Кірме сөздердің қазақ тіліне енуінің тарихи кезеңдері

1 Кірме сөздердің қазақ тіліне енуінің тарихи кезеңдері

Қазақ халқының орыс елімен қарым - қатынасы қай ғасырдан басталғанын тап басып айту қиын. Өйткені құжатталған деректермен расталып отыратын тарихтың орнын көбіне ауызша тарихи мәліметтер жеткізіп отырды. Осы салада анықталмаған рухани-мәдени бел - белестеріміз баршылық. Әр дерек біздерді себеп пен нәтижесі жағынан сергектікке қарай жол ашады.

Ежелден көршілес отырған халықтар арасындағы достық өркендеп, арты құдандалыққа ұласып отырған. Мәдени шаруашылық әлеуметтік аралас - құраластық тілдің де ауыс - күйісіне әкелген. Кейбір сөздердің сіңіп кеткендігі соншалық, қай - қайсынікі екендігін қазірде ажырату өте қиынға соғады. Мысалы: Орхон ескерткіштерінде¹ кездесетін (6 - 9) ғ. тон, кент, тәңір (теңгир) немесе Ғ. Айдаровтың «Орхон-Енисей және көне ұйғыр жазба ескерткіштерінің тілі» - деген² еңбегінде ұшырасатын: барыс, быр, қаған, қамыш, қатун, қарақұм, обут, он, сат, табар - тауар, тарқан, тарқан, тапа (Эстонияда Тапа деген қала бар - аврор) ур//ұр/(ура), қот//қой//код/, /сув//суб деген кейбір сөздер мағынасы жағынан қазіргі орыс тіліндегі бар сөздермен жуық болмағанмен, сыртқы тұлғасы жағынан кейде ұқсас келеді. Бәлкім кей сөздер сол бағзы заманның тынысы болар.

«Қорқыт ата кітабы»³ (ХIV- ХVI ғасырларда хатқа түскен) мынандай жолдарды оқимыз: Қара тонлу авғун дінлу кафірлере бір оғұл алдыр - дуңисе дегіл маңа кафірлере – деген сөзімен діні бөлек, қаны бөлек, тілі бөлек Еуропа жұртын айтып отырған сияқты.

«Оғуз - қаған»⁴ туралы аңызда: «Урум қағанның бір жақын жуық адамы бар еді. Урусбек деген еді» - деп, оқиға Урусбектің баласы Сақлап, Оғуз қағанның алдынан тарту -таралғысымен қарсы алуымен дами береді. Мұндағы айтар ойымыз, Урум (Рим) Византия (Италия) ал, Урус + бек - дегендегі (Рус) Орыс елінің көне атауы болса керек. Рус этонимі туралы Мурад Аджи «Жусанды қыпшақ даласы» - деген кітабында жазған болатын. Орыстың әдеби тілінің тарихында: Византия мен Рус мемлекетінің арасында болған келісімдер (907, 911, 944, 971 жж) сақталған. Византиямен Рус мемлекетінің арасында болған келісімдер Византияның княз Олегпен, Киев князы Игормен немесе Святославпен болған келісімдердер сақталған. Бұл келісімдер Х ғасырдың екінші жартысынан бастап түп нұсқада емес «Повести временных лет» - деген көне қолжазбаның құрамында болып келген¹.

«Оғыз Қаған» жырына қайта оралайық, бас кейіпкер, сөйтіп, кері қайтып жолда Мұзтауына кез болады. «Оғыз қаған» - жыры ХІІІ ғасырда хатқа түскенімен айтылып отырған оқиға ХІ ғасыр болуы мүмкін. Жыр жолына арқау болған оқиға 1095 жылғы «Бірінші крес жорығы» болған сияқты. Себебі, бұл жорықты бастаған Римнің папасы:... «освобождение гроба господня из рук неверных» - «мусульман» - деп ұран тастайды.

Сол кездің тарихшылары: «ХІ веке большую часть арабских владений в Азии завоевали турки - сельджуки. У арабов они переняли ислам. Сельджуки напали на византийское войско, разбили его и захватили почти всю Малую Азию. Но вскоре обширное государство сельджуков распалось на отдельные княжества, что внушало западным феодалам надежду на легкое завоевание богатых восточных стран» - деп жазды². Ал, бұл кезде Рус елі шағын - шағын книяздыққа ие болып, бастары енді біріге бастаған еді. Олар да көрші Батыс Еуропамен, солтүстігінде Шведтармен, Финдермен, беріде Бұлғарлармен, Румындармен оңтүстігінде Астархан арқылы Батыстағы Қазақ жеріне көз алартып жүрді. Алмағайып ірілі - ұсақты соғыста кейбір мемлекет құрып кетті. Кейбір ұсақтары бірікті де өзінің әуелгі атын жоғалтып алды. Дегенмен, Азиялықтар да, Еуропа шонжарлары да бірін - бірі біліп, сөз арасында бірі «неверные» десе, екіншісі «варвары» - деп ат тағып, айдар қылған. Екі елдің араласуы мұнымен шектеліп қалмаған, жылма - жылға өрістей берген. Ұрыста тұрыс жоқ жағаласа жүріп, негізінен үстем тап өкілдері қақтығыста бола отырып, екінші жағынан жай шаруа адамдары бір - бірімен ауыс-күйісте жүріп жатқан. ХІ ғасырдың екінші жартыстында өмір сүріп, еңбек жазған түркі жұртының маңдайына біткен тұңғыш этнолингвист, алғашқы ғалым Махмұт Қашқаридің «Диуани Лұғати тюрк» атты 3 томдық сөздігінде³ орыс халқы туралы бірқатар мәліметтер береді. Бұл лұғатта «жүлік/жулик/, саман/үлкен кірпіш/ сөздерді кездестіреміз. Бұл сөздерге кейбір ғалымдар дау айтады.

Араласудың нәтижесінде орыс сөздері ғана бізге еніп қойған жоқ, керісінше қазақтың /түркінің/ сөздері де орыс тіліне сіңіп, төл сөз есебінде қабылданды. Мұның жарқын көрінісі ретінде: «Наши сношение с другими народами, с другими государствами начались очень давно. Уже в древнерусском языке были слова, заимствованные из скандинавских, финских, тюркских языков» - деп жазды Е.Г. Ковалевская¹.

