Лекциялық материалдың мазмұны

Ғұндар ұлысы ұзақ тарихи жолдан өткен. Оған қараған тайпалардың ежелгі қазақ жеріндегі үйсін, қаңлы, аландармен араласып кеткені, арғын, қыпшақ сияқты рулардың ғұндардан тарағаны туралы нақты деректерге сүйенген болжамдар көп. Бұл жөнінде Қазақ совет энциклопедиясының І томында «Ғылыми жағынан ерекше көзге түсетін жай - арғын тайпасының елдік аты (этнонимі) ежелгі заманда жасаған Ғұн елінің атын еске түсіреді. Сол елдің аты арғын тайпасының атында сақталды деуге болады... Қыпшақ елінің ұраны - «ойбас» немесе «ойырбас», ол ғұндардың атақты батырының аты. Бұл көптеген ғалымдардың қыпшақтар ғұннан тараған деуіне дәлелдің бірі болуы тиіс» - делінген .

Ғұндардың қазақтың арғы тегі екенін айғақтайтын далелдер олардың моласынан шыққан жүннен істелген бұйымдардың, ою-кестелердің, өрнектердің олардың құрылымы жағынан қазак арасында. кең тараған ою-өрнектермен ұқсастығынан да табылған демек, үйсін, қаңлы аландардың, арғын, қыпшақтардың мәдениеті сақ, ғұн тайпалары мәдениетінің заңды жалғасы деуге әбден болады. Негізінен түркі тілінде сөйлеген ғұндар

дың діні тәңірелік дін, жазуы түркі жазуы болған.

Ғұндардан тараған тайпалардың қазақ халқының тарихи-мәдени болмысын, бет-бейнесін қалыптастыруға зор үлес қосқанын айту керек.

Солардың бірі үйсіндер туралы алғашқы деректер біздің жыл санауымыздан бұрынғы екінші ғасырда белгілі болған. Жетісу жерін Шу, Талас, Іле өзендерін Қаратаудың шығыс бетін қоныс еткен үйсіндердің қолөнер кәсібі, темір, ағаш өңдеу, үй кәсіпшілігі өрмек тоқымашылығы қатты дамыған. Олар қоладан, темірден, қару-жарақ, еңбек, өндіріс құрал-саймандарын, таға, қазан жасай білген. Әшекейлі ою-өрнектер-мен безендіріліп алтын, күмістен жүзік, білезік, сырға, алқа, түйреуіштер істеген, тері илеп одан киім-кешек тігіп, өрмекпен жүн мата тоқыған. Үйсіннің қазба мұралары бұл тайпа мәдениетінің үш кезеңнен өткенін айғақтайды. Бұлардың алғашқы кезеңі біздің заманымыздан бұрынғы 3-1 ғасырлар болса, орта кезеңі -біздің заманымыздың 1-3 ғасырлары, соңғы кезеңі 3-5 ғасырлары болды. Бұл айтылған кезеңдердің алғашқысында қыш құмыра ыдыстар қолмен жасалған, әрі шағын, қарапайым болған. Орта кезеңдегілері қолмен істелген арнаулы дөңгелек арқылы айналдырып өңделген және ірірек, бүйірлі іші тереңірек болып келген. Соңғы кезеңдегілері ар-наулы дөңгелек арқылы сапалы істелген. Ол ыдыстар жақсы күйдірілген саз балшықтан жасалып, сырты әралуан өрнектермен әшекейленген.

Үйсіндер жайлаған жердегі обалардан табылған сәндік бұйымдарға көшпелі тұрмысты, аңшылықты, үйсіндердің наным-сенімдерін бейнелейтін суреттер, арыстан, жолбарыс, қабылан, құлжа, тауешкі, бұғы, бөкен бейнелері салынған. Ерттеулі атты ұстап тұрған адамдардың мүсіні қойылған шамдалдар, түйелі көш,

