
• 
  қызмет көрсетуді жабдықтаудың нашарлауы
  
• 
  жабдықтың істен шығуы
  
• 
  талап етілген техника қауіпсіздігін сақтамау
  
• 
  материалдық ресурстарды жұмсауда орынсыз ысырапқа жол бермеу
  
• 
  осы аталғандардан, келеңсіз жәйттерден аулақ болудың мүмкіндігі туады.
  

• 
  кесімді бағалауды анықтау (тікелей, жанама, прогресті, аккордтық,мердігерлік)
  
• 
  қызметкерлермен есеп айрысу ( жеке немесе ұжым)
  
• 
  материалдық көтермелеу (сыйлықақы төлемдері )
  

• 
  атќарылѓан уаќыт ‰шін тµлем;
  
• 
  істелмеген уаќыт ‰шін тµлем;
  
• 
  бір жолѓа кµтермелеу тµлемдері;
  

Бағалау мақсаты - кәсіпорынның нарықтық құнын есеп айырысумен негіздеу.

Кәсіпорындарды бағалау белгілі бір нақты міндеттің орындалуына бағынады. Бағалаушы, жасалып жатқан бағалаудың міндетін білгеннен кейін ғана керекті әдістемені дұрыс таңдай алады.

Кәсіпорынның құнын бағалау көбінесе келесі жағдайлардан туындайды:

1.кәсіпорынды сату,

2.кәсіпорын мүлігінің бөлігін сату (жер телімі, ғимараттар, құрылыстар);

3.ұйымды қайта құру немесе кәсіпорынды тарату (қосылу, бөліну, сіңісу), және кәсіпорынның банкротқа ұшырағандағы төрелік сот және меншік иелерінің шешімі бойынша жүргізіледі;

4.бағалы қағаздар нарықтарында кәсіпорын акцияларын сатып алу және сату (акционерлік меншіктегі кәсіпорындарды немесе оның бөлігін сатып алу);

5.жауапкершіліг шектеулі қоғамда немесе серіктестіктің жарғылық қорының үлесін сатып алу және сату (үлес ақша бірлігімен бағаланады);

6.кәсіпорынды жалға беру. Құнды бағалау жал төлемін белгілеу үшін маңызды;

7.кәсіпорынды жетілдіру мақсатында инвестициялық жобаның орындалуы мен оның негізделуі кезінде кәсіпорын құнын білу қажет;

8.несие алу үшін кәсіпорын мүлігін кепілге беру;

9.кәсіпорын мүлігін сақтандыру;

10.мүлікке салық салу үшін, оның салық базасын анықтау;

11.негізгі қорларды қайта бағалау.

Сонымен, мүліктік кешен құнын бағалану негізділі мен дәлелділігі көбінесе бағалауды қолодану аумағының дұрыс анықталуына тәуелді, яғни сатып алу және сату, несие алу, сақтандыру, салық салу, т.б..

Бағалау қызметі ғылымының негізінде, бағалау бойынша кез келген тапсырманы орындау үрдісін қадағалайтын, бірқатар қағидалары бар.

Кәсіпорынның мүліктік кешен құнын бағалау кезіндегі қажет негізгі экономикалық ортақ қағидаларын қарастырайық.

Олра мыналармен байланысты және 3 топ қағидалар жүйелеріне келтіруге болады:

• 
  Иесінің мүлік туралы көзқарасымен
  
• 
  Нарықтық ортамен
  
• 
  Мүлікті эксплуатациялаумен.
  

Нарықтық экономикадағы шығындар:

• 
  айқын ( бухгалтерлік);
  
• 
  жүктеме (арттыру);
  
• 
  қайтрайтын шығындар болып бөлінеді.
  

Тұрақты шығындар- өндірістік факторларды пайдалануға байланысты тікелей шығындар.

• 
  кәсіпорынның штаттық жұмысшыларының жалақылары;
  
• 
  үй- жай жалдауға жұмсалатын шығындар.
  

• 
  жұмысшылардың еңбек ақы төлемдері;
  
• 
  материалдық өнмдер;
  
• 
  энергия, отын;
  

• 
  материалдық шығындар;
  
• 
  жалақы шығындары;
  
• 
  әлеуметтік қажеттіліктерді өтеу аударымдары;
  
• 
  негізгі қордың амортизациясы;
  
• 
  басқа да шығындары.
  

• 
  кәсіпорын иелігіндегі өнімдерді дайындау құрамына кіретін немесе технологиялық процесті қамтамасыз ететін және туып-түю үшін дайындалатын шикізаттар мен материалдар;
  
• 
  сатып алынған, қосымша өңдеуге және монтажға ұшыраған комплекті бұымдар мен жартылай фабрикаттар;
  
• 
  соның иелігіндегі барлық отынның түрлері;т.б
  

• 
  кәсіпорынның өнеркәсіптік- өндірістік қызметкерлерінің жалақысы;
  
• 
  жұмысшылар мен қызметкерлерге өндірістің тиімділігі есебінен берілетін сыйлықтар;
  
• 
  ынталандыру немесе өтемақы төлемдері;
  
• 
  заттай түрінде берілген өнімдердің құны.
  

Әлеуметтік қажеттіліктер аударымдарына:

• 
  зейнетақы қорына;
  
• 
  әлеуметтік сақтандыру қорына;
  
• 
  халықты жұмыспен қамту қорына;
  
• 
  медициналық сақтандыру қорына аударылытын қаржылар жатады.
  

Негізгі қордың амортизациясы есбіне : негізгі өндірістік қорларды толық қалпына келтірудегі амортизациялық аудармдардың сомасы жатады.

Басқа да шығындар құрамына:

• 
  салықтар;
  
• 
  аламдар;
  
• 
  жалға төлеу;
  
• 
  мүлікті міндетті сақтандыру.
  