Дегенмен сөз арасында айтқанымыз жөн болар, орыс әдеби тілінің бастауы көне бұлғар тілі екендігін анықтап жазған бірден бір ғалым А.А. Шахматов еді². Расында, Бұлғарлар Грециядан алыс емес. Е.Г. Ковальевская: «Из приведенного материала ясно, что вопрос о времени появления на Руси письменности до сих пор остается невыясненным» - дейді³.

Бұл арада орыс ғалымдары Араб жылнамасына көбірек арқа сүйейді. Атап айтсақ, Ибн - Фодлан Х ғ Волга бойына саяхат кешкен, Ибн-Эль-Недима (987 ж «Списке книг»). Араб географы Масуди (Х ғ. «Золотые луга» шығармасында) т.б.⁴.

Түрік тілін тасушы жадығаттың бірі - бұл – «Игор жасағы жайындағы жорық сөзі» /Слова о полку Игореве – ХІІІ ғ/ ескерткіші болып табылатын туындының алғашқы нұсқасы сақталмаған. Қазіргі қолда бар нұсқасы 15-16 ғ. басындағы тізімде сақталған, 1795 жылы табылған.

А.И. Горшков: «В «Слове» нашли отражение также и характерные для древнерусского языка заимствования из греческого – паполома /шелковая ткань/, оксами /парча/ и тюркизмы - орьтма /покрывало/, японча /плащ/, яруга, оврог, чага /рабыня/, кощей /раб/, харалужный /стольной/ – сияқты бірен - саран сөздерді атаған⁵». Белгілі ақын О. Сулейменов «Аз и я» - деген еңбегінде Славян және түркі тайпалары ежелден-ақ аралас - құралас болып келгендігін «Игор жасағы туралы жырдың тілі» арқылы нақты дәлелдер келтіреді. Орыстың төл мұрасына айналып кеткен бұл – дүниені түрік жұртының да зерттеуге құқы бар. Бұл кітапта: «А.И. Папов: «Бірден мынаны ескерген жөн: қыпшақтардың орыстарға берген ықпалы шамалы, зәредей десе болады. Демек, орыс тіліне енген қыпшақ сөздерінің саны да осыған сәйкес жоқ десе де болғандай» - деп жазды⁶.^.

Олар түркілерден орыс тіліне енген 10 сөз деп: сайгак, кочь, кощей, чача, ватага, евчан, кумыз, курган, ортыма, япончица - деп атап көрсетеді.

Түркі сөздерінен біле тұра ат тонын ала сап қашқандардың бірі-Ф.П.Сороколетов болды. Ол «Орыс тіліндегі әскери атау тарихы» - деген кітабында: баскакь, улань, есауль, сеунчь, калча, улубий, геушь - сияқты сөздерді атай келіп, түркілердің қосқан үлесі шамалы деп бақты¹.

Ертедегі славиян әскери ісіндегі сөздер түркі бірлестігі дәуірінен бастау алады. Әскери ісіндегі ең жалпы ұғымдар ертедегі түркілердің тілінен алынған: «войн», «боярин», «полк», «труп». /соғыс мағынасында/, охота, облава, чугун, железо, булат, алегарда, топор, молот, сулица, рать, хоручвь, сабля, кметь, колчан, тьма /он мың сан әскер/ /сансыз қаптаған деген ұғымда - автор/ ура, айда - бұл сөздер ғасырлар бойы өңін өзгертіп сіңіп кетсе де, әуелгі тұлғасын жоғалтқан жоқ, сондықтан көзге көрініп тұрған түркизмдер болып табылады. Ал, мына сөздер саздақ, орда, бунчук, караул, есауль, атаман, қош, курень, богатырь, биряч, жалав (ту), снузник, колымага, алпауыш, сурначь/, т.б. бергі заманды да қамтиды. Орыс деректері бір уақытта түркі тілдерінің әсерін айтып қалып отырды. Көшпенді халыққа деген жылы ілтипатын Григорий Потанин ашық білдірді. 1899 жылы шыққан «Орта ғасырдағы европалық эпостағы шығыс сарыны» - деген кітабының «Қорытындысында» былай деп жазды: «Ғалымдардың сахара халықтарына менсінбей қарауы ғылымның дамуына кеселін тигізіп отыр. Ол варварлардың роліне және рухани - мәдени алмасу тарихына дұрыс көзқарас қалыптастыруына біздің арилік менмендігімізбен тарихи болашаққа жалған сенуіміз бөгет болып отыр. Осының нәтижесінде хрестияндық апокрифі /күмәнды шығармалар, хабарлар/ еске түсіретіндердің бәрі хрестияндық болып танылып, ескішілдік көзқарас пен ескішілдік сенімнің езгісіне түсті. Батыс Европадағы әдебиет тарихының славян ескерткіштерін атай өтіп, немқұрайлық танытқан уақыт болған: енді славян мұрағаттарының құны бағаланатын халге жетті: ортағасырлық әдебиеттің кейбір деректері славян ескерткіштері арқылы ғана танылып жатыр. Бәлкім, дала аңызына да тап осындай бұрылыстар керек шығар. Сонда - ақ дала аңыздарын бұдан былай да кемсіте берудің ғылымға пайдасы шамалы екенін мойындаған жөн болар»². «Әлеуметтік некелер тек саяси өмірде ғана емес, халықтардың мәдени жақындасуына да алғышарттар жасады. Олардың ұзақ уақыт бойғы жақын көршілік тұрмысы бұл байланыстарды одан әрмен нығайта түсті. Қалыңдықпен бірге мәңгі қоныстануға оның құрметті қарауыл жасағы қоса келді.

Бұл жасақтардың саны үй - ішімен қосқанда жүздеп саналып, кінәз сарайының маңына қоныстанып, бірте - бірте Киев Русінің қала тұрғындарымен араласып кететін. Бұлар торктер, печенегтер құмандар деп аталып, кейін бұл атаулар солардың сахаралық қандастарына көшірілді» - деп жазды¹. Б.Д. Греков өзінің «Киев Русі» деген кітабында түріктермен құдалық туралы жұмған аузын ашпайды. Ылғи ғана Ярослав әулетін неміс аруларымен некелік байланысты болғанын, Святослав Ярославич Трир эпископы Бурхариннің қарындасына тағы екі кінәз - бірі саксондық Маркграфтың, екіншісі штадтық графтың қыздарына үйленеді. Ярославтың немере қарындасы неміс императоры IV Нерихқа күйеуге шығады. Генрих француз королі Ярославтың қызы Анканы, Владимирдің бір әйелі чехтан болған деп сол арқылы батыс елдермен ғана байланыста болғандығын дәлелдемекші болған. Түріктерден ат-тонын ала қашқан.

