Лекция өткізуге арналған Әдістемелік нұСҚау шымкент 2021 Кіріспе
Дәріс 9. Сұхбат: сұрақ қою өнері. Сұхбат: журналист тактикасы мен сұхбаттасушы мінезі
жүктеу/скачать 1.09 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Дәріс мазмұны
| Дәріс 9. Сұхбат: сұрақ қою өнері. Сұхбат: журналист тактикасы мен сұхбаттасушы мінезі
Дәріс мақсаты мен міндеттері: Болашақ журналистер мен қоғаммен байланыс мамандарын қазіргі заманғы журналистиканың менеджмент жүйесімен таныстыру,Қазақстанның қазіргі медиа нарығы, түрлі БАҚ-та жұмыс істеу ерекшеліктері мен үлгілері, журналистердің кейбір кәсіби «құпиялары», PR және жарнама негіздері ұсынылған. Болашақ журналист өз мамандығының құқықтық жағын міндетті түрде білуі тиіс.Сондықтан да пәнді журналистік қызметтің құқықтық аспектілері де қарастырылған. Пән барысында журналистика жанрлары, оларды күнделікті жұмыста қолданудың қыр-сыры түсінікті тілмен баяндалады. Жас журналистерге ақыл-кеңестер мен ұсыныстар беріледі. Журналистік жолын енді бастаймын деген болашақ журналистерге медиа саласының бел ортасында жүрген практик журналистердің неден бастап, қалай жазу қажет екендігін және алдын ала қандай қателіктерді жіберіп алмау турасындағы материалдары мен кеңестері әбден пайдалы болады деп сенеміз. Дәріс мазмұны: Сұрақтардың барлығын соңына дейін мұқият тыңдау керек. Міне осы кезде адамның нақты айтқанын ғана емес, айтқысы келгеніне де мұқият назар аудару қажет, айтылғандардың мағынасына зер салудың мәні зор, себебі мәтін стенографиялық әңгімеге ғана емес, яғни әңгіменің әріптеріне емес, әңгіменің рухына баса назар аудару керек. Әсіресе, журналистің сұрағын да жазып алған жөн, себебі ол әңгімелесушінің жауабына сәйкес келіп, үндесіп тұруы қажет. Егер әңгімелесуші сұраққа екі-ұшты, күдікті жауап берсе, ондай тұсын алып тастаған дұрыс. Егер сұхбат өте күрделі нысанға бағытталса онда сұхбат алдында журналист түсіндірме ақпарат береді, бұл мәтіннің түсінікті болуына мүмкіндік тудырады. Кей кездк қосымша ақпарат нысанға бөлек анықтама ретінде де беріледі. Сондай-ақ әңгіменің ырғағына да мән беру керек. Ол сұхбаттың бір сарында болмауына әсер етеді, себебі сұхбаттың кейбір азат жолы қысқа, кейбір азат жолы ұзақ болып отырудың да мәні бар, кең талдау және сәт сайын сөз саптауы өзгеріпотыруы керек. Егер сұхбатты спорттық жекпе-жекке теңесек, стол теннисіне дәл келедісоған ұқсайды, себебі алғашқыды, теннис шары екі ойыншының аралығында жайлап ұшады да, бірте-бірте біреуі қате жібергенше жылдамдай түседі. Сонан соң жаңадан басталады да әлгідей жағдай қайталана береді. Қазақстан заңдары әңгімелесушіге сұхбат мәтінін қол қоюға беруге міндеттейді. Сонда да осы заңды пайдаланып әңгімелесушіге теріс пайдалануға жол берілмейді. Сұхбатты мынандай жағдайда ғана өзгертуге болады, егер журналист әңгімелесушінің сөзін бастапқыдан өзгертіп жіберген жағдайда ғана өзгертуге болады, егер әңгімелесушінің пікірін өзгертуге мәжбүрлеген, бір адам туралы оның кінәсіз екені анықталған жағдайда, оны кінәлі деп айтқан алғашқы пікірді өзгертуге болады. Қазақстанның ірі, таралымы көп газеттерінің бірі сұхбатты келісудің төмендегідей ережесін ұсынады: *сұхбаттың атауын келісудің қажеті жоқ; *әңгімелесуші журналисттің сұхбатта берген сұрақтарын алып тастауға болмайды (мұндай жағдайда мәтіндегі сұрақ жауапсыз қалады), әңгімелесуші айтпаған сөздерді сұхбатқа қосуға болмайды, сұхбаттың стилін жөндеуге болмайды. Тәжірибеде мынандай оқиғалар аз кездеспейді, себебі әңгімелесуші сұхбатта барынша анық ақпарат береді де, келісім арқылы даулы, шыншыл ақпараттарын өзгертіп бейтарап, әсерсіз ақпараттарды қалдырады. Мысалы, көрсеткен қызметі үшін арақ ішеді, оның үстіне артық ішуге болмайтынын біле тұра осылай істейді, оның үстіне оның дене мүшелері ерекше құрылған. Ал келісілген соң әлгі ақпараттарды "мен белсенді өмір мен классикалық ақпараттарды оқуды серік етіп алғанмын" деп өзгертеді. Келген соң журналисттің әлгі тіркеуі (өзгерісі) әлгі басылымның стандарттарына сай болмай, жарамсыз болып қалуы мүмкін. Мұндай жағдайда журналист төрт түрлі тәсілмен әрекет жасау керек, олар мыналар: 1. Сұхбаттың жариялануынан бас тарту; 2. Әңгімелесушінің алдына мынаны таңдау құқығын қою: ол бұрынғы мәтінді қайтарады, немесе журналистке гонорар (қаламақы) береді, себебі, сұхбатты жарияламағандықтан ол гонорар (қаламақы) ала алмай қалды. Кей кезде осындай "саудаласу" нәтиже береді; 3. Әңгімелесушінің жоғарыдағыдай "өзгертулерін" редакция ұнатпайтынын оған хабарлау, сондықтан бұрынғы сұраққа басқа жауап беруін талап ету; 4. Сұхбатты алғашқы нұсқада жариялау керек, ол қарама-қайшылық пен тартыс туғанда