Пайда (табыс) – төтенше таралған, кең түрде қабылданатын, сонымен қатар түрліше маңызды қолданылатын көп мағыналы ұғым. Сөздің кең мағынасында ақшалай құнына ие болуды кез келген ақша қаражатының түсімі немесе материалдық құндылықты алуды көрсетеді. Кәсіпорынның жалпы табысына ақшалай түсім тауарларды сату және қызмет көрсетуден түсетін ақшалай түсім, атқарылған қызметтен, мүліктік бағалылықты сатудан, несие берілгендегі алынатын тиісті проценттер және басқада ақшалай және материалдық түсімдер жатады.

Жиі қолданылатын “таза табыс” ұғымы жалпы табыс айырмашылығы болып табылады.

Экономикалық теорияда табыс деп тұрақты және нарықтық субъектілердің қарамағында заңды түрде тікелей түсетін ақша сомаларын айтады. Табыс алудың шарты – бұл қоғамның пайдалы қызметі. Бұл сұраныстың қажетіне жататын тауарларды шығару. Мына төмендегі табыстардың түрлерін айыруға болады:

• 
  Жалпы табыс (ЖТ) – бұл тауарлардың белгілі мөлшерін сатудан түскен ақшалай сомасы. Ол тауар бағасын тауар мөлшеріне көбейтуге тең.
  
• 
  Орта табыс (ОТ) – жалпы табысты (ЖТ) өнім өлшемінің мөлшеріне бөлу (К)
  

• 
  Шекті табыс (ШТ) – бұл өнім өлшемін сатуды көбейту арқасында жалпы табыстың үстелуі
  

Таза пайда экономикалық санатының маңызды және кез келген коммерциялық мекемелері қызметінің негізгі мақсаты болып табылады. Нарықтық қатынастарда пайда экономикалық санаты ретінде құрылған материалдық өндіріс саласының таза пайдасын қамтиды.

Әрбір кәсіпорынның жиынтық көрсеткіші пайда түсімі болып табылады. Пайда дегеніміз – тауар өткізуден және қызмет көрсетуден алынған ақшалай кіріс пен оны өндіруге және сатуға жұмсалған шығындардың шығындардың айырмасы.

Пайда – бұл өндірістің айналымының қаржылық қорытындысын білдіретін кәсіпорын қызметінің нәтижелі экономикалық көрсеткіші. Кез келген кәсіпорында жалақы ұжымға оның жұмсалған еңбегінің тек бір бөлігінің ғана орнын толтыратыны, ал оның басқа бөлігі – қосымша еңбек – қосымша өнім немесе құн жағынан алғанда, пайда құрайтыны осыдан келіп шығады. Мұнсыз жалпы тауар өндірісінің болуы мүмкін емес. Пайда баланстық және есептеулік болып бөлінеді. Жалпы баланстық пайда мынадан құрылады:

1. 
   Тауарлы өнімдерін сатудан түскен пайда;
   
2. 
   Тауарлы өнімнің құрамына жатпайтын басқа өнімдерден және қызмет көрсетуден түскен пайда немесе зиян;
   
3. 
   Сатылатыннан тыс операцияларды жоспарлаудан түскен пайда немесе зияндар. Оған жататындар айыппұлдар, сыйлықтар және т.б.
   

1. 
   Кәсіпорынның өндірістік шаруашылық және қаржы қызметі нәтижесінен алынған пайданы шаруашылық субъектісі ретінде мемлекет пен кәсіпорынның арасында бөлінеді;
   
2. 
   мемлекет алған пайданың бөлігін салық және алым ретіндебюджетке түседі, мөлшерлемелердің өзгеру мүмкін емес. Салықтың құрамы және алымы, олардың есептеудің және бюджет жарнама тәртібі заңды түрде белгіленеді;
   
3. 
   Салықтан кейінгі кәсіпорынның қарауында қалатын пайда мөлшері өнім көлемінің артуы және өндірістік шаруашылық және қаржы қызметінің жақсаруына оның мүдделігі кемімеуі керек;
   
4. 
   Кәсіпорынның қарауында қалатын пайда әуелі кәсіпорынның одан әрі дамуын қамтамасыз ететін қорланымға бағытталады. Ал қалған бөлігі тек тұтынуа келеді.
   

1. 
   Кәсіпорынның мүлкін көбейтеді және тұтыну процесіне қатысады;
   
2. 
   Тұтынуға пайдаланатын пайда үлесін сипаттайды;
   

1. 
   Кәсіпорынның тапқан пайдасының өндірістің негізгі және айналмалы қорларының құнына қатысты;
   
2. 
   Кәсіпорынның тапқан пайдасының сатылған өнімнің өзіндік құнына қатысты;
   

1. 
   Өнімнің пайладлығын барлық сатылған өнімнің және оның жеке түрлерін есептегенде ғана мүмкін болады.
   
2. 
   Өндіріс қорларының пайдалылығы баланстық пайданың негізгі өндірістік қорлардың және айналым қаржыларының жылдық орташа құнына қатынасы;
   
3. 
   Кәсіпорынның жұмсалған пайдалылығы оның қарауындағы мүліктердің құны арқылы есептелінеді;
   

1. 
   Басқа кәсіпорындардың үлес қосуынан түскен табыстар;
   
2. 
   Құнды қағаздардан түскен табыстар;
   
3. 
   Алынған айыппұлдан асып түсу, өсімақы, төлемнің тұрақсыздылығы;
   

• 
  негізгі өндірістік;
  
• 
  көмекші өндірісік;
  
• 
  қызмет көрсету шаруашылықтары;
  
• 
  кәсіпорындарды басқару органдары;
  
• 
  жұмысшылардың қызметтері бойынша бірігуді ұйымдастыру болып бөлінеді.
  