Бұл туралы О. Сулейменов: «Сонда Ярославичтер Турандот ханшайымдарына үйленді де, ал жоғарғы дәрежелі саясаттарын түркілермен жүргізеді» - деп әділ болса да қатты сынға алды². Оқиға расында олар айтқандай болды ма? Әрине жоқ. Егер тарих деректеріне әріден зер салсақ: Византия императоры VІІ - VІІІ ғасырларда-ақ, хазарлармен құдалықта болған. Мысалы, ІІ Юстиннан, қаған қызына үйленіп, некелескеннен кейін Теодора деген атты қалап алса, ІІ Тиберий қаған қызына үйленіп, 708 жылы Константинопольға Хазарлық әскермен оралады. Константин V - тің (741-775) әйелі қаған қызы болған, ол хрестиян дінін қабылдап Ирина болған. Ал, оның ұлы император Лев ІV тарихта Хазар деген атпен әйгілі болған. Византияның императоры ІХ ғасырда сарай сақшыларына хазар жасақтарынан гвардия құрайды. Хазар жауынгерлерінің көпшілігі император армиясы мен билік жүйесіндегі жоғарғы дәрежелі лауазымдар мен атаққа ие болады. Мәселен, Қырымнан шыққан Варданнос Түркос Анатолияның қызметінде жүргенде өз ағайындарының шенін өсіруге императордың әйелдері де жағдай тудырып отырған. Әулет пен әулет өкілдерінің некелесу дәстүрі түркі халықтарында ежелден бар. Үйсіннің ханы (гуньмо) Қытай императорының (ІІІ ғасыр) қызына үйленгені мәлім. Мұндай дәрежеге кез келген түркі әміршісі жете бермейді. Жоғарғы билікті армандаған Сыби-хан 630 жылы Қытай императорының қызына құда түседі. 618 жылы Гунн - шеху қаған Орта Азия көсемдерінің тізесін бүктірісімен - ақ ең мықты деген Самарқан әміршісі өзінің қызын береді. Дипломатиялық некелесулер матриархай идеологиясының жарқын көрінісі ретінде ұзақ уақыт қандық туыстықтан-мұрагер ұл әкелуге, таққа отыратын бала әкелуге мұрындық болды.

Түркілер қоғамында әйел кең хұқыққа ие болып ел мен мемлекетті басқарып, белсене араласқан. Тек кейін арабтар әкелген ислам діні Орта Азиядағы осындай қалыптасқан әулеттік некелесу дәстүрін бұзды. Мұсылман діні қыздарын кәпірлерге қосуға қарсы болды. Әйел кейіннен жеңілген жақтың сауда-саттығына айналып, гаремнің қажетін өтеді. Гаремде жұмыс жасаған әйелдің тегіне, дініне саяси мән берілмеді тек қана тірі товар есебінде болды. Мысалы, ХІХ ғ. Трапезунд (Византияның Кіші Азиядағы иелігі) бетке ұстары сұлу қыздарын таратып, құтылып отырды. Трапездың аса қауіпті қоңсысы түрікпеннің Аққойынды мемлекетінің басшысы Тұрқали-би 1351 жылы жас император Алексей ІІІ Коминнің қарындасы Марияға үйленеді. Императордың екінші қарындасы Феодора 1358 жылы Халбин аймағының әміршісі Хаджи-Омар да қосылады. ІІІ Алексейдің бір қызы Хаджи-Омардың ұлы Сүлеймен биге, енді біреуі Әрзерумның әмірі Тажи-Әддинге, төртіншісі Тұралы Қара-Юлуктың немересіне тұрмысқа шығады... Сөйтіп Трапаезунд кәнизактарының арқасында дәуірлей берген. Грузияны арабтар мен сельжуктар жаулап алғанда Грузин патшасы Дәуіт ІV 1124 жылы қыпшақтың ханы Артықа құда түсіп, қызына қолқа салады. Орыс шежірелері Артықты-Отрок, ал грузиндер - Атрах дейді. Бұл оқиға әңгіме Майковтың «Ешман» толғауына арқау болған. Артықты грузиндер шежіресі Турандохта деген атпен біледі. Яғни, Турандық қыз, ия «Тұран қызы» деген сөз. Парсы және Кавказ жазба ескерткіштерінде «туран» деп түркілер мекендеген өңірді, әсіресе Орта Азияны атаған. Сөйтіп, ХІІ ғасырда Грузия мен Арменияны құтқарып қалған қыз Қанжахтың туған қарындасы болып табылады. Византия мен хазарлар қалай одақтасса, Русьтер мен далалықтар солай табысып жатты. Бір айырмашылық Русь меншікті және кінәздыққа бөлініп бытырап жатты. Бытыраған орыс кінәздары далалыққа бағынышты болды. Бұған кінәздардың әлеуметтік некелік қатынасы толық дәлел бола алады. Орыс кінәзіне қызын ұзатқан ру туыстасып, оған қарсы шабуыл жасамаған. Ұлыстық кінәздар түркілік қыздарға үйлену арқылы, даланы билеп төстеп отырған қағандармен одақтасып отырған, жәйі келе үйреніп, құда болуға тырысқан, өздерінің иелік етіп отырған жерлерін кеңейткен. Сөйтіп, бірте - бірте ішкі түрік жеріне ептеп кіріп отырған. Некелік ұзақ жылдарға созылған, әскери одақтың белгісі болды. «Күйеу бала» да ағайыншылық дәстүрді сақтаған, қадірлеген. Төркіндер, демек, әйел тарапынан қайындасатын ағайын-туысқан, түркі халықтарының ерекше сый-сияпатына ие болған. Түрік халқы «Күйеу баласын да пайғамбар сыйлаған» -дегендей қағиданы берік ұстаған, қызының баласын жиендерін аса құрметтеген оларда нағашы жұрт есебінде қарымта қайтарған. Қыз баласын қызғыштай әспеттеген. Өзі де кең пейіл түркі елі қолы ашық барын аямаған. Бұл турасында Лев Гумилев: «Түріктер хандық құрып, шексіз ақыл мен даналықтың иесі болған.