әңгіменің диктофондағы жазбаға сүйену керек. Журналист пен редакцияның әңгімелесушіменқарым-қатынасының кейбір кезде жақсы немесе жаман болуы - журналисттің сот алдында айыпты етіп қорқыта алмайды. Оны сотқа апарып, диктофон жазбаларын тексеріп, өз сөздерін тексере алмайды. Журналистикадағы ақпарат жинаудың сұхбаттық тәсілін міндетті түрде ажырата білу керек. Және сұхбатты журналист сұрағы мен әңгімелесушінің негізінде жазылатын жанр екенін ажырата білуіміз керек. Сұхбат тақырыптың қатысына қарай үш түрге бөлінеді, олар: заттық (қызмет саласындағы заттардың жағдайына қарай), жеке адамдық (адам туралы) және заттық - адамдық (бір іске қатысты адам туралы). Сұхбатта қолданылатын сауалдың түрлері мыналар: ашық сұрақтар (сұраулы сөйлеммен басталады), жабық сұрақ ("иә", "жоқ" деген жауапты қажет ететін сұрақ) сұхбаттың қызметіне қарай берілетін сұрақтар (заттық (ақпарат алу үшін), бағыттаушы (диалогты бағыттау үшін) және мінез-құлықтық (сөйлесушіге айла-әрекет қолдану үшін). Сұхбаттағы әңгіме қозғалысының бағыты - алға, жанына, артқа, бір орнында деген бағыттарға бөлінеді. Ауызша және жазбаша сөздің арақатынасы - 1 минут 10 қатарға тең болады. Келіскен жағдайда сұхбатты өзгертуге болады, егер журналист сөйлесушінің сөзін өзгертсе, ол уақытқа қатысты немесе сұхбат өткен сәтке, ештеңе обьективті болмаса, әңгімелесушінің пікірін өзгертуге мәжбүрлесе келісім арқылы сұхбатты жөндеуге рұқсат етіледі. Сұхбатқа даярлану, "Алға бір қадам" және "Соққы беру қырларын ойлап табу". Сұхбатқа конфликт (шиеленіс) тудыру тәсілдері. "Жасанды түсініксіздік"тәсілдері. Сұхбатты екі журналисттің жүргізуі. 10 түрлі әңгімелесушімен сұхбат жүргізу ерекшеліктері . Журналисттің сұхбатқа даярлануы туралы төмендегідей ұсыныстар болады. Журналисттің әңгімелесуші туралы ақпарат жинауынан басқа, оның - бұрынғы сұхбаттарын оқу және сұрақтар тізімін құрастыру үшін журналист "бір қадам алға" қадамын ойласуы керек, сонымен қатар әңгімелесушінің де беретін жауабын көз алдына елестетуі қажет, одан кейін де болатынын сұрауға болады - деген сияқты мәселелерді жан-жақты ойластыруы қажет. Жай ғана берілетін сұрақты даярлап қана қоймай, сұрақ "ағашын" даярлағаны дұрыс, сонымен бірге мүмкін болатын әңгімелесу бағытын, даяр болуға тиісті мәселелердің бәрін ойластыруы қажет. Кей кезде маңызды сұхбат олардың алдында журналист "даярлық" жасап, кейбір әріптестерімен де ақылдасып алған жөн, өйткені әңгімелесушінің ролі зор маңызға ие болғанда осылай істеу керек. Журналистің дайындығы әр түрлі болуы мүмкін - әңгіме жүргізуге бейімделген бір немесе екі сауалдан бастап бірнеше ондаған сұрақтарға дейін болуы мүмкін. Бұл жерде барлығы материалды білуге тәуелді болады. Міндетті түрде сұхбаттың "соққы беретін қырын" ғана ойлау керек - сонымен бірге әңгімелесушінің тіркесін де естен шығармаған дұрыс, сонда ғана оқырманға қымбатқа сатуға, нәтижеге жетуге болады. Мұндай тіркестер арандатуды бекітетін, шоқ түсіретін қорытындылар немесе қызықты көріністер болуы мүмкін - олар сұхбат барысында аяқ астынан туындауы мүмкін, бірақ құр армандауға, бостан-босқа аспаннан түседі деуге болмайды. Журналист барлық уақытта ақпаратқа емес, әңгімелесушінің қандай сөз тіркесін аламын деп ойланғаны жөн, сондықтан ол қолданған сөз тіркесімен өзін арандатуы керек және сол қажетті сөзді айтқызу үшін арандату тәсілін тиімді қолданған жөн. Егер сұхбат тақырыбындағы тартыс жеткіліксіз болса, сөйлесушіні кінәлау жолымен оны дамытуға болады. Бұл үшін әңгімелесушінің көзқарасындағы қарама-қайшылықты іздеу керек, қызметіндегі қарсылықты, қарама-қайшылықты іздеу керек. Мысалы, саясаткерден не себепті ұстанымы мен көзқарасын өзгерткенін сұрау керек, кәсіпкерге кез-келген дүние байлығы қылмыс жасау жолымен келетіндігі туралы сұрақ берілсе, рок-жұлдызға - сіз неге жердің шапағаты туралы әндерден бас тартасыз, ол өзіңіз сол жердің қамқорлығының арқасында осындай өнердегі жетістікке жеттіңіз деген сияқты құйтырқы, арандату сұрақтарын қою арқылы тартыс тудыруға әбден болады. Сұхбатты көптеген журналистика туралы оқу құралдарда көрсетілген тәсілдермен бастауға болады, әңгімелесушіні сұрақтармен "қыздырып" алып, оны әңгімелесуге мүмкіндік тудыру керек, ортақ мәміле, көзқарас табу керек. Бұл өнер туралы сұрақтар болуы мүмкін (егер сөйлесушінің үй қабырғасы суреттермен безендірілген болса), үй жануарлары туралы сауал болуы мүмкін (егер онда үй жануарлары болса). Кейде осындай қарапайым сұрақтар әңгімелесушінің кәсібі туралы да болуы мүмкін. Мысалы дәрігер әңгімелесушінің кабинетіне кірген соң сұрақты қандай да бір медициналық аспаптың не үшін керек екенін сұрауға болады. Бірақ кейбір жағдайларда , керісінше "қыздыратын" сұрақтардан қашу керек.