әр алуан құс бейнелерімен нақышталған әйелдердің сәндік бұйымдары үйсіннің өнері мен мәдениетінің әжептәуір дамығанын дәлелдейді.Қазақтың халық болып қалыптасуына өзекті ұйтқы болған қаңлылардың да үйсіндермен деңгейлес мәдениеті болды.Қаңлылардың ресми жазба заңдары болган Олар ата-ананың аруағын қатты сыйлаған. Жыл сайын маусым айында ата-бабаларды еске алу рәсімін өткізіп тұрған. Музыка мәдениеті күшті дамыған қаңлылардың қос шекті, бес шекті музыка аспаптары, даңдабыл, сыбызғы, сырнайлары болған. Қаңлылардың жазу мәдениеті болған. Рухани деңгейі биік салт-дәстүрі қалыптасқан қаңлылар біздің жыл санауымызға дейінгі 1-2 ғасырларда 200 мың үйі, 600 мың жаны, 120 мың әскері бар ірі мемлекеттердің бірі болған. Қаңлы елі мен шектесіп жатқан алаңдар да мәдениеті дамыған, шаруасы шалқыған ел екен. Арал теңізінің маңын қоныс еткен алаң елінің ауа райы жылы, жері құнарлы, шөбі шүйгін, малға, егіске қолайлы, жеміс-жидегі жеткілікті болыпты. Бұл жердегі алаңдар алшын, алаша, алаш сияқты Кіші жүз руларын өрбіткен үлкен тайпа болған деседі. Жалпы қазақ халқының негізін қүрайтын сақ, ғұн тайпаларының одағы, оған кіретін ру, ұлыстар қазақ мәдениетінің қайнар бастауында тұрған.

1.Ғұндардың мәдениетін сипаттау.

2.Үйсіндердің мәдениетіндегі ерекшеліктерді ата.

Әдебиет Н -3,5,8,11, Қ-10,11,12

№ 6-7. Тақырыбы: Ежелгі қазақ жеріндегі V-X ғасырлардағы түркі қағанаттары мен алғашқы феодалдық мемлекеттердің мәдениеті.

2.Әдеби жазба ескерткіштері (Орхон, Енисей жазбалары «Қорқыт ата» кітабы, «Оғыз наме»)

З.Түркі тілдес тайпа халықтарының наным-сенімдері

4. Түркі тектес тайпалардың материалдық мәдени игіліктері

Түркі тілдес халықтардың этникалық құрамына негіз болған көшпелі және жартылай көшпелі қаңлы, қарлұқ, шігел, тұқси, яғма, оғыз, қимақ, қыпшақ сияқты евроназия құрылығын еркін жайлаған тайпаларда өздерінің өмір сүрген, мекен еткен, қоныс қылған жерлерінде тастан жасалатын өрнектелген белгілер қалдыру әдеті болған. Еуропалықтар кумандар деп, орыстар половцылар деп атаған осы тайпалардан қалған ескерткіш тастар ресейдегі қара топырақты аймақтың ұшы - қиырсыз далаларынан да кездеседі. 80-інші жылдарда Ворошиловград Мұражайында ашық аспанастына қоршалғаналаңдағы көрмеге осындай 58 тас мүсін қойылған. Әртүрлі, бірін-бірі қайталамайтын үлгіде жасалған осы туындылардың арасында сәбиін көтерген ананың тастан қашалған мүсіні бар екен. Осындай мүсінді 1860-жылдарда ішкі Ордадағы нарын құмынан орыс жағрапия қоғамының мүшесі Мұхаммед Салық Бабажанов тапқан. Қазір Санкт-Петербургтегі эрмитажда жұрттың тамашалауына қойылған бұл мүсін тас жөнінде «ішкі ордадан табылған тас қатын» деген атпен ол «Пчела» журналына мақала жарияланған.