Афрасиабтың мақал-мәтелдерінің ішінде мынадай біреуі бар екен: «Түрік шанақ ішіндегі теңіз маржаны сияқты, өз жайында жатқанда, ол тіпті құнсыз нәрсе, бірақ ол теңіз шанағынан шықса болғаны, баға құны артып, патша тәждары мен қалыңдықтың мойны мен құлағының әшекей-көркі болып шыға келеді» - дейді¹ (И. Умняков. Фахреддин тарихы... 10-бет). Қыздың ата-жұрты төркіні (торкины) осы сөздің түбіріне көңіл аударсақ, «төр» жоғарғы орын түркілерде ең қастерлі орын есебінде жүрген. Төркін жоғарғы елдің, қасиетті елдің деген сөздің баламасы есебінде жүрген. Төркін дегендегі -кін қосымшасы ежелден бар. Мысалы, келгін, барғын, өткін, сұрағын, жүргін, сүргін, т.б. бұл сөздер эпостық жырларда да кездеседі. Демек, ІІ жақтың шақтық мәнінде жұмсалған. Бұл сөз бірінші рет орыстың «Повести временных лет» - деген ескерткішінде ұшырасады. Онда Владимир Святославич өз ағасы Добрынеймен волжалық бұлғарларға аттанғанда еске алады: «А торки берегом приведе на конихь» - деп жазбаға түскен. Жалпы түркілер Киев мемлекетінің жеріне берік орын теуіп, қоныстанғанға ұқсайды. Орайы келгенде айта кетейік: «Галицко - волынская летописінде» «От него радившюся Концаку, иже снесе Сулу...»² - деген сөйлемдегі «Сұлу» түрік сөзі кездеседі. Орыс ғалымдары русь, руский - деген терминдерді Киев жерімен байланыстырады. ХХ ғ. дейін нормандық идеяны қолданып келген ғалымдар Русь деген терминнің сырттан келгендігін жасырмайды. «... и Русь считали названием одного из шведских или скандинавских племен». Немесе, «Русскими назывались якобы завоеватели Новогородской земли-варяги, и они передали это название киевской земле и всей стране, всему народу» - деп жазды³. Немесе «У Сильвестра была определенная задача - доказать, что русская церковь-наследница Византии» - дейді¹. Өздерінің бұл жердің иесі еместігін жобалап болсын айтып өтеді. Бірақ, Византия мен Хазарлар, түрік-сельжуктардың есімдері неге тарих бетіне қайта-қайта шыға беретініне мән бергілері де келмиді. Соғыстың нәтижесінде аннан қашқан, мыннан қашқандар «ХІІІ «бродники» аталған, орыс көшпенділерінің Плоскиня есімді көсемі болған» - дейді². Кейіннен бұлар казактар - деп атала бастады.

Біздің мақсатымыз орыс жылнамаларының тілін зерттеу емес. Дегенмен, жұмысқа қатысы бар мәселе болған соң жазып отырмыз. А. Мещерский «Слова, пришедшие из тюркских языков, попадали в древнерусский язык преимущественно изустным путем, но иногда отражались и в письменных памятниках собственно литературного жанра. Так, например, особенно заметен этот лексический пласт заимствований в «Слове о полку Игореве» встречаются слова тюрского происхождения и в летописях. Слова тюркского происхождения в древнейший период заимствовались русскими из языков многочисленных народностей, последовательно сменявших друг - друга в качестве ближайших соседей восточного славянства с юга востока. В начале это были Хазары /до конца Х в./, затем Печенги /до середины ХІ в./, с 1068 г. Главным враждебным соседом Руси со стороны Причерноморья становятся половцы /куманы/, завоеванные в 1237-1240 г.г. татаро-монголами. Поскольку последние, в конечном счете, подчинили себе всех своих предшественников и господствовали над Русью в течение двух с половиной столетий, поскольку большинство тюркизмов в современном русском языке принято считать заимствованиями из татарского. Однако это неверно, так как первая фиксация многих слов подобного рода относится ко времени задолго до татаро-монгольского нашествия, например, слова лошадь /тюрк. алаша-ат/ читается в «Повести временных лет» под ІІІІ г. По значению заимствования из тюрских языков обычно являются названиями предметов вооружения, одежды, других предметов быта, а также обозначают титулы и звания тюрских правителей. В древнейшую эпоху уже были зафиксированы следующие слова тюрского происхождения: сабля /«Начальная летопись» и «Слово о полку Игореве»/, японча `покрывало`. /«Слово о полку Игореве» в форме япончица/, кочань, `титул хазарского правителя, затем после разгрома Хазарского Каганата ставший одним из титулов киевских князей` /«Слово о Законе и Благодатие», «Слово о полку Игореве», а также надписи - граффити на стенах Софийского собора в Киеве/, сокращенная форма того же титула-хан, кощей /тюрк. кошчи/, `невольник, пленник` /«Слово о полку Игореве»/, чача, `рабыня`. /«Слово о полку Игореве»/. Заметим, что слово кощей /пленник/ переосмыслилось по сходству с исконно славянским прилагательным кощнь /от кость/, `костлявый худой`, что вполне естественно, так как половецкие пленники, конечно, не могли быть особенно упитанными. Отсюда сказочный образ злого старика кощея бессмертного, который «над златом чахнет»¹. А.И. Горшков та кощей /раб/ деп түсінік берген (81 стр). Бірақ, кощей /қосшы/ /көш ей/ түрік сөзі, олар айтқандай кощей /пленник/ кощнь /от кость/ бір емес. Оның үстіне түрік тұтқыны осы сүйек сияқты // арықтығын айтқан ғой. О.Сулейменов: «Мәңгі жасайтын Кеще /Кощей Бессмертный/ - зұлымдықты, ешқашан толастамайтын дала тұрғындарының бітімсіз шабуылын бейнелейді» - дейді². Біз бұған толықтай келісеміз.

Сол сияқты «кочевник» /диалектілік түрі - «кощевник» атауының кощ /коч/ деген түбірі бар» - деген сөздің де жаны бар. Бұл туралы О.Сулейменовтің кітабынан³ оқып танысуға болады. Әлеуметтік неке дәстүрі түрік-славян халықтарының тіл қатынасына әкелді. «Без преувлечение можно сказать, что почти все влиятельные княжеские рода в Киевской Руси состояли в кровном родстве со Степью»⁴ - деп жазды О. Сулейменов өзінің кітабында.