Егер журналист тіпті қолы тимейтін уақытының минутына дейін есептеулі ірі компанияның директорынан сұхбат алды делік, оның уақыты жоғарыда айтқандай минутына дейін есептеулі болғандықтан журналиске сұхбат беру үшін оған жарты-ақ сағат уақытын ғана бөлуге мәжбүр болады, сондықтан "бірден бұқаның мүйізінен алған" сияқты бірден іске кірісіп кету керек. Тақырыпқа қатысы жоқ сұрақтар тек қана ашуландыруға алып келеді. Мұндай сұрақтар кейде мынаған дейін алып келеді, ашуланған әңгімелесуші журналистті есіктің сыртына шығарады да, редакцияға бұдан кейін бұл журналист ті жібермеу туралы ескертуге мәжбүр болады. Әңгімелесу кезінде әңгімелесушіні тыңдап қана қоймай, журналистті, яғни өзін түсінуге бейімдеу керек, ол не себепті бұл сұрақты қойып отыр, әңгімелесуші әлемді қалай көреді. Бұл мәселені дәл айқындауға мүмкіндік береді, әңгіменің бұрыс бағытта өрбуіне жол ашады. Бояулы, бейнелі жауап алудың тағы бір жолы, журналисттің де сондай сұрақ беруіне байланысты. Журналист соған сай метафораларды ойланып және даярлай білуі қажет. Кей кезде ашық жауап алғанмен журналист әңгімелесушінің дәлеліне келіспеушілігі туындауы мүмкін. Мұндайда журналист әңгімелесушінің алғашқы айтқысы келген әңгімесін өзгерткенін түрлі дәлелдермен айғақтайды, солай істеуге тура келеді. Журналист әңгімелесушіні "екіқабат үзіліс" әдісі арқылы айтуға да көндіре алады. Ол әдіс мынандай, әңгімелесуші бірінші сұраққа асықпай жауап беріп болғанша келесі сұрақты бермей қоя тұрып, үзіліс жасап, шыдау әдісі. Журналисттің тағы сұрақ бермей шыдап отыруын сезіп, алғашқы сұраққа толыққанды, асықпай жауап беруге тырысады да тағы да бірдеңе айтуға тырысады. Сонымен ол жоспарлағанын алып болады да, әрі қарай журналиске жаңалық алуға мүмкіндік туады. Кейбір әңгімелесушілерде журналистің өзін сөйлетіп қою қабілеті болады, өйткені ондай әңгімелесушілер өздерінің бір сарынды жауабымен журналистті сиқырлағандай ұйқыға түсіреді. Мұндайда журналист күресу қызығушылығынан айырылады, айрылмағандарды, айтылғандардағы қарама-қайшылықтарды бақылап отыру қабілетінен айырылады да екеуі де алғашқы даярланған сұрақ пен оған жауап беру жолынан шығып кетеді. Сонан соң жазбаны қағазғатүсіру кезінде берілмей қалған сұрақтар есіне түседі, бірақ кеш қалғаны, уақыттың өтіп кеткені есіне түседі. Енді осы сиқырланудан құтылу үшін, журналиске бір нүктеге қарап отыру ғана қалады. Бұл үшін сөйлесушінің көзі сүйеуші бола алады. "Сиқырланған" оқиғадан кейін көзқарасын байқап, журналист сұхбат жүргізу үшін қайта жиналады. Тағы бір ескерту. Әңгіме аяқталған соң да журналист диктофонды өшірмеу керек. Егер өшіріп қойса оны жинап алуға асықпау керек, сөйтіп қалам мен блокнотты сумкаға салу керек. Әңгімелесуден кейін, журналистті шығарып бара жатып әңгімелесуші маңызды мойындау жасайтын жағдай жиі ұшырасады. Немесе әңгімелесуден де маңызды әрі қызықты әңгіме айтуы мүмкін. Міне, осылай есік алдында жаңа сұхбат басталуы мүмкін, сондықтан стол басында алынған сұхбат баспаға берілмей, дәл осы қоштасар сәттегі сұхбат басуға берілуі мүмкін. Жоғарыда сипатталған әдістер тәжірибесіз журналист пен көңіл-күйі қош емес әңгімелесушіге қолданылады. Ал кәсіпқой қызметкерлер болсажасанды түсінік тудырудың әр түрлі әдістерін біледі, журналисттің күші жетіспегенде ақпарат ала береді. Тіпті, "айлалы әрекет" деген тәсілдер де болады, бұл тәсіл өз ойын қандай жағдайда болсын сауатты жеткізуге үйретеді, әңгіменің қандай түрі болмасын өз ойын іске асыра білуге үйретеді, өз көзқарасы шындыққа қалай жарасатындығына қарамай оны іске асыруға қалыптастырады. Сондықтан журналист "Жасанды түсініксіздік тудыру әдісін білуге міндетті және сол арқылы қарсы әрекет етуді білу керек. Болмаса әңгімелесуші журналистті шатастырып жібереді, сол арқылы оқырмандарды да шатастырады. Міне, енді осындай әдістің бірқатарын атап өтелік, олар мыналар: нақты емес сөздер, қатысушылар тарапынан жіберілген қателер, байланысу, шексіз, шектен тыс қайталау, қайта түзету, орындалмайтын сұраққа сілтеме беру. "Нақты емес сөз" әдісінде әр адамның өзінше термин қолданды. Мысалы, әңгімелесушібылай деуі мүмкін: "Біз бостандық пен гүлдену үшін күресеміз!". Мұндай жағдайда оның "азаттық" пен "гүлдену" дегенді қалай түсінетіндігін сұрау керек. Егер бұған да нақты жауап алынбаса, анықтаушы, нақтылаушысұрақ берілуі керек. Журналист әңгімелесушінің жауабының нақты, анық, түсінікті болуын қамтамасыз етуге жетісуі керек. Бұл үшін "тіркеме" әдісі қолданылады, бұл әдіс бойынша жарамайтын сөздер "тіркемеге" тасталады. - Бірінші компьютер, телефон, консерві