Түрік тілдес халыктар тас қашап, мүсін жасау кәсібін жетілдіріп, оның өнерлік сипатына айрықша мән берген. Соны айғақтайтын Оңтүстік-Сібір, Орталық және Орта Азия жерлерінде балбалтас, сағанатас, мүсін-тас, қүұлпы-тас ескерткіштері жиі ұшырасады. Олардың атауы сыртқы түріне, қашалып жасалған формаларына қарай пайда болған. Бұғыны көз алдына әкелетіндіктен осындай ескерткіштер бұғытас деп аталса, бағана сияқты биік тас діңгекбағана тас, жай тастан қашалып қойылған белгі сияқты болып келсе оны балбал тас деген. Соңғыларын ежелгі қыпшақтар «білбіл» деп атаған, адам бейнеленген тасты «мүсін тастар» деп атайды. Олардың арасында әйелді бейнелейтіндері көп кездеседі. Қазақстан, Алтай, Монғолия даласында «қызтас», «келіншектас», «кемпіртас» деп аталатын, сондай-ақ атаусыз жай әйелді бейнелейтін тастар да жиі ұшырайды. Құлпытасты, мүсінтасты көне түрік заманында елдің көсегесін көгерткен көсембасшыға, белгілі батырға, жүйріктігімен аты шыққан жыраулар мен шешендер зиратына қоятын болған. Мүсін тастардың үлгісі әр дәуірде әртүрлі болған. Олардың жасалуын өздерінің үлгілеріне, ерекшеліктеріне қарап Әлкей Марғүлан үш кезеңге бөлген. Біздің жыл санауымызға дейінгі ІІ-І ғасырлармен біздің заманымыздағы V ғасырлар аралығында қойылған тастан жасалған ескерткіштер мейлінше биік келеді де олардың ұшар басына әйелдің немесе ер адамнын бас пішіні бейнеленеді. Екінші кезеңдегі, яғни, V-VІ ғасырлардағы тас мүсіндер бұрынғыдай биік емес орта мөлшерде, адамның сыртқы тұрқын ғана елестететіндей етіп қашалған. Ал VI-VIII ғасырлардағы соңғы кезеңде тастан жасалған мүсіндерден адамның бет-бейнесін, көзін, мұрнын, мұртын, құлағын, әйел болса сырғасын, моншағын айқын аңғаруға болады. Олардың арасында қару-жарақ асынған жасақтардың бейнесі де кездеседі.

Ашық далаларда, жота төбелерде жерден кісі бойы тіпті одан да биік көтеріліп тігінен тізбектеліп түрған балбал тастар да кездеседі. Олар Қазақстанда Жасыбай келінің маңынан жиі ұшырасады. Осындай тастардың күмбез көтеру үшін, мазарлар, минареттер,мұнарлар салуға пайдалануы, құрылыс материалдарының барған сайын күрделеніп, бұрын саз балшық, қамыс, шиден салынып келген үй-жайлардың енді күйдірілген кірпіштен салынуы, олардың қабырғаларының, биік босағаларының неше түрлі ою-өрнек нақыштармен безендірілуі V-Х ғасырлардагы Орта Азия мен Қазақстан жеріндегі өмір сүрген қағанаттарда аз болмаған. Көне түрік заманында желісі тартылған мәдени үлгілердің дамуы, тың тәжірибелердің жемісімен толығуы осы қағанаттар тұсында да іске асқан. Желдей ескен зымыран заманның, тоқтаусыз өтіп жатқан адамзат көшінің тарихында із қалдырып, ұлы даланы дүбірлетіп өткен алыстағы арғы тегімізді құрайтын адамдардан қалған ондай мәдени мұраларды археологтарымыздың қазба жұмыстарының барысында көп тауып бүгінгі ұрпаққа жеткізуде.

Енисей бойында Минуиск қаласының маңында екі мәрте болып қазба жұмыстарын жүргізген фин археологиялық қоғамының экспедициялары да өздеріне түсініксіз таңбамен толтырылған тастан жасалған ескерткіштер кездескені туралы хабарлар жариялайды. Ондағы таңбаларда Ядринцев экспедициясы тапқан тастағы қашалған жазуға ұқсас еді. Рунь (жұмбақ) жазудың сырын ашуға көптеген ғалымдар ынтызарлық білдіреді. Қалмақ немесе монғол жазуы, кент жазуы, скиф славян жазуы деп жорамал айтып сәуегейлік жасаушылар да аз болмаған. Бірақ ол жазулардың ғылыми жолмен сырын ашып, оқып беру керектігін, мұның әлемдік маңызы бар жаңалық болатынын ғылыми көпшілік жақсы түсінді.