Сондықтан тілдік қарым - қатынас, туыстық қарым - қатынастан барып шығады. Және ежелден етене араласқан елдің ғана тілі бір - біріне ауысып жатады да, біріне-бірі сіңіп сол елдің төл сөзі есебінде қабылданады. Туыстық дегеннен шығады, өзіміз сөз қылып отырған «Жырдың» кейіпкерлері Ольговичтердің рулық шежіресі де өте қызық. Мысалы, Тугра-ханның қызына үйленген Олег Чернигов кінәзі дәрежесіне көтеріледі. Бұлардың баласы Святослав әкесі сияқты түрік қағаны Аспаның қызын алып «Киевтің ұлы кінәзі» атанады. Святославтың ұлдары Игорь мен Всеволодтың тамырлары қыпшақ қанымен толықты. Ал, Игорьдің баласы Владимир тұтқында болғанда Қонжықтың қызымен әуей болып, үйленіп алады. В.А. Порхоменко. Проблемы источниковедения. М-Л., 1940, т. ІІІ (391- бет) жазған мақаласында: «тіпті орыс жері үшін азап шегуші» даңқты Владимир Мономах өзінің екі ұлын – Юрийді 1107 жылы және Андрейді 1117 жылы қыпшақ қыздарына үйлендіреді. Бұл жерде нәсілдік немесе мәдени қарама-қайшылық туралы сөз қозғау артық болар. Сірә, Русьтің де, қыпшақтардың да ең мәртебелі адамдары өзара ортақ мүдделесудің нәтижесінде бір-біріне жақындаса түскен болуы керек» - дейді. 1107 жылы жазылған шежіреде: «Иде Владимир и Давид «Олег и Алпс и другому Аспе и створише мир, и поя Владимиру за Юргя Аспину дщерь, Осеневу внуку, а Олег поя за сына Аспину дщерь, Гиргеневу внуку, месяца января 12 день» - деген екен. Осындай құдандалық саяси бас қосуға әкелді, әскери одақ құруға ортақ жауға бірлесіп шығуға еріксіз итермелейді. Кінәздер өзара қырқысып жатты. Оларға араша түсуге далалық құдалары жүрді. Түріктер уәдеге берік тұрды, сондықтан бұндай құдандалық бейбітшілік пен көмек кепілі болды. Түркілер асқақ болды. Сондықтан славяндар олармен туыстасуға ұмтылды. С.М. Соловьев «История России» - деген еңбегінде. - Москва, 1960, т. 1, - 347-379 беттерде былай жазды: Қыпшақ жасақтарын өздеріне көмектесу үшін Владимир Мономах орыс жеріне 19 рет, ал барлық Ольговичтер (атасы мен немересін қосқанда) 15 рет алып келді дейді. Дегенмен, тарихи мәліметтердің бір-ақ қайнар көзі бар, ол - тіл, ол өткен дәуірдің ең сенімді шежіресі болып табылады.

Орыс әдебиетінде ХІІ, ХІІІ, ХІV ғасырларда түркі елдерінің сөздерінің енгенін байқауға болады. Сол сияқты қазақ тіліне де орыс, араб, иран-парсы, монғол т.б. елдерден де сөз тасқыны толассыз еніп жатты. Орыс тіліне ХІІІ ғасырларда «... кумыз (напиток из кобыльего молока): «пьешь ли ты кобылии кумыз?» - «Ипатьевская летопись» под 1250 п; тамга (вид подати) –Грамота Менгу Темира 1267 г., ямь (ямская гоньба) -там же, баскакь (сборщик дани) -там же, дорога (татарский чиновник) – там же. ХІV ғасырда «улусь (кочевое поселение) - Ярлык Узбека 1315г., карауль (пограничное сторожевое поселение) – Грамота метрополита Алаксия 1356 г., капторга (металлическое украшение у пояса) – Духовная Ивана Калиты 1327-1328 г.г., ден/ь/га (монетная единица) Договорная грамота 1381г., алтын (монета в 6 денег, от татарск» алты` шесть`/, алачюга (лачуга)-«Новогородская летопись» под 1379 г. и др. К ХV в. может быть отнесена письменная фиксация следующих татарских заимствований: башмакь- «Софийский временник» под 1447 г., аргамакъ /дорогая лошадь/ - там же, катуна /татарская женщина/ - «Софийский временник» под 1446 г. Много заимствований: из тюркских языков и даже целые фразы на восточных языках находим в «Хождении за три моря» Афанасия Никитина (1466-1472 г.г.) - деп жазды Н.А.Мещерский¹. Сөйте тұра түркі тілдерінен сөздер өте аз кірді оның өзі киім-кешек атулары ғана дейді. Ал, бұл аталған сөздерді Н.А.Мещерский өзі термеген мысалдарын: неміс-татар сөздерін 13-15 ғ.ғ. Богородинцкий В.А. «Общий курс русской грамматики», гл. ХVI, с. 345-347, 351-352 еңбегінен алған. Богородинцкий сөздәйектемесін – Серезневский И.И. «Материалы для словаря древнерусского языка. Т.-1-3. СПб., 1893-1912 жылғы еңбегіне сүйенген. Б.А.Ларин: «Особенно значительным является пласт, заимствованный из восточных иранских, тюрксикх, кавказских языков. Тюркского происхождения слова аманать - `заложник, пленник`, алтынь, лачуга /более древнее/алачуга/, камка - `шелковая цветная ткань с узором`, тамга - `клеймо` ткань`, зарба - `одежда`, охабень - `кафтан`, кумгань - `металлический кувшин с носиком` и.т.д., деп тағы да бірен-саран сөздермен тоқталады².

Кірме сөздер, яғни шығу төркіні жағынан басқа тілді сөздер, әрбір тілдің лексикасында да бар. Сөздік құрамы ауыспаған, толықпаған, басқа тілден сөз енбеген тіл жоқ деуге болады. Түбі тілдердің шығу тегі бір. Жылдар өте келе бөлініп, тармақталған. Дүние жүзінде түрлі-түрлі тілдерде сөйлейтін халықтар өз ара бір-бірімен қарым-қатынаста болады да бір-біріне сөз ауысқан. Әрбір тілдегі басқа тілдік сөздер санының аз и я көптігі тарихи жағдайлармен тығыз байланысты. Фарсы тілінің лексикасында араб тілінен енген көптеген сөздер бар. Ал ағылшын тілінің лексикасынан роман /Роман тілдері/ романские языки/ дегендегі «роман» деген атау латынның Roma сөзінен жасалған. Латындар Рим және римляндықтарды /қазіргі италияндар/ Roma деп атаған. Тілдердің роман тобына: француз, итальян, португаль, румын, латын /өлі тіл/ т.б. тілдері жатады. Ағылшын тілі лексикасында ағылшындық төл сөздер 30 пайыз шамасында ғана, ал өзгелері басқа тілдерден енген³.