банкасы сияқты әдістер де болады. - Екінші мысал теңдік, озықтық, демократия әдістері. "Қатысушы кейіпкердің кемшілігі" әдісі дегеніміз - әлдебір белгісіз адамдарға сілтеме жасау, мысалы "барлық саналы азаматтар бізді қолдайды" - деген бекіту. Мұндай кезде журналист әңгімелесушіні кімдер қолдайтынын, әңгімелесуші неге бұлай шешкенін бірден анықтау керек. "Байланыстыру" әдісі бір-біріне қатысы жоқ құбылыстарды байланыстыратын әдіс. Мысалы, "шахташылардың балалары ашығып жатқанда депутаттар қалай отырады" - деген сияқты сұрақтар. Бұл әдіс сұраққа жауап беруден жалтарғанда, бір жағдай болып қалғанда қолданылады. Әңгімелесуші себепті түсіндірудің орнына, алдына қойған мақсатын айтып кетеді немесе себепболмайтын кездейсоқ оқиғаларға ойысып кетеді. Журналистке мынаны білу қажет, себебі әр түрлі қайырымдылық мақсаттар өзінің теріс әрекетін заңдастыру үшін өткен мерзімді ойлап табады. Ал себептер мен болып жатқан оқиға "мұны бұдан кейін тексеруге болмайды" деген логикалық ережеге келуге көмектеседі. Егер адам оның бөлмесінде газет оқыса, осы кезде лампочка күйіп кетсе, адам газет оқығандықтан күйіп кетті деген қорытындыға келуге болмайды. Егер аймақта әкім ауысқаннан кейін экономикалық өсім басталса, онда өсімнің шын себебі болар нарықтық жағдайдың өзгерісіне байланысты болуы мүмкін немесе жаңа қазба байлықтардың түрі Табыдықтан болуы мүмкін бірақ тіптен әкімнің ауысуынан немесе тағайындалуының себебінен емес екенін білуіміз керек. Міндетті түрде мына себепті де бөліп қарауымыз керек, себебі әрекеттің себебі пайда болуына не себеп болғанын білу маңызды. Мысалы, егер дауыл бақтағы барлық ағашты жапыра сындырып кетсе, оның себебі, яғни ағаштардың сынуының себебі - дауыл. Егер бі рнеше ғана ағаш сынса, көпшілігі орнында тұрса, оның себебі сол ағаштардың осалдығында, ал дауыл өзі осал ағаштың құлауына ғана себепші болған. Мысалы, мынаны айтайық, Айтбаев ұрлық қылған және оны ұрлық үшін отырғызған. Себебі, оны отырғызған ұрлық. Егер мынау белгілі болса, тек ұрлық қылған ол Айтбаев емес, Ермеков пен Болатов та ұрлық қылған, бірақ ұрлық үшін бір ғана оны отырғызған, демек қамаудың себебі ұрлық емес. Енді мынаны іздеу керек, Айтбаевтан Ермеков пен Болатовтың қандай айырмашылығы бар және осы ұрлықтың себебі болады. Мысалы, Ермеков пен Болатов Айдаровтың досы. Ал Айтбаев Айдаровпен керісіп қалған. Ұрлық бұл жағдайда Айдаровтан кек алу үшін істелінген болып шығады. "Заңсыз қайталау" дегеніміз - сөзді заңсыз қолдану, тіктен қайталау деген мағына береді. Мысалы, әңгімелесуші жалақының қарызы, шын мәнінде түгел төленді деп куәлік жасайды, армияда әлімжеттік жасаушылар (дедовщина) тіптен жоқ деп куәлік қылады. Нәтижесінде, мәселе 100 пайыз болмаса да 90 пайызға шешілді деген бұлдыр қиял пайда болады, бірақ іс жүзінде бәрі олай емес. Сондықтан журналист барлық уақытта 90 пайызға жуық деген сөзді барлық уақытта айқындауға міндетті, сондай-ақ мәселені 20 пайызға шештік дегенді анықтау қажет болады. Тағы бір қарсы қолданылатын тәсіл журналисттің өзі барлығын шолып, әңгімелесушіні өз жауабын нақты беруге мәжбүр ету қажет. Қайта қалыптастыру дегеніміз әңгімелесушіге қоятын сауалдың түрін өзгертіп, оған ыңғайлы сұрақ қою, неге десеңіз журналистің сұрағының орнына, осы жаңа сұраққа жауап бергізу болып табылады. Бұл тәсіл баспасөз - конференцияларында жиі қолданылады, бірме-бір болатын сұхбатта қолданылмайды. Өйткені баспасөз - конференциясында журналиске бір-ақ рет сөз беріледі және қойған сұрағына жауап алуға мүмкіндік бола бермейді. Сұхбатта барлық уақытта сұрақты қайта қоюға мүмкіндік болады даәңгімелесушіні жауап беруге көнеді немесе одан сұраққа жауап беруден бас тартады. Беруге болмайтын сұраққа сілтеме келтіру әдісінің қыр-сыры мынандай: журналист қойған сұрақ заңсыз болып жарияланады. Мысалы, шешімнің қай жерінен қате кеткендігі туралы, бір кезде әңгімелесушімен шығарған шешімнен қате кеткендігі туралы сұрақ қате болып шыққан сұраққа "тарих шартты райды білмейді" деген жауап алынады. Мұндай жағдайда журналист сұрақты өзгертеді, болмаса қайтадан бір рет немесе бірнеше рет қойып әйтеуір жауапты жөндеу керек және әңгімелесушіге оның дұрыстығын айтып, еш болмаса "иә" немесе "жоқ" деген жауап алуы керек. Сұрақ берудің жалпы ережесі мынаған саяды, себебі сұхбат дегеніміз жекпе-жек, бұл жерде әңгімелесуші өзін үнемі жоғары, биік етіп көрсетуге тырысады, ал журналисттің міндеті, оның шын мәніндегі қалпын көрсету болып табылады. Боксшылардың жекпе-жегінде жеңген жағы бірнеше соққының ғана артық болуымен жеңіске жетеді, сол сияқты сұхбатта да журналист қойған сұрақтың барлығы - дәл, қызықты, жарамды