Осындай жаңалықты бір мезгілде ашқан, 1898 жылы жұмбақ жазулардың сырын анықтаған, олардың таңбаларының бүгінгі белгілі бір нақты әріптерге сай келетінін және бұлардың көне түрік тілінде жазылғанын ғылыми жолмен ешбір күмәнсіз дәлелдеп берген екі адам болды. Оның бірі - Данияда түратын скандинавия, фин жазбасының тарихымен шұғылданып жүрген белгілі ғалым Вильгельм Томпсен, ал екіншісі орыс ғалымы шығыстанушы, академик В. В. Радлов болды. Соңғысы Ядринцев назар аударып айрықша мән берген екі үлкен сағана тастағы жазуларды түгелдей оқып, орыс, неміс тілдеріне аударып, әлемдік ғылыми жұртшылығының игілігіне айналдырды.

Осы тасқа қашалған жазуларға қандай сипаттама беруге болады, оларда не айтылған? Оны біреулер тарихи деректеме деп, екінші біреулер бұл әдеби шығарма, өз дәуірінің әдебиет үлгілері деп оларға қандай сипатама беру жөнінде пікір таласын туғызып жүргендердің бар екенін білеміз. Солардың біріне де қосылмай, олардың біреуінің де пікірін қолдамай, айтайық дегеніміз бұл жазулардың Х ғасырлардағы түрік тайпаларының жоғары медениетінің үлгілері болғандығы. Осы жазулардың сыры мәлім болғанға дейін Шалқар кеңістікте шашырап жатқан түрік тайпаларының жазу, сызуы болмаған деп есептелді. Ал бұл тастар олардың жоғарғы биік мәдениеті, жазу-

Қазақ мәдениетінің қалыптасуы мен дамылсыз дамуындағы оның ажарын ашатын, оқыған, білген адамына нәр дарытатын VІІ-VІII ғасырларда Сырдария бойын мекендеген оғыз қыпшақтар арасында пайда болып, сан ғасырлар бойы аса бағалы тарихи мәнін, көркемдік қасиет, сапасын жоймай, ауыз әдебиетінің асыл мұрасы ретінде ұрпақтан ұрпаққа тарап келе жатқан шығармалардың бірі - «Қорқыт ата кітабы» (Китаби дедем Коркут).

Жұрттың жадында, халықтың аузында аңыз-әңгіме ретінде сақталып келген бұл кітаптың, қазір әлемде екі ғана қолжазбасы бар екені мәлім болып отыр. Ұзақ он екі жырдан немесе он екі оғыз-намеден тұратын «Қорқыт атаның оғыз тайпасы тіліндегі кітабының» бір данасы Дрезден қаласындағы кітапхананың сирек кездесетін қолжазбалар қорында, ал алты жырдан тұратын оның екінші қолжазбасы Италиядағы Ватиканның Аристолика кітапханасында сақталып келеді.

Қорқыттың кім болғанын түрік тектес, түрік тілдес халықтарда, оның ішінде иісі қазақта білмейтін кісі аз. Ол - сегізінші ғасырда Сыр бойында өмір сүрген атақты батыр, айтулы ақын, асқан күйші. Оның анасы оғыз, әкесі қыпшақ болған. Казақтардың бүгінгі қонысына иелік еткен бұл ұлыстар халқымыздың этникалық арқауы, алыстағы арғы ата тегін құрайтын қайнары болды. Оғыз тайпаларының сыр бойында ертеде Янги Кент, Узкент, Жент, Отырар, Шаршыкент, Сүткент деген кенттері олармен қанаттас көршілес жақын жатып ырысты ынтымақ, қызу қарым-қатынаста болған қыпшақ тайпаларының Сығанақ, Сауран, Түркістан сияқты қалалары қазақтың бүгінгі мдениеті мен салт-дәстүрінің алғашқы бастапқы үлгілерін өмірге келтірді. Осы қалалар мен кенттерде талай тамаша үздік, ақылды да білімді, өнерлі де өнегелі адамдар өмір сүрді. Солардың бірі Қорқыт еді. Ол Сырдарияның төменгі сағасындағы қазіргі Қармақшы ауданының жерінде болған Женкент қаласында дүниеге келіп, өсіп-өніп, тіршілік етіп керемет күй-жырларын, нақыл-ғибрат сөздерін шығарып, күллі адамзатқа өшпес ғұмыр іздеп желмаямен жер

