Лекция тақырыптары 1 Бөлім. Психологияға кіріспе Глоссарий: Ассоциация

Ойлау танымдық іс-әрекеттің жоғарғы формасы ретінде: белгілер, ойлау формалары, ойлау операциялары.

Ойлаудың негізгі белгісі – түсіну. Түсінудің 2 түрі болады. 1. Тікелей түсіну-жанама ой операциясын керек етпейтін қабылдауға ұқсас процесс. 2. Жанама түсіну- бірнеше аралық басқыштардан тұратын ой операцияларын керек ететін, нәрсені анық, айқын етіп бейнелеуде бірнеше ой түйіндерін талап ететін процесс. Ол сұрақ қоюдан басталады. Ойлау дегеніміз- мәселені шешу, оның мәнісіне түсіне білу деген сөз. Жанама түсіну жаңа затты құбылысты белгілі ұғымға жанастыра барып түсіну деген сөз.

Шығармашылық ойлау. Шығармашылық ойлау механизмдері. Психологтар адамның ерекше, жаңа шығармашылық тапсырмаларды қалай шешу қажет екенін түсіну үшін көп күш жұмсаған. Шығармашылық ойлау дегеніміз не деген сұраққа алғаш жауап бергендердің бірі болған ДЖ. Гилфорд болған. Шығармашылыққа арнаған жұмыстарында, ол креативтіліктің даму деңгейін анықтайтын адам ойлауындағы 4 ерекшелікті көрсететін концепциясын ұсынды:

1. 
   Интеллектуалды жаңалыққа ұмтылу, айтылған ойдың ерекше және оргениалды болуы. Шығармашылыққа қабілетті адам әрқашан және барлық жерде өз шешімін табуға тырысады.
   
2. 
   Шығармашылық адам семантикалық иілгіштігімен айрықшаланады, яғни обьектіні жаңа бұрышынан қарай білу, жаңа қолдануды таба білу.
   
3. 
   Шығармашылық ойлауда әрқашан образды бейімделген икемділік болады, яғни обьектіні қабылдауды оның жаңа жабық жақтарын көре алатындай өзгерту қабілеті
   
4. 
   Шығармашылық ойлауын адам басқа адамға қарағанда түсініксіз жағдайда әртүрлі идеяларды талдай алады. Шығармашылық ойлаудың бұл қабілетін Дж. Гилфорд семантикалы, спонтанды гипность деп атады.
   

Сонымен, ойлау - сыртқы дүние заттары мен құбылыстарының байланыс - қатынастарының жалпылай және жанама түрде сөз арқылы бейнеленуі.

Ойлау процесі бір мәселелі жағдайлар пайда болғанда, сол мәселені шешу керектігінде айқын көрінеді.

Ойлау сұрақтан басталады да, оның жауабы ойлаудың мақсаты болады. Ойлаудың маңызды ерекшелігі - оның сөзбен байланыстылығы.

• 
  Нақты әрекеттік ойлау;
  
• 
  Нақты бейнелік ойлау;
  
• 
  Абстрактылы логикалық ойлау-ең негізгі қасиеттері б-ша ойлау.
  

• 
  Теориялық ойлау;
  
• 
  Практикалық ойлау.
  

• 
  диструктивті ойлау-логикалық дәлелдеу арқылы;
  
• 
  интуитивті ойлау- сезімге жүгіну.
  

• 
  репродуктивті ойлау-қайта жаңғыртушы (Мысалы, 2х2=4)
  
• 
  продуктивті ойлау - жасампаз ойлау (2х Х=4)
  

• 
  Анализ (талдау);
  
• 
  Синтез (жинақтау);
  
• 
  Нақтылау (шие, алмұрт, алма);
  
• 
  Жалпылау (жеміс-жидек);
  
• 
  Салыстыру (8>5);
  
• 
  Абстракция.
  

Ұғым - біртекті бір атаулы заттар мен құбылыстарды түсіндіреді.

Пікір – заттар мен құбылыстардың арасындағы байланыстардың бекітілуі (қыс келді-қар жауды).

Бір немесе бірнеше пікірден жаңа пікір шығаратын ойлау формасы - ой қорытындылары деп аталады.

Ой қорытындыларының үш түрі болады:

1.Дедукциялық - жалпыдан жекеге қарай жүретін ой қорытындысы.

2.Индукция - жекеден жалпыға қарай жасалатын ой қорытындысы.

3. Аналогия дегеніміз - ұқсастық бойынша ой қорытындыларын жасау.

Сөйлеу – басқа адамдар мен қарым-қатынас жасау үшін адамның тілді практикада қолдануы.Тіл – қарым-қатынас құралы.