• 
  өндірістік (ғимарат, құрылыс)
  
• 
  Өндірістік емес ( қойма, асхана , мәдениет сарайлары, стадион, балабақша) болып бөлінеді.
  

Жұмыс орнының топтары аяқталып біткен өндірістік процесте, өнім бөлігін дайындауда немесе технологиялық процестерді жүзеге асыратын өндірістік учаскелерде қалыптасады.

Ең алғашында бірнеше операция қатар орындалады, одан кейін бір операция, демек, технологиялық мамандандырылу жүзеге асырылады.

Бірінщі учаскеден цех құралады.

Кешенді құрылымға цнхтың барлық түрлері кіреді. Мұнымен кәсіпорын зауыт аспаптарын мамандандыру қызметтері, энергия өндіру, шаруашылықтарды жөндеуді пайдаланады. Кәсіпорын құрылымы мамандандыру түрлері бойынша кешенді міндеттер белгілейді. Мұнда ең алдымен ресурстар, сондай-ақ жұмысшылардың саны, негізгі және айналым капитал капиталының құны, өндірілетін өнім көлемі, өндірістік алаңның өлшемі және т.б ескеріледі.

Кәсіпорын негізгі капитал салымдары бойынша:

• 
  ең оңтайлы бөлу межелерін негіздеу;
  
• 
  цехтарды, бөлімшелерді және жұмыс орындарын мамандандырудың деңгейін арттыру:
  
• 
  цехтардың қуаттылығына қарай сәйкестілігін қамтамасыз ету;
  
• 
  кәсіпорынның жер, құрылыс объектілерінің коэффициенттерінің есептеу;
  
• 
  капитал салымдарының құрылымын бағалау жұмыстары жүзеге асырылады.
  

• 
  өнім өндірудің күрделілігі;
  
• 
  кәсіпорын өлшемі;
  
• 
  өндіріс процесінің сипаттары мен ерекшеліктері;
  
• 
  өндірісті механикаландыру мен автоматтандыру деңгейі;
  
• 
  орналасқан жері.
  

Кәсіпорынның негізгі бөліктері технологиялық процесс бағыты бойынша:

• 
  қоймалық;
  
• 
  қызмет көрсету шаркашылықтары болып бөлінеді.
  

Кәсіпорынның оңтайлы құрылымының басты шарты – кәсіпорында еңбек келісімдерін жетілдіру арқылы жұмысшылардың әлеуметтік – материалдық жағдайын жақсартуды бірінші кезекте шешуді, өндіріс тиімділігін, еңбек өнімділігінің өсуін, жұмысуақытын үнемді пайдалануды қамтамасыз ету.

Кез-келген кәсіпорынның қалыптасуы өндірістік процестен басталады.

Кәсіпорындағы өндіріс процесі дегеніміз шикізатты өңдеп , тұтынуға дайын өнім өндіруге бағытталған іс- қимылдар.

Өндірістік процесс өнім шығарудың сипаты мен ауқымына қарай :

• 
  жай;
  
• 
  күрделі болып бөлінеді.
  

Өндірістік процестер екіге бөлінеді:

• 
  еңбек заттарының нысандары мен сапаларын өзгертетін процестерді технологиялық процес деп атайды.
  
• 
  еңбек заттары нысандары өзгермейтін процестерді технологиялық емес процестер деп атайды.
  

• 
  негізгі;
  
• 
  көмекші;
  
• 
  қызмет көрсетуші (оның ішінде: әлеуметтік, тұрмыстық, мәдени);
  
• 
  басқару болып бөлінеді.
  

Технологиялық операция техникалық қуаттардың жетілуіне қарай:

• 
  қолмен атқарылатын операция;
  
• 
  машина-қолмен;
  
• 
  машиналық;
  
• 
  автоиатты;
  
• 
  аппаратты болып бөлінеді.
  

Көмекші процесс кәсіпорынның ішкі жүйесінде пайдаланылатын өнімді дайындау мен қызметтер көрсету процесі.

Қызмет көрсету процесі . Жұмыс нәтижесі ретінде белгілі бір өнім шығармайтын процесс, оған қатыстылар:

• 
  тасымалдау;
  
• 
  қоймалық операциялар;
  
• 
  технологиялық бақылау.
  

Белгілі бін деңгейдегі негізгі процестердің дер кезіндегі және сапалы орындалуы – көмекші және қызмет көрсету жұмыстарын қамтамасыз етуді талап етеді.

Өндірістік процестерді ұйымдастырудың тиімділігі мынандай принциптерді басшылыққа алады:

• 
  жекелеген цехтарды белгілі бір өнім түрлерін өндіруге мамандандыру;
  
• 
  үйлесімділік; Бұл принцип кәсіпорынның ішкі бөлімдерінің қабілет деңгейлерінің бірдей екенін білдіреді.
  
• 
  қатар- даму - өндірістік процестердің кәсіпорынның жекелеген құрылымдарында қосарласа орындалуы.
  
• 
  араласдаму принципі – бұйымның өндірістік процестен өту кезеңдері , яғни шикізатты өңдеуден бастап ,дайын өнім шығаруға дейінгі іс- әрекеттерді қамтиды.
  
• 
  Үздіксіздік принципі .
  
• 
  Автоматтандыру принципі - өндіріс процесін әлемдік деңгейде автоматтандыру.
  

Өндірістік цикл ұзақтылығы дегеніміз өндірістік процесте белгілі бір бұйымды өндіруді бастау мен аяқтау арасындағы күнтізбелік уақыт аралығы.

• 
  Жұмыс уақыты;
  
• 
  Табиғи уақыт;
  
• 
  Жұмыстағы үзіліс болып бөлінеді.
  