жаһанды кезіп, еш жерде тұрақ тыныштық таппаған. Қайда барса да Қорқыттың көріне кездесіп, ақыры осы қалага оралып дүние салған. Көзі тірісінде атағы шартарапқа жайылып кейін оның аты аңызга айналады. Ол туралы аңыз оның дүниеге келмеген кездерінен басталады. Аңызда Қорқыттың ғазиз анасының құрсағында үш жыл жүргені айтылады. Жыл сайын толғатып жеңілдене алмай жүрген ана бойына бала біткеніне үш жыл толып, босанар сәті жеткенде, тер басып бойын кернегенде, жалбарынып төңірге көздің жасын төккенде, төңіректі қою қараңғылық қаптап, ызғырықжел соғып жерден, көктен, аспаннан селдетіп жауын жауады. Қара түнектен қаптаған қара жауынға ұшыраған қара таумен Сыр бойының ұштасқан жері содан бастап Қараспан аталған. Қорқыт туар кезде Қараспанды су алған, қара жерді күл алған, ол туарда ел қорқып, туғаннан кейін қуанған деп келетін жырлар соған орай айтылған. Үш күн бойы дамылсыз соққан дауыл, дүниені дүрілдеткен дүлей күш жер басқан тірі пенде мен жан-жануарды қатты қорқытқан. Осындай сәтте дүниеге келген сәбидін аты Қорқыт болған. Ол туғанда жайма шуақ жайдары күн шығып, қорыкқан жұрттың жүрегі орнына түскен. Міне, осылай басталатын Қорқыт ата туралы аңыз небір ғажайып жалғасын тауып айтыла береді, айтыла береді.

Осындай аңыздарға негізделген Қорқыт ата кітабы жай дүние емес, даналық шежіресі. Онда ертедегі оғыз қыпшақтардың күнделікті тұрмыс тіршілігі, қайғы қуанышы, қайырымдылық пен қаталдықтың, ерлік пен ездіктің, жақсылық пен жауыздықтың көріністері суреттеледі. Ғибрат аларлық үлгі етерлік жайлар сөз болады.

Қорқыт ата туралы Ватикан архивінде: «Расул пайгамбар (Мүхаммед пайғамбар) заманына жақын түста (VIII ғасырда) Баят (Сырдария) бойында Қорқыт, атты бір ер болыпты. Ол Оғыз ішіндегі барлық уәлаятты өзіне қаратып, неше бір ғажайып сөздер айтатын. Қорқыт ата Оғыз қауымының мүшкіл халі туралы сөйлер еді. Әрине, ісі болса жұрттың бәрі оның алдына келіп, кеңес сұрап, ол нені бұйырса, соны '' қабыл етер еді» - деген деректің бар екені 1980 жылы Стамбулда шыққан «Дада Қорқыт» кітабында келтірілген.

Қорқыт ата Инал, Құл еркін, Қанды қожа сияқты Алтай, Ертіс, Ұлытау, Кішітау, Есіл, Нұра, Сарысу, Талас, Сайрам, Сыр, Қаратау, Жетісу өлкелерін билеген хандарға ақылгөй уәзір болған. Ата-бабадан қалған қасиетті қонысты, межелі жер мен мекенді жаудан қорғау, жер-суды пайдалану, дау-жанжалды, таласты істерді ақылмен шешіп, қылмысты жазалау, әскер ісін ұйымдастыру, халық жиналыстарын өткізу, ас беру, той жасау сияқты істердің жөн-жосығын, тәртіп жоспарын белгілеуге Қорқыт ата мұрындық болған.