Бұлғар тілінен де түрік тіліне енген сөздер көп. Не керісінше енген сөздерді де ұшыратуға болады. Бұлғарлар мен түріктер «Түрік тілдерінің батыс-хун бұтағына⁴ жатады. Демек, өздерінің шығу туу жағынан екі тіл бөтен тіл болмаған. Жалпы түрік тілдерінің шығыс хун бұтағы бір-бірімен тығыз байланысып барып, үндіевропа тілдерімен тоғысып жатты бұған мыңдаған жылдар керек болды. Есте жоқ ескі заманда тілдердің шығу арналары бір болған. Н.К.Дмитриев: «Болгар сөздігі мен тілінің қалыптасып жасалуында түрік тілінің атқарған қызметі роман тілдері элементтерінің ағылшын тілінің жасалуында атқарған қызметінен кем емес» - деп, жазды. Кеңестер дәуірі кезінде орыс тілі дерлік түрік халықтарының тіліне енді десек артық айтпаған болар едік. Атап айтсақ: ұйғыр, тува, тофалар, татарлар, башқұрттар, қарайым, қараша-балқарлар, құмық, шор, қазақ, қарақалпақ, өзбек, қырғыз т.б.

Мысалы, зерттеушілер орыс тілі лексикасындағы мына сөздер шығу төркіні жағынан түркі тілдерінің сөздері деп есептейді: арба, арбуз, аргамак, арык, алтын, аршин, бай, баклажан, балык, барыш, башмак, беркут, буран, барсук, басмаш, вьюк, деньги, изюм, ишак, кабан, каракуль, кинжал, кишлак, кумыс, камыш, каторга, капкан, кендирь, кочевать, курган, курдюк, лошадь, отара, сабан, сазан, саксаул, саман, тесьма, тулуп, туман, табун, тау-сагыз, урюк, утюг, чабан, чекмень, шаровары, янычары т.б. Н.К. Дмитриев және Д.Н.Ушаковтың пікірлеріне орай алынды. Қараңыз К.Аханов. Тіл білімінің негіздері, Алматы: «Санат», 1993. – 153 бет.

Ал, орыс тілінің өзіне тек қана түрік сөздері еніп қана қойған жоқ. Көне Грек сөздері де: ареопог, архонт, плот, акрополь, амфора, сатир, нектар, амброзия; Рим сөздері: патриции, плеби, консул, триумви, вират, форум, сенат, легион, когорта, пенаты, календы, сатурналии, фавн, вакханка¹, А.А. Шахматов орыстар мен Византия - бұлғар байланысы нәтижесінде мына сөздердің пайда болғанын көрсетеді: парус, пардус, уксус, кровать, полаты, терем, коромысло, баня немесе, враг, вред, срам /стром/ благой, средство, нрав, храм, главный, время, преже, допреже ХІ ғасырда қабылданғанын айтады. Бұл мысалдар Б.А. Лариннің еңбегінен жазып алынды². А.Н. Гвоздев: кей сөздер: сюзерен, вассал, рыцарь, паладин, колоны, трубадур, миннезингер, командор, оруженосец, копьеносец, ландскнехт, корсар, корвет, аркебуза, мушкетер, т.б. орта ғасырдың сипатын көрсететінін айтуға болар еді. Ең ертедегі кірме сөздер мынандай жазба ескерткіштерде сақталған: пискупь /католический епископ/ - Смоленская грамота 1229 г; провсть /нем. Probst.. – высшее церковное звание/-там же; фоготь /нем. Yogt -судья/ -там же; мастерь/ в значении главо рыцарского ордена – латинск . magister. /- Смоленска грамота после 1230 г. К середине ХIII в, отнесены следующие заимствования: рат (в) манъ /член совета города Риги /- Полоцкая грамота 1264; рыторь /рыцарь/ - «Новгородская летопись» под 1242 г; скорлать или скарлать (название дорогой ткани) - Грамота Владислава 1288 г.; Грамота Рижская 1300 г.; гърцикъ или герьцюк (герцок) - «Ипатьевская летопись» под 1235 и 1258 г.г.

В ХIV в зафиксированы такие заимствования из немецкого: бархать «Путевые записки Игнатия», 1392 г.: шида /шелковая ткань нем. Seide/- том же; буркгимисторь – Грамота Витебская 1399 г., грошь – Галическая грамота 1351 г., /насилие/- Грамота Витовта 1388 г. фальшивый / поддельный/- там же., фунть / мера веса/- там же.; В ХV в –бунть / нем. Винd-союз/., балка / бревно/., мушкатовый /цвет/- «Привилей мъету Менскому» 1499 г¹.

Россия жерінде «Петрлік дәуір» - деген атпен қалған кезеңде көптеген сөздер енді. Бұл турасында Е.Г. Кавалевская: «Следует отметить при этом, что тексты петровского времени черезмерно насыщены иноязычной лексикой» - деп жазды². Соның ішінде: ария, балет, кабинет, концерт, камердинер, комплимент, театр, тұрмыстық лексика: /алебастр/-греч. Alebasters, лат. Alebaster; апартамент-польск. Apartament франц. appartment; бал-франц. Bal; банкет-франц. Bangket, баул-итал. Baule билет-франц. Billet; бисквит-франц. biscvit, бокал-франц. bokal, нем. Pokal от лат. Pokulum, бриллиант – франц. driliant, brillant, галантеря-франц. Galanterie, галстук/галстух, галштук, галзук/-нем. Halstuch, инструмент-лат. instrumentum нем. Instrument, франц. Instrument, кабинет/габинет/- франц. Gabinet, итальянск gabinette, камзол-франц. Camisole, kahane (каканея)-франц. Canape, квартира –франц. Gwartier, Ouartier от лат.guartarius, конфета/конфет, конфект/-итал.confette, konfekt из лат. Konfektum, кофе/кафе/ - франц. Café, итал. Caffe, нем.Koffee Kaffe из арабск. Rahva /ливрея - франц. Livree, магазин-франц. magasin, итал. magazzino, манжеты/маншеты/-франц. manchette, пакет-франц. paguet, нем. Paket, парик/перюк/ - франц. Perrugue, помада-франц. Pommade, презент-франц. Present, шоколад, шлафрок-нем. Sehlafrock³.