1. 
   Жұмыс уақыты – еңбек заттарына тікелей әсер ететін, сонымен қатар жұмысшылардың аппараттық және автоматты тетіктердің жұмысын бақылауға жұмсайтын уақыты.
   
2. 
   Табиғи процестер уақыты еңбек заттарының еңбек жұмсамай-ақ табиғи негізде ,тиімсіз өндіріске ұшырауын білдіреді. Мысалы, ағаштың текке кеуіпкетуі, жүзім сөлінің ашып кетуі.
   
3. 
   Жұмыстағы үзіліс – еңбек заттарын өңдеу процесіндегі қажетті үзіліс.
   

• 
  демалыстар;
  
• 
  мереке күндері;
  
• 
  түскі үзіліс;
  
• 
  демалыс алу;
  
• 
  шикізаттарды күту.
  

• 
  қолданылып жүрген техника мен технологияға,
  
• 
  өндірісті және еңбекті дұрыс ұйымдастыруға,
  
• 
  өндірілетін өнім көлеміне ,
  
• 
  аяқталмаған өндіріс шамасына,
  
• 
  кәсіпорын жұмыстарының басқа да экономикалық көрсеткіштеріне әсер етеді.
  

• 
  жаппай;
  
• 
  сериялық ;
  
• 
  аралас өндірістер.
  

Сериялық өндірістер:

• 
  аз сериялы ;
  
• 
  орта сериялы;
  
• 
  көп сериялы болып бөлінеді.
  

• 
  цехтардың, учаске мен жұмыс орындарының технологиялық жағынан мамандандыру деңгейінің басымдығы және бұлар үшін бұйымдардың үнемі бір түрін өндірудің міндетті еместігі;
  
• 
  әмбебап жабдықтарды пайдалану және оларды бір типті топтарға орналастыру;
  
• 
  қолмен атқарылатын жұмыстар үлес салмағының көптігі және өндірістік циклдың ұзақтылығы;
  
• 
  жұмысшылардың жоғары біліктілігі.
  

• 
  бірегей станоктар;
  
• 
  автоматты реакторлар;
  
• 
  қуатты электр машиналары;
  
• 
  құрылыс объектілерінің көпшілігі жатады.
  

Қазіргі кезде өндірістің мына типтері кең тараған:

• 
  жаппай;
  
• 
  сериялық;
  
• 
  жеке-дара;
  
• 
  аралас өндірістер.
  

Жеке-дара өндіріс типінің айрықша ерекшеліктері:

• 
  цехтардың, учаске мен жұмыс орындарының технологиялық жағынан мамндандыру деңгейінің басымдығы және бұлар үшін бұйымдардың үнемі бір түрін өндірудің міндетті еместігі;
  
• 
  әмбебап жабдықтарды пайдалану және оларды бір типті топтарға орналастыру;
  
• 
  қолмен атқарылатын жұмыстар үлес салмағының көптігі және өндірістік циклдің ұзақтылығы;
  
• 
  жұмысшылардың жоғарғы біліктілігі.
  

Жеке-дара өндіріс типінің өнімдеріне қатыстылар:

• 
  бірегей станоктар;
  
• 
  темірді жұқарту стандары;
  
• 
  автоматты реакторлар;
  
• 
  қуатты электр машиналары;
  
• 
  құрылыс объектілерінің көпшілігі жатады.
  

• 
  аз сериялы;
  
• 
  орта сериялы;
  
• 
  көп сериялы болып бөлінеді.
  

Мұның жеке дара өндірістен ерекшелігі: өнімнің белгілі бір бөлігін дайындау жыл бойына немесе жылдар аралығында қайталанып отырады, ал бұл өнім өндіруді технологиялық мамандандырылған учаскелер бойынша ұйымдастыруға бірден-бір қолайлы жағдай жасайды.

Жаппай өндіріске тән сипат: үнемі қайталанатын бір екі операцияны орындауға бағдарланып, жұмыс орны мамандандырылады.

Жаппай өндіріс типінің негізгі белгісі – шығарылуы ұзақ мерзімге көзделінген біртекті өнімді неғұрлым көп өндіру. Сондықтан жаппай өндіріске жататын кәсіпорындарға шығарылған бұйымдардың номенклатурасын шектеп отыру тән. Өнім өндіру көлемінің ауқымдылығы және жүйе тұрақтылығының биік деңгейде болуы егжей-тегдейлі орындалған технологиялық процестердің экономикалық тиімділігн қамтамасыз етеді. Өндірісті арнайы құрал-жабдықтармен жарақтандыру еңбек өнімділігің қарқынды өсуіне бірден бір қолайлы жағдай жасайды.

Жаппай өндірісте мамандандыруды тереңдету өнімнің өзіндік құнын төмендететін өнім сапасын, оның бәсекеге қабілеттілігін қамтамасыз ететін негізгі фактор. Мәселен, жеке дара өндіріс тәсілімен шығарылған автокөліктің өзіндік құны жаппай өндіріс әдісімен шығарылған автокөліктерге қарағанда 20-30 есе жоғары келетіні тәжірибеден белгілі.

Сонымен қатар жаппай және ірі сериялық өндірістерде кемшіліктер де жоқ емес. Солардың қатарынан мыналарды атап көрсетуге болады:

-өндірістің нақты тұтынушы сұранымына емес, негізінен орташа стандартқа бейімділіг;

-қолда бар арнайы жабдықтарды қайта құрудағы қиындықтардың техникадағы өзгерістерді қысқа мерзім ішінде атқаруға болмайтындығына байланыстылығы.