Сөйлеудің қасиеттері:

• 
  Мазмұндылығы-шындықпен байланысы;
  
• 
  Түсініктілігі- сөйлемнің дұрыс болуы;
  
• 
  Әсерлігі-эмоцияға байланысты ;
  
• 
  Ықпалдылығы–бұйрық, өтініш, кеңес, нұсқау түрінде көрінеді.
  

1. 
   Көрсету функциясы-өзнің адамға сезімін, эиоциясын т.б. көрсету.
   
2. 
   Әсер ету функциясы-;
   
3. 
   Тағайындау функциясы-ат қою;
   
4. 
   Ақпараттау функциясы
   

• 
  Монологты сөйлеу бір адамның сөзі, жүйелі, мақсатты, жоспарланған.
  
• 
  Диалогты сөйлеу;
  
• 
  Ауызша сөйлеу;
  
• 
  Жазбаша сөйлеу;
  
• 
  Іштей сөйлеу.
  

1. Ес дегеніміз не?

2. Естің қандай түрлері бар?

3. Реминисценция дегеніміз не?

4. Ес заңдылықтары мен құбылыстарын ашқан қандай ғалымдардың еңбектерін білесіз?
Әдебиеттер тізімі:

Негізгі әдебиеттер

1. 
   Ә. Алдамұратов, М. Мұқанов. Психология пәнінен лабораториялық-практикалық сабақтар. Бірінші бөлім, алматы, 1978. екінші бөлім, Алматы, 1979.
   
2. 
   Ә. Алдамұратов және т.б. Жалпы психология. А.., 1996.
   
3. 
   Ә. Алдамұратов. Қызықты психология.-А., 1992.
   
4. 
   Намазбаева Ж.И. Психология. Алматы, 2005.
   
5. 
   Намазбаева Ж.И., Сангилбаев О.С. Русско-казахский психологический словарь. Алматы, 2005.
   
6. 
   Намазбаева Ж.И. общая психология. Алматы, 2006.
   
7. 
   Ф.Н. Гоноболин. Психология. Мектеп., Алматы, 1976.
   
8. 
   Жалпы психология. В.В. Богословскийдің және т.б. редакциясымен.-А., 1980.
   
9. 
   Н.М. Итбаев. Жалпы психология.-Ақмола, 1992.
   
10. 
    Жарықбаев Қ.Б. Жалпы психология. Алматы, 2004.
    
11. 
    Жарықбаев Қ.Б., Озғанбаев Ө. Жантануға кіріспе. А., 2000.
    
12. 
    Қ. Жарықбаев, С. Қалиев. Қазақ тәлім-тәрбиесі. – А., 1995.
    
13. 
    Қ. Жарықбаев, Ә. Абдрахманов. Психология терминдерінің орысша-қазақша сөздігі. Мектеп, Алматы, 1976.
    
14. 
    М. Мұқанов. Ақыл-ой өрісі. Қазақстан, Алматы, 1980.
    
15. 
    М. Мұқанов. Ми және сана. ҚМБ, Алматы, 1980.
    
16. 
    М. Мұқанов. Бақылау және ойлау. ҚМБ, Алматы, 1959.
    
17. 
    М. Мұқанов. Жасерекшелік және педагогикалық психология. Мектеп, Алматы, 1990.
    
18. 
    Тәжібаев. Жалпы психология. – А., 1993.
    
19. 
    А. Темірбеков, С. Балаубаев. Психология. – А., 1996.
    
20. 
    Сәбет Бап-Баба. Жалпы психология. Алматы – Дарын-2003.
    
21. 
    Жалпы психололгия. / Алдамұратов Ә. А.,1996.
    
22. 
    Елеусізова С. Қарым-қатынас психологиясы. А., 1999
    

23. 
    Гиппенрейтер Ю.Б. Введение в общую психологию. Москва, 2002.
    
24. 
    Гальперин П.Я. Введение в психологию. М., 1999.
    
25. 
    Годвруа Ж. Что такое психология? В 2-т. М.,1999.
    

1. Зейін жайлы түсінік.

2.Қиял және оның адам іс-әрекетіндегі рөлі.
Дәріс тезисі.