Халықтың зердесінде сақталған ел ішінде нақыл сөз болып тарап кеткен Қорқыттың асыл сөздері де көп. Олардың кейбірі халқы сүйіп қадірлейтін, сонынан жұрт ерген, өзі уәзір болып ақылгөйлік құрған хандарға арналған. Мәні мен мазмұнынын дұрыстығы мәңгі ескірмейтін бұл сөздерді жұрт бүгін де сүйсіне қайталайды.

Тәккапарлықты тәңірі сүймейді. Көңілі пасық ерге дәулет бітпес. Ескі темір біз болмас, тозған мата бөз болмас. Ежелгі жау ел болмас, еткен өмір оралмас, өлген кісі тірілмес. Есекті жүгендегенмен ат болмайды. Қорқаққа қылыш жұмсаудың қажеті жоқ. Ақын тілді, ат тұяқты келеді», - дейді ол.

Қорқыттың біраз сөздері ата-анаға, балаға, шыншылдыққа арналған. «Атасыз ұл ақылға жарымас, анасыз қыз жасауға жарымас. Анадан өнеге көрмеген қыз жаман, атадан тағылым алмаған ұл жаман. Ананың көңілі балада. Жақсы ана үшін бала екі көздің сыңары. Ұлың өсіп жетілсе отбасының мерейі. Адам ішпес ащы судың ағысты жылғаларды қумаганы жақсы, атаның атын былғайтын ақылсыз ұлдың тумағаны жақсы», - дейді Қорқыт.

Қорқыт атаның жарасымдылыққа, келбет, көрікке байланысты айтқандары да көңілге қонымды-ақ. «Инабатты болса - әйел көрікті, ақсақалы жарасса - шал көрікті, сүйікті болса - ағайын көрікті, үлкен шаңырақтың жанында отау көрікті, жібек шатырдың жібі көрікті, өнегелі болса бала көрікті» - дейді ол.

Қорқыт ата әрқашан да ақиқатты ардақтай білуге үндеген. «Өтірік өрге баспайды» дейді ол. Өтірікші болғаннан өмір сүрмеген артық. Сөзіне берік, шыншыл адамға бұл дүниеде отыз жылды үшке көбейтіп сонша өмір сүрсе де аз. Хан ием, сізге сансыз ұзақ ғұмыр тілеймін. Тәңірі сізді жаманшылықтан сақтап, бақ дәулетіңізді арттыра берсін!» - деп өзінің Миран әскер бекінісіндегі жазбалар» Британия музейінің кітапханасында сақтаулы тұрған мұра. Бұл да шамамен VIII ғасырдың алғашқы ширегінде жазылған деп есептеледі. Миран қолжазбаға қарағанда, үлкен айдау жолдың бойында орналасқандықтан, одан әскери және жай адамдар арнаулы рұқсат қағазбен өтетін болған. Сөйтіп бұл арадан өтушілер қолжазба кітапқа мұқият тіркеліп отырған. Сонымен бірге кітапқа бекіністе орналасқан түрік гарнизонындагы әртүрлі шендегі әскер адамдарына берілген қару-жарақтар, басқа да нәрселер жазылған. Бұл қолжазба шығыс Түркістан тарихына байланысты көптеген мағлұмат беретін маңызды мәдени мұралардың бірі болып саналады.

Жалпы алғанда «Қорқыт ата кітабы» мен «Оғыз наме» жырларының, сондай-ақ «Өсиет кітабы», «Миран әскер бекінісіндегі жазбалар» сияқты көне түрік мұраларының түрік тектес халықтардың оның ішінде қазақ халқының мәдени келбетін, ұлттық психологи-ясын қалыптастырудағы елеулі рөлі болғанын айтуымыз керек. Бұл туындыларсыз қазақ мәдениеті өзінің бүгінгі биік деңгейіне көтеріле алмас еді деген ғылыми қортындылардың дұрыстығына бас игіміз келеді.