Жаппай өндірістің осал жақтарын жою үшін дайын өнімнен комплектелетін материалдарды, бөлшектерді, тораптар мен агрегаттарды стандарттаудың және оларды бір жүйеге келтірудің технологиялық тәсілдерін қолдануға болады.
9 тақырып

Өндірістің негізгі капиталы

1.Негізгі капитал

2.Негізгі қордың тозуы

Негізгі капитал – б±л негізгі ќорды ±заќ уаќыт атќарылатын материалдыќ ќ±ндылыќ бар ретінде баѓалау.

Негізгі ќордыњ ќ±рамын жіктегенде екі бµлікке бµлінеді:

• 
  µндірістік;
  
• 
  µндірістік емес.
  

• 
  µнеркєсіп;
  
• 
  ќ±рылыс;
  
• 
  ауыл шаруашылыѓы;
  
• 
  кµлік ќ±ралдары;
  
• 
  байланыс, сауда;
  
• 
  басќа да материалдыќ салалар жатады.
  

• 
  т±рмыстыќ – коммуналдыќ шаруашылыќ;
  
• 
  денсаулыќ саќтау;
  
• 
  білім беру;
  
• 
  мєдениет жєне т.б. ќатысты.
  

• 
  ѓимарат;
  
• 
  ќ±рылыс;
  
• 
  техника к‰штері жєне ќ±рал – жабдыќтар;
  
• 
  аспап;
  
• 
  µндіріс;
  
• 
  шаруашылыќ м‰лкі;
  
• 
  ж±мыс малдары;
  
• 
  кµп жылдыќ кµшеттер деп бµлінеді.
  

Негізгі ќордыњ табиѓи тозуы – олардыњ µндірістік т±тыну барысында жєне табиѓат к‰шініњ єсерінен т±тыну ќ±нын бірте-бірте жоюы. Табиѓи тозѓан негізгі ќорларды біртіндеп жµндеу, ќайта ќ±ру немесе жањалау ж±мыстары арќылы б±рынѓы ќалпына келтіруге болады.

Негізгі ќордыњ сапалыќ тозуы – ќор т‰рлерініњ конструкциясы, µнімділігі, ‰немділігі, сапалы µнімдер шыѓаруы жаѓынан жања ‰лгіден кейін ќалуы. Демек, экономикасы дамыѓан елдерде негізгі ќорды ауыстыруда сапалыќ тозу ќажеттілік ретінде басты айќындаушы фактор болып табылады.

10 тақырып

Негізгі қорды бағалау және оның есебі

Негізгі ќорды ќ±ндыќ баѓалаудыњ мынадай т‰рлері бар:

1. Ќолда бар ќ±рал – жабдыќтарды бастапќы толыќ ќ±ны бойынша баѓалау, оларды тасымалдаудаѓы кµлік шыѓындары жєне пайдалану кезіндегі ќ±растыру ж±мыстарыныњ ќ±ны. Негізгі ќор бастапќы ќ±ны бойынша кєсіпорынныњ балансында есепке алынады, сондыќтан оны “баланстыќ ќ±н” деп атайды.

2. Ќорды толыќ ќалпына келтіру ќ±ны жєне оны дамыѓан жаѓдайѓа келтіру ќ±ны бойынша баѓалау. Б±л ±ќсас материалдарды дамыѓан жаѓдайѓа сєйкес, пайдаланудыњ тиісті параметрлерін саќтауды кµздейді.

3. Ќордыњ тозуын есепке ала отырып бастапќы жєне ќалпына келтіру ќ±ны бойынша баѓалау (ќалдыќ ќ±н). Б±л процестіњ нєтижесінде техника тетіктері мен ќ±рал – жабдыќтардыњ жоѓары µнімділігін жєне оларды ‰немді пайдалану жолдарын ќарастыру кµзделеді.

Негізгі қордың көрсеткіштері екі түрге бөлінеді:

1.неігізгі қорды пайдалану дәрежесі жөніндегі көрсеткіштер:

а) Қайтарым қорының көрсеткіштері – негізгі өндірістік қордың мың теңге құнына қанша өнім келетінін сипаттайды. Ол мына формула бойынша анықталады:

Тө

Ққ = ______;

Қо

Мұндағы:

Ққ – қайтарым қоры;

Тө - таза өнімнің тауарлы немесе нормативтік құны;

Қо – негізгі өндірістік қордың орташа жылдық құны.

ә) Қайтарым қорының кері шамасынан өнімнің қор сиымдылық көрсеткіштерін есептеп шығаруға болады. Ол негізгі қордың бір өнім өлшеміне шаққандағы құнымен сипатталады (теңге есебімен).
Қо

Қс = _______;
Тө

Мұндағы:

Қс - қор сиымдылығы.
б) негізгі қордың топтық немесе тозу коеффиценті:

Тқ

Тқ = ________;

Қа

Мұндағы:

Тқ – тозу коеффицентің есептеу арқылы негізгі қордың тозу құны;

Қа – негізгі қор тобының барлық және жеке түрінің бастапқы түрі.

2. Негізгі қордың құрамы мен құрылымын бағалайтын көрсеткіштер:

Карту= ;

Қбастапқы

Кт= ;

г)Сапалық тозу коэффиценті:

Тм1= ;

Те

Тж - ескі және жаңа құрал-жабдықтардың сапалық және қызмет мерзімі (жыл).

¤ндірістік айналым ќоры – б±л ењбек заттары мен ењбек ќ±ралдарыныњ арзан баѓалы жєне тез тозатын заттарды есепке алѓандаѓы заттыќ мазм±ны. М±ныњ экономикалыќ мєні - µздерініњ толыќ ќ±нын дайын µнімге т‰гелдей кµшірілуімен сипатталады.

Айналыс ќоры - µндіріс процесі не тікелей ќатынаспайды, алайда µндіріс жєне айналыс бірлестіктерін ќамтамасыз ету ‰шін ќажет.