жауап алына бермейді. Ал ондай жақсы жауаптар алу үшін бір жауап алу үшін оған көптеген сұрақ қоюына тура келеді, мұны "бір нүктеге ұлу" әдісі деп атайды, себебі бұл сұрақәңгімелесуші шындықты айтқанша қайталанып қойыла беретін сұрақ түрі. Күрделі сұхбатқа мүмкіндігінше екі журналистің барғаны дұрыс. Бұл жұптасып ойнайтын теннистегі екі ойыншыға ұқсайды, мұнда бір ойыншы тордың жанында тұрады да, бірі алыстау, арт жағында тұрады, сол сияқты жұптасқан сұхбатта да бір журналист "алдыңғы жақта" тұрады да әңгімелесушінің жауабын тыңдап және қосымша сұрақтар береді, сөйтіп, екеулеп толық жауап алуға тырысады. Міне, осы кезде екінші журналист сұхбатты сырттан бақылап , уақытты есептеп отырады, себебі барлық керекті, негізгі сұрақтар түгел беріліп болуы, барлық тақырып қозғалу керек, әңгіменің барысына байланысты туындаған бір тақырыптан екінші тақырыпқа ауысып отыруын меңгеріп отыруды жүргізеді. Сұхбаттың алдында тақырыпқа қажетті кең көлемді ақпарат жинап алу керек, себебі әңгімелесуші дәлелдер мен цифрларды беруде айлалы әрекетке жол берілген дұрыс. Әңгімелесушілер мұндай "жұмсақ үлгіні" өте сирек қолданады, себебі әңгімелесуші жақтар өзіне қажетті материалдар мен дәлелдерді, цифрларды айтуға тырысады да, өзіне қажетсізін айтпай қалдырып кетуге бейіл келеді. Мысалы қорғаныс министрлігінің чиновниктері елдің жайларының оннан бірін ғана әскерге шақырылады деп үлкен мәлімет береді, бірақ шын мәнінде жастардың үштен бірі әскерге шақырылады. Дайындалған, бұл дәлелдерден хабары бар журналист бұл өтірікті бірден ұстап алады, ал дайындығы жоқ журналист бұл мәліметті оқырмандарға ұсынып жібереді де, кейіннен өкінеді, себебі қосымша сұрақ бермегеніне, өтірікшіні "таза суға алып бармағанына" опық жейді. Сұхбаттағы шындықтың белгілері бұл ғана емес, яғни тек дәлелдердің нақты шындық екендігі ғана емес, тек қана әңгімелесушінің хабарлаған дәлелінің шын болуы ғана емес, ол әңгімені оқырманға шыншыл етіп жеткізудің де мәні зор. Кей кезде әңгімелесуші айтқан сөзден ол туралы ақпарат беретін, сипаттайтын сөз көбейіп кетеді. Бірақ сұхбаттың жанр ретіндегі анықтамасында сұхбатты "оқырманға қызықты адамның айтқандарын қызықты, адам толқытарлық етіп жеткізе білу" - делінген. Егер әңгімелесуші өтірік айтса, ақымақтық жасаса, сөз сөйлесе, мұндай ақымақтықты жазып алып оқырманға ұсынудың қажеті жоқ, ол ұсынылса оның жоғарғы қызметте отырғанына қарамай, көпшілік жақсы көріп жүрген адам болғанына қарамай, олардың осындай ұнамсыз келбеті ашылады. Аталған тараудың соңында Михаэль Халмердің сипаттаған сұхбат берушілердің 10 түрлі деңгейдегі өкілдеріне тоқталмақпыз, олар: сарапшылар, куәгерлер, чиновниктер, "танымал адамдар", "жұлдыздар", өнер қайраткерлері, саясаткерлер, батырлар, маргиналдар мен қарапайым адамдар. Енді осылардың әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық. 1. Сарапшылар. Бұл категорияға ғалымдар мен жоғары білікті мамандар кіреді. Оларға қойылатын басты талаптар - біліктілік және қызықтаушылық. Сарапшы ролін атқаратын адам, біріншіден талқыланып отырған нысанды жақсы білуі керек, екіншіден бұл жағдайға бәрібір, бейтарап болуы керек, яғни сұхбатқа себеп болып отырған жағдайға қатыссыз болуы керек. Егер қызықпаушылық талабына тура келмесе адам сарапшы ролін атқара алмайды, себебі жағдайды түсіндірудің орнына өз көзқарасының пайдасын насихаттап кетеді. Сарапшылармен жүргізілетін сұхбаттар ол жүргізетін нысанмен шектелуі керек. Сарапшының жеке өмірі, оның басқа мәселелер бойынша пікірі оқырмандарды қызықтырмайды. Сұхбаттың барысында, іс жүзіндегі өткеннің қалдырған ізіне, қабылданған шешімнің баламалы мүмкіндігіне күш салу керек. Сарапшылармен әңгімелесу жеңіл әрі қызықты болады. Ол сондай әңгімешіл келеді, сондықтан газет пен журналда сұхбатқа бөлінген бетке, жолдарға симайды, орыннан әлдеқайда көп әңгіме айтады. Сұхбатта сарапшымен туындайтын проблема (мәселе) екеу. Біріншіден олар қалың көпшілікке түсініксіз, маңызы жоқ әңгімені ұнатады, өйткені өз кәсіби деңгейінде сөйлейді. Нәтижесінде сұхбат қолданылған терминдерінің молдығымен қабылдауға қиын болады. Екіншіден, сарапшылар, ерекше ғылыми қайраткерлер, сондықтан бір мағыналы жауаптан, нақты сөз келтіруден аулақ болады. Мысалы, "Бұл мынау ғой" дегеннің орнына мынандай сөйлем қолданады: белгілі бір жағдайда осы және басқа факторларды ескере отырып және кейбір жағдайларға байланысты және өзара байланыс та жоқ емес , кейбір жорамалдарға байланысты олар солай болған" деген сияқты күрделі сөз қолданыстарын пайдаланады. Сондықтан журналиске сұхбаттың "тереңін" бақылауға тура келеді, одан терминдерді халыққа түсінікті тілге аударып айтуды талап еткен жөн және нақты емес жауаптарды " мен дұрыс түсінсем, сіз айтқандай жаһанданудағы жылуға байланысты Астанада ананас өсіруге болатын болды ғой? - деген сұрақтар қою арқылы күресіп отыру керек. 