1 Украина: запорожцы, гетман, кошевой атаман, батько, жинка, парубок, кобзарь, чумак, бандура, чай, левада, гребля, барвинок*.

2 Кавказ: джигит, абрек, кунак, уздень, хаджи, аул, сакля, арба, чинара.

3 Англия: мистер, миссис, мисс, джентльмен, леди, милорд, лидер, билль, палата, общин, гинея, шиллинг, фунт стрелингов, спич, бридж, коттедж.

4 Италия: синьор, синьора, чичероне, гондола, тарантелла, корнавал, полишинель, арлекин.

5 Испания: дон, донна, тореадор, пикадор, гитана, мантилья, костаньеты, качуча, гверилья.

6 Китай: кули, мандарин, богдыхан, пагода, джонка.

7 Турция: /Восток/: султан, визирь, янычари, башибузук, гяур, аллах, коран, мечеть, минарет, муэдзин.

8 Япония: самурай, гейша, тайфун¹.

Мұның ішінде автор кей сөздерді ажырата алмағандығы көрінеді. Мысалы, джигит-жігіт, құнақ-кунақ, араб сөзі қажы, ауыл-ауыл, араб сөзі: аллах-алла, коран-құран, мечеть-мешіт, Богдыхан-Бөгдехан; қазақ тілінде бөгде - деген сөз бар. т.б.

Ғалымдар қазақ тілінің сөздік құрамына күншығыс елдерінің тілдерінен ауысып келген сөздерді үш салаға бөліп қарайды:

а) Араб – Иран тілдерінен енген сөздер.

б) Моңғол тілдерінен енген сөздер

в) Моңғол және түрік тілдеріне ортақ сөздер².

Араб-иран тілдерінен қазақ тіліне ауысқан ортақ лексика я сол тілдердің тікелей қарым-қатынасының әсерінен немесе Орта Азия халықтарының, оның ішінде, әсіресе тәжік, өзбек тілдері арқылы ауысқан. Қазақ тіліне араб-иран сөздері, көбінесе орта ғасыр тұсында Орта Азия ғылымының, мәдениетінің көтерілуіне байланысты сол елдің атақты классиктерінің шығармалары арқылы енген ХI ғасырдағы Махмут Қашкари сөздігінде көне түрік сөздері қамтылған. Ол: «Сол себепті түрік тілін үйренудің қажеттілігін өмір талабы мен ақыл таразысы әбден дәлелдеді. Түрік, түркімен, оғыз, жігіл, яғма, қырқыздардың сөздері мен сөйлеу мәнерлерін зерттеп, қажеттісін пайдаландым» - дейді³. Сондай-ақ, көне түрік тілдеріне араб-иран сөздерінің енуіне, ескі араб жазуы да жағдай туғызған. Бұл кездерде қазақ даласында түркі тілдеріндегі түрлі тілдерді қолданған Ұйғыр тілдері 24 әріптен тұратын жазуды пайдаланған. Олардың өзара сөйлейтін тағы бір тілдік тәсілі де болған. Сахара, қыр халықтарынан шыққан жомұлдардың тілдері де өз алдына жеке тіл болған. Қай, ябақұ, татар, басмыл ұсақ тайпалардың да тілдері бар. Бірақ, олар түркі тілін ертеден білген. Бұлардың ішінде Қырқыз, қыпшақ, оғыз, тохсиф, чігіл, оғрақ, жарұқ тайпалары тек түрік тілімен ғана сөйлеген. Махмұт Қашқари: «Рұм өлкесінің жаңындағы бұлғар, суер, бажанақтардың тілдеріндегі сөздердің соңы ықшамдалған. Түрікшенің бір түрі» - дейді¹. Олай болса, бұлғар (Болгар) тілі түрікше болып, содан бері орыс елдеріне түркі тілі барынша сіңіп, орыстанып кететіні заңдылық болса керек.

Ахмет Байтұрсынов: «Түркі жұртының 90 пайызы баяғыдан бері араб әрпін пайдаланып келді» - дегеніндей² араб-парсы сөздері тілімізге дендеп еніп, әдет-ғұрып, салт-санамыздан берік орын алып, кейбірі төл сөз есебінде болып кетті. (Пайыз-деп жазып отырған-автор). М. Қашқари парсы тілінің енуіне қарсы болды³. Бірақ, заман ағымына байланысты араб - парсы тілі өзінің дегеніне жетті.

Кірме сөздерді Х. Досмұхаметов «жат сөздер» - деп атаған да мынандай сөздерден мысал келтірген: қала, молда, шілде, амал, айып, әділ, әлім, илаж, өмір, ар, құрбан, әкім, аспан, дұспан, заңғар, құн, береке, патса, дастарқан, сабын, бедек, Асан, Үсен, Сәмеке, Шайбақ, Сидақ, Мәмбет, Мәделі, әзіл, масқара, дәулет, апат, есеп, шынжыр, несібе, серт, әсет, ақырап, жеді, дүйсенбі⁴.

Сол сияқты Х.Досмұхамедұлы «Тілімізге жат сөздер екі жақтан кіріп жатыр. Бірі - араб сөзі, парсы сөздері, ордаға оқығандар арқылы» - деп, жат сөздердің көптен енуіне қарсы болды⁵. Сол сияқты қазақ тілінің сингармонизм заңына байланысты өзгерген сөздерді атап өтеді. Мысалы, Мәделі деген сөз Махмудали дегеннен, бейсенбі деген деген сөз пажшанбе дегеннен, Абдолла деген сөз Ғабдолла деген сөздерден шыққандығын көрсетеді⁶. Ал, «жапатармағай» деген сөз арабтың (жамхан - туран - мағжан бәрі бірге ұмытылу) деген мағынаны білдіреді де бірнеше жай сөздің бірігуінен жасалған қазақ сингармонизміне бейімделген сөз екендігін жазады⁷. Л.З.Рустемов араб - парсы сөздерінің қазақ тіліне ену кезендерін шартты түрде екіге бөледі. а) ХV ғасырға дейін ә) ХV ғасырдан бастап. Ұлы Октябрь Социалистік революциясына дейінгі кезең (79-80 беттер)⁸. Бұл орайда кітабында келтірген 10237 сөзі бар текстегі (мәтіндегі - автор) араб-парсы сөздерінің саны 1517. яғни 14,9 (пайыз-автор) екенін көрсетеді⁹. Араб-парсы сөздеріне қатысты Н.Оңдасыновтың «Арабша - қазақша сөздігін» де атап өткен орынды деп есептейміз. Осындай құнды еңбек тілдің тарихи кезеңін жүру барысында көрсететін бірден - бір дерек көзі болып табылады. Араб-парсы сөздерінің қазақ тілі заңдылығына бейімделіп, бейімделмей-ақ сіңіп, еніп кеткендігі соншалықты қазірлер арнаулы сөздіксіз ажырату мүмкін болмай қалды.