¤ндірістік айналым ќоры мен айналыс ќоры ауыспалы айналым ќаражаттарын ‰здіксіз ќамтамасыз етуде т±раќты ќозѓалыста болуы тиіс. Осыдан авансты ќ±нныњ т±раќты жєне зањды ауысым нысаны пайда болады:

• 
  аќшалайдан тауарларѓа;
  
• 
  одан кейін µндірісте;
  
• 
  ќайтадан тауарлы жєне аќшалай.
  

Айналым ќаражаты - µнім µндіру мен оны атудыњ ‰здіксіз процесін ќамтамасыз ету маќсатында µндірістік айналым ќорлары мен айналыс ќорларын ќ±ру ‰шін бірлестіктерге, кєсіпорындарѓа, ±йымдарѓа алдын-ала берілетін аќшалай ќаражаттыњ жиынтыѓы.

Айналым ќаражаты ауыспалы айналым процесі не ќарай:

• 
  µндірістік айналым ќоры;
  
• 
  айналыс ќоры;
  

• 
  меншіктік;
  
• 
  ќарыз;
  

• 
  мµлшерлеу;
  
• 
  мµлшерлемеу болып бµлінеді.
  

1. Талдамалы єдіс бойынша µндіріс кµлемініњ µсуіне байланысты айналым ќаражатында т±тынылатындардыњ орташа наќты ќалдыќтарыныњ мµлшері аныќталады. Б±л єдіс – айналым ќаражатыныњ жалпы сомасында ‰лес салмаѓы жоѓары кєсіпорында ќолданылады.

2. Коэффициентті єдісі ќолданѓанда запас тар мен шыѓындар, µндіріс кµлемініњ µзгеруіне тікелей єсер ететін (шикізат, материал, аяќталмаѓан µндіріс, ќоймадаѓы дайын µнім) жєне оѓан єсер етпейтін (ќосалќы бµлшектер, арзан баѓалы жєне тез тозатын заттар, болашаќтаѓы шыѓындар) болып екіге бµлінетінін ескеру ќажет.

Бірінші топ бойынша айналым ќаражатында т±тынылатындардыњ алдаѓы жылдаѓы мµлшері мен µткен жылѓы µнім шыѓындарыныњ µсу ќарќыны аыќталады.

Екінші топ бойынша т±ќтынылатындар орташа наќты ќалдыќтар дењгейіне ќарай ќарастырылады.

3. Тікелей есептеу єдісі кєсіпорындаѓы ±йымдыќ – техникалыќ даму дењгейіндегі єрбір айналым ќаражаты элементтерініњ барлыќ µзгерістерін есепке ала отырып, тауарлы-материалдыќ ќ±ндылыќтарды тасымалдау жєне кєсіпорындар арасындаѓы тєжірибелі есеп айырысу ж±мыстарын атќаруѓа ќолданылады. Б±л єдіс кєсіпорында µндірілетін µнімніњ болашаќта ењбек сыйымдылыѓын неѓ±рлым азайтуѓа баѓытталѓан. Ол кєсіпорынныњ жабдыќтау, зањ, µнім µткізу, µндірістік бµлімдерінде, сондай-аќ есепеу жєне басќа да ішкі ќ±ралдарында ж±мыс істейтін кадрлардыњ аса біліктілігін талап етеді.

Кәсіпорынның шығаратын тауарларының мөлшерін рынокқа ұсынуы, оны өндіруге кететін шығындарына және сол тауарлардың рынокта сатылатын бағаларына тікелей байланыста болады. Бұдан шығатын қорытынды, тауарларды өндіру және оны сатуға кететін шығындарды білу кәсіпорынның шаруашылық жүргізудегі тиімділігінің басты жағының бірі болып саналады.

Шығындар – бұл кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін іске асыру үшін өндіріс факторларының ақшалай түріндегі шығындары. Өндіріс процесіндегі айқын шек қоятын шығындар және олардың маңызы мен проактикалық қызметіндегі анықтайтын өндірістік белгісіне қарай 3 түрге бөлінеді:

• 
  өзіндік құн құрайтын өнімдерді өндіру және сатуға кететін шығындар. Бұл капиталдың ауыспалы айналымы арқылы сатудан түскен ақшалай түсімді жабатын ағымдағы шығындар
  
• 
  өндірісті ұлғайтуға және жаңартуға кететін шығындар. Әдеттегідей, бұл жаңа немесе жаңғыратын өнімге жұмсалатын бір жолғы ірі күрделі қаржы шығындары
  
• 
  өндірістің әлеуметтік-мәдени, тұрғын үй, тұрмыстық қызмет көрсету және осыған ұқсас басқа да мұқтаждарға кететін шығындар Олар негізінде пайданың есебінен бөлінетін арнаулы қорлардан қаржыландырылады.
  

Шығындар экономикалық және бухгалтерлік болып ажыратылады. Экономикалық шығындар деп кәсіпорынның ресурстарды пайдаланғаны үшін жеткізушілерге төлейтін төлемдердің барлық түрлерін айтады. Олар екі түрден тұрады: сыртқы (анық немесе ақшалық) және ішкі (күңгірттік немесе өзінен өзі түсінікті). Сыртқы шығындар – бұл ресурстарды жеткізушілерге ақшалай түріндегі төлемдері; шикізаттар төлемдері, материалдар, отын,еңбекақы, тозуды есептеу және т.б. Бұл топтағы шығындар бухгалтерлік шығындарға жатады. Кәсіпорынынң ішкі шығындары күңгірт, өзінен өзі түсінікті сипаттамады болады. Олар кәсіпорын иелерінің қарамағындағы ресурстарды өндірісте пайдаланғанын нақтылап көрсетеді: жерді, ғимараттарды, олардың жеке еңбектері және т.б. үшін кәсіпорын ресми төлемейді.