2. Куәгерлер. Бұл куәгерлер немесе оқиғаға қатысушылар, (әдеттегідей төтенше жағдай) бірақ басты кейіпкерлер емес, сондай-ақ болған оқиғаға жауаптылар да емес. Сұхбаттың мақсаты солармен бірге тікелей және толық мәліметті пікір алу. Куәгерлерден неғұрлым мол әрі мәліметтер мен көріністер алу үшін сұрау керек. Сондықтан мынаны білу керек, қабылдау ерекшелігіне, мүмкіндігіне қарай куәгер барлық уақытта субьективті болады, сондықтан оның сөзіне қарап болған оқиғаның тұтас көрінісін құрастыру мүмкін емес. Кримонологияда қаншама рет тәжірибе жүргізілді, мысалы бірнеше адамның көзінше қылмыс жасалынды, одан кейін олардан оқиғаны бүге-шігесіне дейін айтып беруін өтінді, нәтижесі не болды дейсіз ғой? Жауаптар мүлдем әр түрлі болып шықты, барлығының да жауабы шындықтан алшақ болып шықты. Сондықтан сұхбат куәгерлермен жүргізілгенде жаңалыққа қосымша ретінде жүргізіледі, оның үстіне мәтіннің бас жағында оқиғадағы адамның ролі айқындалады. Екінші жағынан қарағанда куәгерлер арқылы жүргізілген сұхбат оқырманға оқиғаның әдеттегіден басқа қырын ашады. Мысалы, 2001 жылы 11 қыркүйекте Нью-Йоркте болған лаңкестік актіде немесе 2004 жылғы 26 желтоқсандағы Оңтүстік Шығыс Азиядағы Цунами апатынан кейін көптеген басылымдар осы қайғы-қасіретті көрген куәгерлермен сұхбат жариялады. 3. Чиновниктер. Сұхбаттың мақсаты - болған оқиғаға жауапты адамдардың көзқарасын ұсыну. Сайлаудың мүмкіндігіне қарай, бірнеше қатысушы арасында мынандай ереже болады. Жоғарыда лауазымды чиновник болған сайын тіпті жақсы болады. Чиновниктерге қойылатын сұхбаттағы әдеттегідей сұрақ: "неге дәл осы шешімге келдіңіз? Қандай үлгіні басшылыққа алдыңыз? Қандай мәліметтерді бердіңіз? Қандай мәліметтер жетіспеді? Қандай проблема бар деп ойлайсыз? Өз әрекетіңізді қалай бекітесіз? Сізге бәсекелестер болды ма? гер иә, десеңіз, ол қандай? Журналист чиновникті ақталатын жағдайға әкелуге тырысу керек, себебі оған сеніп тапсырылған салада барлығы ойдағыдай бола бермейді. Тіпті чиновник шын мәнінде таза болған күнде де, жауапты адам болған да да көлеңкелі тұстары даусыз, сондықтан мұндай "кінәлаушы тұсы" сұхбаттағы көрсетілген кемшілік әңгімелесушіге тек қана пайда әкеледі, себеьі, ол жоғарыдағы бар проблеманы шешу үшін ол алдын ала не қолданғаны, әрекеті мен еңбегі жазылады. Сол үшін чиновникпен өткізілетін сұхбатқа шын жүрекпен, ықыласпен дайындалу керек, ақпаратты жинау, статистикалық мәліметтер жинау маңызды, себебі өзі қойған кінәні құжаттармен заңдастыру қажет. Егер журналисте материалдар бар болмаса, чиновник сұхбатты жалпы сөздермен айта салуы мүмкін, сондықтан оның жұмысын жақсы жағынан көрсететін құжаттардан дәлел келтіру керек, содан кейін оған пайдасыз әңгімеге дейін үндемей отыруға болады. Чиновниктен тек қана нақты жауап алуға жеткізу керек, сұрақтың нысанын үнемі айқындап отырған жөн және ешбір жағдайда оның сарапшы ролін атқаруына жол бермеген дұрыс, ол дегенің түсіндірме жасау деген сөз, сондықтан неге жауап бермейтінін түсіндіру керек. Оның үстіне көптеген чиновниктер сұхбатқа жауап беру барысында "мәңгілік тақырыпқа" ойысып кете береді, мысалы ол тақырыптар патриотизм, балаларға деген махаббат, бұл үшін өз жұмысы жөніндегі жауаптан ауытқып кететінін ескерген жөн. 4. "Халық, жұрт, көпшілік". Бұл жерде түріне қарай көшеде өтіп бара жатқан көпшілікпен қысқа сұхбат жүргізу қарастырылады немесе кездейсоқ алынған телефон номері арқылы сұхбат жүргізіледі, ол пікір мен көңіл-күйдің әр түрлілігін білу үшін қажет болады, себебі одан оқырман өздеріне ұқсастық табады. Мұндай сұхбаттың тақырыбы аяқталған оқиғалар мен болып жатқан кезеңдер, мысалы жақында қабылданған заңдар мен көктемнің шығуы сияқты оқиғаларды сипаттайды. Сұхбаттың қатысушылары елдімекендердің өкілдері болады да олар өздерінің әдет-ғұрпын, өмір сүру салтын, өз қабылдауын білдіреді. Бұл үлгідегі сұхбаттардың ерекшелігі сол адамдардың жауабы дерлік абстрактылы болады, себебі, оқырман өздеріне тарту керек, өздеріне қабылдау керек, сонымен қатар нақты ақпарат беріліп, одан кейін дәл осы адам көрінуі керек. Сондықтан журналист әңгімелесу барысында дағды бойынша 1-2 сұрақ береді, ол осы адамға қатысты болуы керек, ол сонымен қатар белгілі бір әлеуметтік топ өкіліне қатысты 2-3 жалпы сұрақ беріледі. 