1. Зейін жайлы түсінік. Зейін психикалық феномен ретінде. Зейіннің негізгі сипаттамалары. Зейін қазіргі уақытқа дейін психологтар арасында бірдей көзқарас жоқ. Психологиялық феномен болып табылады. Зейін деп-психикалық іс-әрекеттің белгілі бір нәрсеге бағытталуын және шоғырлануын айтамыз. Психикалық іс-әрекеттің бағыттылғы деп- оның таңдамалы сипатын айтуға болады, яғни субьект үшін айналадағылардан маңызды нақты затты бөлуі, бағыттылық түсінігіне уақыттың белгілі бір сәтінде іс-әрекетті сақтау кіреді. Зейінді болу үшін қандайда бір іс-әрекетті таңдап қана қоймай, сонымен қатар бұл таңдауды ұстап, сақтау қажет. Зейіннің келесі сипаттамасы болып шығармашылық табылады. Шығармашылық деп іс-әрекетке терең немесе таяз енуді түсінуге болады. Егер тапсырма қиын болса, сәйкесінше тереңдік қажет. Бағыттылық пен шоғырлану бір-бірімен тығыз байланысты. Олар бір бірінсіз өмір сүре алмайды. Адам бір нәрсеге өз зейінін бағыттаса, сол нәрсеге шоғырланады және керісінше бір нәрсеге шоғырланған кезде, өз психикалық іс-әрекеттерді осыған бағыттыз дегенмен, бағыттылық-бір тапсырмадан 2-ге өту болса, шоғырлану тапсырмаға тереңірек кіру.

Зейін эффектілері: айтылғандай таныс елестетулер немесе түйсіктер санада маңызды басыңқы ролді алып, маңызсыздарды ығыстырады. Бұл әсердің санадағы үлкен деңгейлігі зейіннің фактісі немесе эффектісі болып табылады. Бірақ сандар ретінде осы жерден қосымшаэффектілеу де шығады. 1. Зейіннің аналитикалық эффектісі. елестетудің саналануына сәйкес, оларды жеке көруге мүмкіндіктер, көптеген мәліметті байқаймыз. 2. Факсациалаушы эффект-санада тұрақтанады, жеңіл жоғалмайды. Әлсізестілетін дыбыс зейіннің арқасында қатты сияқты естіледі. Зейін арабтың «зайын» сөзінен шыққан, қазақша көңіл қою деген мағынаны білдіреді. Зейіннің физиологиялық негізін Павлов ашқан, ол индукция заңына байланысты түсіндірген. Егер ми қабығының бір бөлігінде қозу пайда болса, қалған бөлігінде тежелу пайда болады. Бұны теріс индукция заңы деп атады. Ухтомский зейіннің физиологиясын доминанта теориясы бойынша анықтаған. Қоршаған ортаның көптеген тітіркендіргіштердің ішінде біреуі миға көп әсер етеді. Ол мидың бір алабын қаттырақ қоздырады. Осы алапты доминанта деп атады.

Н.Н. Ланге бойынша зейін процесі мен оның психологиялық табиғатын зерттейтін бағыттарды топтастыру. Н.Н. Ланге зейіннің табиғатын түсінудегі негізгі ықпалдарды талдай келе, барлық теориялар мен концепцияларды бірнеше топқа біріктірді:

1. Зейін қозғалушы икемделудің нәтижесі ретінде. Бұл бағытты қолданушылар, адам егер зейінін ерікті түрде бір заттан 2 затқа ауыстыратын болса, зейін бұлшықеттік қозғалыссыз болмайды дегенді қолдайды. Тек бұлшықеттік қозғалыстар ғана сезім мүшелеріне жақсы қабылдау жағдайға үйретуді қамтамасыз етеді.

2. Зейін сана көлемін шектеудің нәтижесі ретінде. Сана көлемі деп нені айтатынын түсіндірмей, И. Герберт пен У. Гамильтон интенсивтірек елестетулер аз интенсивтілерді басып шығаруға қабілетті деп санайды.

3. Зейін эмоцияның нәтижесі ретінде. Бұл теория ағылшынның ассоционды психологияда жақсы мойындалған. Ол зейін елестетудің эмоционалды бояуларына тәуелді деген тұжырымдамаға негізделеді. (Рибо)

4. Зейін операциясының нәтижесі ретінде, яғни индивидтің өмірлік тәжірибесінің нәтижесі ретінде

5. Зейін рухтың (рух) ерекше белсендететін қабілеті ретінде. Бұл позицияны жақтаушылар зейінді зейінді шығу тегі белгісіз алғашқы және белсенді қабілет деп қабылдады.

6. Зейін жүйке тітіркендіргіштерін күшейткіш ретінде. Бұл болжамға сәйкес, зейін орталық жүйке жүйесінің орнықты тітіркендіргіштерінің көбеюімен шартталған.

7. Жүйкелікті басу теориясы зейіннің негізгі фактісін түсіндіруге тырысады. бір физиологиялық жүйкелік процесі басқа физиологиялық жүйелерді ұстап қалып және жоғалту арқылы бір елестету екіншісін жеңеді, нәтижесінде сана ерекше концентрацияланады.

8. Зейін іс-әрекетті айыру нәтижесі болып табылады.