Өндірістік факторларды пайдалану ең алдымен өндірістік шығындарды есепке алумен тікелей байланысты.

Кәсіпорын шығындары - өнім өндіру және оны сату мақсатында пайдаланылатын өндірістік факторлардың ақшалай көрінісі.

Нарықтық экономикадағы шығындар:

-айқын (бухгалтерлік)

-жүктеме (арттыру)

-қайтпайтын шығындар болып бөлінеді.

Қайтпайтын шығындарға орны қайта толтырылмайтын шығындар жатады.

Өндірістік шығындарды тұрақты және өзгермелі деп те бөледі.

Тұрақты шығындар - өндірістік факторларды пайдалануға байланысты тікелей шығындар.

Мысалы:

• 
  кәсіпорынның штаттық жұмысшыларының жалақылары;
  
• 
  үй-жай жалдауға жұмсалатын шығындар.
  

Бұған:

• 
  жұмысшылардың еңбекақы төлемдері;
  
• 
  материалдық өнімдер мен қызметтер құрамы;
  
• 
  энергия, отын;
  
• 
  басқа да жұмсалған шығындар жатады.
  

Қысқа мерзімді өндіріс шығындары кәсіпорынның өндірістік қуаттылығын өзгерте алмайды. Бұл тек материалдық және еңбек қорларын арттырады немесе төмендетеді, сондай-ақ өнім шығындары көлемін соншалықты шамада өзгертеді. Осы кезеңде шығарылған өнім өзгермелі шығынға байланысты болады, тұрақты шығынның шамасы сол қалпында қалады.

Ұзақ мерзімді кезеңдерде кәсіпорынның барлық өндірістік қуатын пайдаланудың маңызы зор.

Орташа шығындар - өндірілген бір өнім өлшеміне кеткен шығындар.

Оның үш түрі бар:

• 
  жалпы орташа;
  
• 
  орташа тұрақты;
  
• 
  орташа өзгермелі.
  

• 
  материалдық шығындар;
  
• 
  жалақы шығындар;
  
• 
  әлеуметтік қажеттіліктерді өтеу аударымдары;
  
• 
  негізгі қордың амортизациясы;
  
• 
  басқа да шығындар.
  

• 
  кәсіпорын иелігіндегі өнімдерді дайындау құрамына кіретін немесе технологиялық процесті қамтамасыз ететін және буып-түю үшін дайындалатын шикізаттар мен материалдар;
  
• 
  сатып алынған, қосымша өңдеуге және монтажға ұшырған комплекті бұйымдар мен жартылай фабрикаттар;
  
• 
  соның иелігіндегі барлық отынның түрлері;
  
• 
  сатып алынған энергтяның барлық түрлері.
  

Жалақы шығындар:

• 
  кәсіпорынның өнеркәсіптік-өндірістік қызметкерлерінің жалақысы;
  
• 
  жұмысшылар мен қызметкерлерге өндірістің тиімділігі есебінен берілетін сыйлықтар;
  
• 
  ынталандыру немесе өтемақы төлемдері;
  
• 
  заттай түрінде берілген өнімдердің құны;
  
• 
  жұмысшыларға келісім-шарттардың орындалу қорытындылары бойынша берілетін төлемақы;
  
• 
  басқа да төлемдер.
  

Әлеуметтік қажеттіліктер аударымдарына:

• 
  зейнетақы қорына;
  
• 
  әлеуметтік сақтандыру қорына;
  
• 
  халықты жұмыспен қамту қорына;
  
• 
  медициналық сақтандыру қорына аударылатын қаржылар жатады.
  

Басқа да шығындар құрамына:

• 
  салықтар;
  
• 
  алымдар;
  
• 
  арнайы бюджеттен тыс қорларға аударымдар;
  
• 
  жалға төлеу;
  
• 
  мүлікті міндетті сақтандыру;
  
• 
  ластанған заттарды шығарып тастауға байланысты мөлшері шектелген төлемдер кіреді.
  

• 
  шығын мақсатына , негізгі қордың мазмұнына қарай есептеу объектілеріне бөлінеді;
  
• 
  өнімнің өзіндік құны , негізгі өндіріске қызмет көрсететін көмекші және қосалқы өндірістерге бөлінеді;
  
• 
  өндірістік шығынның есептеу объектісі бойынша жалпы сомасы анықталады;
  
• 
  ауыл шаруашылығы кәсіпорындары бойынша егін шаруашылығы және мал шаруашылығыөнімдерінің өзіндік құны жеке-жеке есептеліп шығарылады.
  

• 
  өзіндік құнның калькуляциясы;
  
• 
  шығын сметасы.
  

• 
  ксіпорынның пайдасы;
  
• 
  ағымдағы шығындарының (өзіндік құн) немесе авансталған салымдардың қатынасы.
  

1. 
   Өнім ретабельділігі- өткізілген барлық өнімдермен және олардың жекелеген түрлерімен есептеледі.
   
   • 
     Бірінші жағдайда , бұл өнімдерді шығарудан және оларды сату шығындарынан кейінгі пайда қатынасы.Барлық сатылған өнім рентабельділігі: өнімдерді сатудан түскен түсімдеріне қарай , өнімдерінен түскен пайда қатынасы ретінде; өнімдерді өткізуден түскентүсімдеріне қарай, баланстық пайда түсімдеріне қарай; Барлық өткізілген өнім рентабельділік көрсеткіштері кәсіпорынның ағымдағы шығындарының тиімділігі және өткізілген өнімдердің табыстылығы.
     
   • 
     Екінші жағдай, рентабельділік өнімнің жекелеген түрлері бойынша анықталады.Бұл мәләмет бойынша , өнім түрлерінің өзіндік құны тұтынушыларға өткізілген өнімдердің бағасына байланысты болады.
     