5. "Жұлдыздар". "Жұлдыздар" сұхбаты дегеніміз - таңдану, жек көру, сыйлау, көре алмау. "Жұлдыз" деген сөз сахнада қолданылады, ол сұрақтар сол сахнаға әр түрлі болып, әр қырынан әңгімелесуші тұлғаға түсетін прожектор жарығы секілді. Сондықтан "жұлдыздардың" шын мәнінде, ақиқатында ақылды, дана, ерекше адам болып көрінуі сирек жағдай. Әдеттегідей, әңгімелесуші көпшіліктің басқаның жеке өмірін білсем деген қызығушылығын ғана қанағаттандырады. Егер әңгімелесушілердің басқа бір типтері өзінің өмірінің жақсы жақтарын жасырып қалса, "жұлдызда" ондай қасиеттерді алға шығарып өзін бұзылған адам ретінде бейнелейді, іс жүзінде олай болмаса да солай көрсетеді. Мұндай жағдайда журналистің міндеті "жұлдыздың" өзін сүйетін қасиетін құптамай, оны сахналық бейне ретінде жабық күйінде қалдырады. "Жұлдыздармен" жүргізілетін сұрақтар тілек, үміт, таңдану мағынасында болып келеді. Сондай-ақ оның барлық адамдармен қарым-қатынасын , ата-аналарын, достарын, балаларын да сұрауға болады. Сонымен қатар ол өзінің күші жағы мен әлсіз жағын қалай көреді, болашақ "жұлдыз" ретінде ол қалай өмір сүру керек? деген сұрақтар да сұхбатқа арқау болады. Балалық шағын, оқуын, бірінші рет шығып, "жұлдыздың" риза болғаны да назардан тыс қалмауы керек. Осы жұлдызға деген баға беретін басқа адамдардың айтқанына, оған берген бағасына деген оның "жұлдыздың" көзқарасы мен қарым-қатынасы, ұстанымы қандай, әсіресе, ұнамсыз пікірлерге қалай қарайды" - деген сауалдар да назардан тыс қалмауы керек. Сұхбат аңыз бен шындықтың қатысқан тұсынан ағып өтуі керек, яғни бақыт - бақытсыздық, ақсүйектердің мағынасыз мылжың сөзінен, рухани жалаңаштығынан, "жұлдыздардың" өзін-өзі құдайдай көруінен, оның жеке басына табынуын журналист жоюға тырысу керек. 6. "Өнер қайраткерлері" әңгімелесушілердің бұл түріне керемет көркем шығармаларды тудырғандар, дарындылар жатады, сондай-ақ мінезі мен іс-әрекеті арқылы басқа адамдардан ерекшеленетін өнер адамдары жатады. Олар жеке тұлға ретінде өте қызықты болумен қатар, адамдардың өмірін қоғамдық өмірге нәр, сән келтірушілер, өйткені олар болып жатқан оқиғаларды бәрінен бұрын бірінші қабылдап, басқаларға жеткізушілер болып табылады. Мынаны назарда ұстап түсіну керек, себебі өнер адамдары олардың шығармашылығы қалай болып жатқанын түсіне, ескере бермейді, сондай-ақ олардың идеясы мен бейнелері (кейіпкерлері) қайдан алынатынын сезе бермейді. Сондықтан сұхбатта әңгімелесушінің жеке өмірінен алынған оқиғаларға сұхбатта мән берілуі керек. Сондай-ақ олардың күйініш-сүйініштері, бастан өткізген өкініштері, қайғы-қасіреттері айтылғаны дұрыс, сонымен қатар оқырманға өз өмірінің көріністері мен баяндаулары арқылы оның өмірі мен шығармаларының арасындағы байланысты айқындайтын сұрақтар берілуі керек. Өнер адамдарымен сұхбаттағы қойылатын сұрақтар олардың жеке өміріне қатысты сұрақтар болып келеді. Сонымен қатар өмір жолын таңдауға әсер еткен жағдайлар туралы болып келеді. Оған әке-шешесінің әсері мен ықпалы, шығармашылығының ерекшелігі, әуені, оған жігерлендіретін көздер. Кейіпкердің өмірінің дағдылы күндері. Оны қуанышқа бөлейтін, қорқытатын жағдайлар. Өміріне байланысты мақсаттар мен болған кездесулері мен қарым-қатынасы. Әңгімелесуші ашылып, өз ойын айту үшін әңгімелесу барысында мақтау сұрақтарын әдейі жасалған реніш сұрақтарымен алмастырып отыруы керек, бұл сұрақтар сол кезде оның өз көзқарасында тұруға, өзіндік әлемді көру көзқарасында қалуына мәжбүр етеді. 7. Саясат. Бұндай әңгімелесушілердің екі түрлі ролі болады - себебі, болып жатқан оқиғаларға көзқарасы және басқа адамдардың әрекетіне сараптама жасауы. Саясаткермен, әдетте, сұхбат жүргізгенде сұрақты жағдайды және проблемаларды білу үшін береді. Әңгімелесуші тек қана өзінің шешімі мен әрекетін дәлелдеп бекітеді, өз көзқарасын айқындайды, өз болжамдары, мақсаты жәнеқызығушылығы жайлы әңгімелеседі. Саясаткерлер журналистенжиі бөлектенуге тырысады, көтеріңкі екпінді сөздерді қолданбайды, барлық жақсылықтарды жақтаушы, жамандық тақырыптымен жаны қас болып көрінгісі келеді. Кейбіреулері бірінші сұрақтың өзіне ешбір мәні жоқ сылдыр сөзбен жарты сағат жауап беріп, сонан соң сұхбат жақсы өтті, енді белгіленген уақыт аяқталды деп аяқтайды. Сондықтан журналиске мынаны есте ұстау керек, оның сөзіне ктліге бермей, журналист даярлап келген сұрақтардың барлығына нақты жауап беруге мәжбүрлеу керек. 