2. 
   Өндірістік қор рентабельділігі негізгі өндірістік қордың және материалдық айналым қаржысының ортаща жылдық құнына қарай қатынасы ретінде есептеледі.
   

3. Кәсіпорындағы салымдар рентабельділігі –оның өнімділігіне қатысты мүлік құны бойынша есептелінеді.Есеп айырысуда баланс және таза пайда көрсеткіштерін қолданады. Мүліктің құны бухгалтерлік баланс бойынша анықталады.

Экономиканың барлық салаларындағы сияқты өнеркәсіпте де:

• 
  өндірісті үдету мәселелері;
  
• 
  оның тиімділігін жоғарылату;
  
• 
  ардақты және тапшы кадрлық ресурстарды дұрыс пайдалану кәсіпорындардың олар үшін жаңа экономикалық жағдайларға үйрену және өмір сүруі үін алдыңғы қатарға шығып, ең маңызды мәнге ие бола бастады.
  

Персонал басқару қызметі ұйымдастырушылық мәртебесі төмен, кәсіби қатынаста әлсіз болып табылады. Сондықтан да персоналды басқару және оның жұмыс істеуіне қажетті жағдайларды жасау үшін керекті мәселелері орындай алмады.

Оардың ішінегі ең маңыздылары:

• 
  әлеуметтік-психологиялық диагностика;
  
• 
  топтық және жеке ададардың қарым-қатынастарын, башылықтың көзқарасынталдау және ретеу;
  
• 
  өндірістік және әлеуметтік дау-жанжалды болдырмауды басқару;
  
• 
  кадрларды басқару жүйесін ақпараттық қамтамасыз ету;
  
• 
  жұмыспен қамтуды басқару;
  
• 
  кадрлық потенциалды жән персоналдың қажеттілігін талдау;
  
• 
  кадрлар маркетингі;
  
• 
  іскерлік мансапты жоспарау жән бақылау;
  
• 
  еңбек моивациясын басқару және т.б
  

Персоналды басқару – бұл функция тек қана кадрлар қызметіне жатпайды. Осы және басқа да бағыттағы өз құзырының көлемінде персонал басқарудың басқа да субъектілері - өндірістік бөлімшелердің сызықтық жетекшілері оған бағынатын мамандарымен бірге міндетті түрде қатысады.

Бақарудың жоғары сатыларында стратегиялық сипаттағы мәселелер шешіледі: кадрлар саясаты, оны орындаудың стратегиясы мен тактикасы және оны орындаудың тапсырмалары, әістемелік пен норматитік материалдарды жасау тапсырмалары қалыптасады, оның орындауына бақылау қойылады және кадрлармен жұмыс істеу бойынша барлық бөлімшелірде жалпы жетекшілік жасайды.

Әдебиеттер:

1.Назарбаәв Н.А. Стратегия 2030 – Алматы,1998

2.Гражданский Кодекс РК –Алматы,1995

3.Рахымбаев А.Б. Менеджмент –Алматы,2006ж

4.Бердалиев К.Б. Менеджмент теориясы мен тәжірибесі

5.Мамыров Н.К.Менеджмент и рынок – Алмати,1998

6.Уткин Э. Управление фирмой – Москва:”Анализ”,1996

7.Экономика и бизнес.Под.ред.В.Д.Камаева – Москва,1993

8.Экономика предприятия.Под.ред. О.И.Волкова – Москва,1997

9.Экономическая стратегия фирмы. Под.ред.А.П.Градова – Санки-Петербург,1995

10.Новицкий Н.И. Основы менеджмента- Москва,1998
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

“Сырдария” университеті

“Экономика және құқық” факультеті

“Экономика” кафедрасы
“Өндірісті ұйымдастыру” пәні бойынша
050506 “Экономика” мамандықтың студенттері үшін

Студенттердің өзіндік жұмысының жоспары

(СӨЖ)


Кредит №2

Жетісай – 2007 ж.

1.Назарбаәв Н.А. Стратегия 2030 – Алматы,1998

2.Гражданский Кодекс РК –Алматы,1995

3.Рахымбаев А.Б. Менеджмент –Алматы,2006ж

4.Бердалиев К.Б. Менеджмент теориясы мен тәжірибесі

5.Мамыров Н.К.Менеджмент и рынок – Алмати,1998

6.Уткин Э. Управление фирмой – Москва:”Анализ”,1996

7.Экономика и бизнес.Под.ред.В.Д.Камаева – Москва,1993

8.Экономика предприятия.Под.ред. О.И.Волкова – Москва,1997

9.Экономическая стратегия фирмы. Под.ред.А.П.Градова – Санки-Петербург,1995

10.Новицкий Н.И. Основы менеджмента- Москва,1998


Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

“Сырдария” университеті

“Экономика” кафедрасы

Жетісай 2007 ж

1.Назарбаәв Н.А. Стратегия 2030 – Алматы,1998

2.Гражданский Кодекс РК –Алматы,1995

3.Рахымбаев А.Б. Менеджмент –Алматы,2006ж

4.Бердалиев К.Б. Менеджмент теориясы мен тәжірибесі

5.Мамыров Н.К.Менеджмент и рынок – Алмати,1998

6.Уткин Э. Управление фирмой – Москва:”Анализ”,1996

7.Экономика и бизнес.Под.ред.В.Д.Камаева – Москва,1993

8.Экономика предприятия.Под.ред. О.И.Волкова – Москва,1997

9.Экономическая стратегия фирмы. Под.ред.А.П.Градова – Санки-Петербург,1995

10.Новицкий Н.И. Основы менеджмента- Москва,1998

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

“Сырдария” университеті

“Экономика және құқық” факультеті

“Экономика” кафедрасы
“Өндірісті ұйымдастыру” пәні бойынша
050506 “Экономика” мамандықтың студенттері үшін