8. Батыр. Олар өздері жеткен жетістіктермен қызықты болып келеді. Мысалы, мүгедектер, өз ауруын, мүгедектігін жеңе білген мүгедектер, ісін нольден бастап, фирма құруға жеткен кәсіпкерлер, яғни базардың, нарықтың лидері дәрежесіне көтерілген кәсіпкерлер аяқты сұхбаттасушылар болып келеді. Мұндай адамдар экранда үлкен роль атқарады, өйткені басқа адамдар арманы мен тілегін осыған қарап жобалайды. Кейіпкерлерден нақты ойын, сезімдерін, әрекеттерін, толқытатын мәселелерін, тілектерін айтатын жауапты ғана алуға тырысу керек, өйткені бұған жету үшін ол талай күрестің нәтижесінде, өзінің еңбегінің нәтижесінде жеткендігін айтуына мәжбүр ету керек. Бұған әңгімелесушінің өмірінің тарихын да қосу керек. Бірақ ешқашан сараптамалық сұхбат жүргізуге болмайды, тек қалса сұрақтар бойынша түсіндірме жасауға жетісу керек. Сонымен қатар мынаны да назарға алу керек, себебі кейіпкерлер кәсіпқой саясаткерлер сияқты емес өз ойларын бере білуі қиын болады. Бұндай кезде жауап беруіне журналист жәрдем беріп, көмектесуіне болады. 9. Маргиналдар. Бұл адамдар қоғамнан шеттетілген адамдар, оларға қаңғыбастар, бақылаусыз кеткендер, белгілі бір жұмысы жоқтар, араққұмарлар, наркотиктер (бәңгілер), вокзалдарда, жылу трассасында, қоқсық жинайтын жерде тұратындар жатады. Олармен диктофонсыз сөйлесу керек, себебі олар үкіметтен көп запашеккен адамдар болып табылады және өзінің тобындағы адамдардан басқа адамдардан қорқып, сезіктеніп қарайды. Олармен әңгіме жүргізгенде тек қана олардың жауабын ғана жазып алмай, журналист өз сұрағын да жазып отыруы керек, себебі, оның берген сұрағының да мәні болады, себебі кейін мәтінді жазғанда өзі берген сұрақтарды ұмытып қалуы әбден мүмкін. Егер журналист стенографиясыны білмесе, еш болмаса әр жауаптың бір-екі сөзін жазып алуы керек, оның ішінде сын есім мен зат есім болса тіпті жақсы. Егер бірден жазып алуға мүмкіндік болмаса, есте сақтау үшін әлгі жауапты іштен бірнеше рет қайталаған дұрыс. Сонан соң алғашқы мүмкіндік туғанда қағазға түсіріп алу керек, болмасадиктофонға айтып, сақтап қойған дұрыс. Қарапайым адамдар. Бұл әңгімелесушілер де көпшіліктен алынатын сұхбат секілді, бірақ бұрынғыдай бір сәттік пікір емес, біздің замандастарымыздың өмірін тереңдетіп беруді мақсат етеді. Сондықтан көпшіліктен алынған сұхбат 3-4 сұрақпен шектелсе, бұл сұхбаттың сұрақтары бірнеше минутқа созылады да, әңгімелесу, яғни қарапайым адамдар мен бірнеше ондаған сұрақтардан тұрып, әңгімелесу жарты сағатқа немесе бірнеше сағатқа созылуы мүмкін. Мұндай сұхбаттың тақырыбы олардың қажеттілігіне қарай күн тәртібінен түспейтін сұрақтар, яғни олардың мәселелері, үміті, бақытқа ұмтылуы сияқты мәселелерге арналады. Бірінші орынға атқаратын қызмет қойылады да, содан кейін жеке тұлғаға ойысады; себебі адам белгілі бір мекеменің қызметкері болып табылады, бір қаланың немесе елді мекеннің тұрғыны болып табылады, отбасы мүшесі болады, ең соңғы кезекте ол қайталанбайтын адам болып шығады. Әңгімелесушінің сөзіндегі ақпарат маңызды емес, ол өмір сүріп жатқан орта, оның өмірге деген көзқарасы керек. Қарапайым адамдармен жүргізілетін сұхбаттың ерекшелігі сол, олардың көбісі іштегі ойын өз сөзімен жеткізе алмауында, журналистің көмегімен де оларға ойын сөзбен жеткізу қиындық тудырады. Сондықтан журналисте қарапайым адамдардан сұхбат алғаннан гөрі репортаж жанры мен портрет жазады. Сұхбат жүргізердің алдында міндетті түрде "бір қадам алға" деген әдісті қолданып, әңгімелесушінің жауабын алдын ала біліп, қосымша сұрақтар даярлап алу қажет. Сондай-ақ сұхбат - сөйлемнің "соққы жасау әдісін даярлап алуда пайдалы, себебі, әңгімелесушіні бағыттап, себебі ол сұхбатты қымбаттау" сатуға көмектеседі. "Қыздыру" міндетті түрде керек, егер әңгімелесуші тәжірибесіз болса журналист жұмыстың жартысы болып табылатын сұхбат алу үшін әңгімелесушімен іс бастау керек. Сұхбаттағы тартысты дамыту керек, ол үшін әңгімелесушіні ақталуға, өзін-өзі ақтай бастауға мәжбүрлеген жөн. Бейнелі сұрақтар айқын жауап алуға мүмкіндік тудырады, журналистің ренжуі және "екіқабат үзіліс" жасауы, журналистің бір бір сұрақтан соң екінші сұрақ қоюға асықпауы, әңгімелесушіні арандатып, қосымша сөйлетуге мәжбүрлеуі - барлығы айқын жауап алуға алып келеді. Сұхбат аяқталған соң диктофонды өшіріп алып тастамау керек, себебі дәл осы сәтте бұрын сұхбат кезінде айтылғаннан қызықты мәліметтерді айтып қалуы мүмкін. Егер журналисттер сұхбатқа екеу болып барса, біреуі әңгімелесушінің әңгімесін тыңдап, әрі жазып алып және қосымша сұрақтар береді, ал екіншісі сұхбаттың барысын "жалпы" қадағалап отырады. Сұхбаттағы шындық белгілері, дәлелдің соншалықты қолжетімді екендігін білдірмейді, себебі әңгімелесушінің берген хабарларының оқырмандарға қолжетімді болғаны маңызды. "Жасанды түсініксіздік тудыру" әдісі сұхбат беруші тарапынан қолданылғанда нақты емес сөздер айтылады, байланыстыру, шексіз қайталау жасау, қайта-қайта түзету және сілтеме келтіру "жасанды түсініксіздік тудыру" тәсіліне жатады. жүктеу/скачать 1.09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|