Проф. М.Балақаев та араб-парсы кірме сөздері жайында айта келіп, мынандай мысалдар келтіреді: хал / حال /, хал-ахуал, хал-жай, халың қалай, халық / خَلح / халықтар, халықтың, халықаралық, сабын /.صابون. / сабындау, сабынға, базар / بازار / базарлық, базарға, базаршылық, орамал / اورامال /, орамалдық, оралмаған т.б.¹

Қазақ тіліндегі антропонимикалар араб тілінен енгендігін байқаймыз. Мысалы, Әбдулла, Ғабдулла, Ғабдүлкәрім, Ғабдырахман, Әбдүлманан, Әбдіжаһпар, Ғарифулла, Файзрахман, Камалитдин, Шамситдин, Ақмет /Әхмат/, Лұхаммат, Мұқамбет, Мұқанбетжан, Махамбет, Мамыт, Махмұт, Садық, Сәбира, Әсия, Зылиха, Әмина, Фатима, Хадиша, /Қадиша/, Фатима, Ғалия /Әлия/, Ләйлә, Камария т.б. Парсы тіліне: Рүстем, Бану, Раушан, Гүлнара, Нияз, Гүлзада, Факизат, Гүлжаһан, Аспандияр, Жәңгір, Жиренше т.б.

Ортағасырлық түркі жазба ескерткішінің үлгісі болып саналатын Қадырғали би Қасымұлының «Жамиат - тауарих» атты еңбегі (1602 жылы аяқталған). Бұл ескерткіштің тілінің сөздік құрамын түрік, моңғол, араб, парсы, қытай сөздері құрайды. Зерттеуді З.А.Хисамиева дастанның сөздік құрамының 58 пайзы (бұдан былай да пайыз деп жазамыз - автор) түрік, 28 пайзы араб, 13 пайзы парсы, 1 пайзы моңғол және басқа тілдердің сөздері екендігін жазады. Шежіренің лексикасында: араб, сөздері: ахуал, афсус, ниһайат, ақл, имарат, хамила,, хисса, нафар, хисм, аксар, даулат, асл, илтифат, ихлас, ишарат, повар, файда, мадх, мани, рәсім, мурад, дин, рахм, адат, хақ, хуким, аууал, батн, ғайат, ғариб, ба зи, мақбұл, мафсил, мәшһүр, ма табар, ма руф, миссал, ғайри, азим, т.б.

Парсы сөздері: надан, намус, рәнж, арзу, гуман, гунаһ, пак, пакиза, пәри, худай, панаһ, лафз, нәсіл, фарзанд т.б.

Монғол сөздерінен: түркі-монғол мағынасында кездесетін, хан, хатун, олжа, орда, улус, чериг, қарачу, баһадүр, охтача, нойан, гүрген, отчингин, тегин, нүкер, қуа, еке, мерген, сечен, йеке, онда, т.б. Бұл сөздердің ішінде түркі сөздері де кездеседі. Үндіеуропалық тілдерден екі-ақ сөз (этонимдер мен жалқы есімдерді қоспағанда кездеседі). Олар керәл (корольдық, королевство), улкерестин (хрестиан)¹. Осы орайда: «Көшпелі елге жазу - сызу оңайлықпен тарамады. Жазба әдебиет жоқтық бізді сақтады» - деп жазды Х. Досмұхамедұлы. Бұл негізінен дұрыс пікір еді. Расында да, отырықшы елге басқа елдің дінін де, оқуды да тез сіңіруге болар еді. Қазірдің өзінде қазақстанда түрлі дін ағамдары қаптап кетті. Ақын - жырау поэзияларының таза күйінде жетуінің бір себебі осында жатыр.

М.Балақаев: «Қазақ тіліне араб-парсы тілдерінен сөз алу процесі ХІХ ғасырдың бірінші жартысында, оңтүстік аймақтардың Қоқан хандығына бағынып тұрған кезінде күшейе түсті де, ХХ ғасырдың басында ол процесс тоқталды» - дейді².

Бұл арада Иран тілдеріне де түрік сөздерінің ауысқанын айтқан жөн: ата, аталық, адырна, орда, ақша, елші, адас, ұлы, құрылтай, бұлдырық (бүлдіршін), қылыш, қонақ, бұғау, ту, темір, шабар (шабарман), сорпа, садақ, тоқпақ, қаймақ, құл, қыйғаш, ұлұс, ел, жылқы, олжа, өлек, өлекпін, қаз, қарға, қарақұс, сұңқар, төре, төрелік, қызыл, қылшық, қалпақ, қамшы, қу (тамызық), қосын, қарауыл, қарақшы, қайың, арыстан, аю³. Бұдан шығатын қорытынды бір тілден, екінші тілге сөз ауысу тек қана бір жақты ғана болмай, әр жақты болғанын да көреміз. Араб-парсы сөздері қазақ еліне енгенімен, грамматикалық тұлғалары өзгеріп, қазақтық тіл ерекшеліктеріне бейімделіп, қазақи сөздерге де айналып кетті.

Мысалы, бұқара (фухараһу), пікір (фикир), әкім (һаким), үкім (һүкүм), мекеме (маһкеме), тарих (тариһ), құрмет (хүрмет), қызметкер (һизматкар), хана (кітапхана // һанекутупһане), әрекет (һаракат), мақта (пахта), жүзім (йүзүм), еш (һеш), әр (һәр), хүрмет (үрмет), хажет (әжет), хатер (қатер), хәзірет (әзірет), хдис (хәдіс), Орымбет (Ор - мәмбет), көрек (көрен), т.б.

Араб - парсы сөздері ХV-ХІІІ ғасырдың тіпті, ХІХ-ХХ ғасыр ақын-жыраулардың сөйлеу тілінде де молынан кездеседі. Оның бір себебі сол кездегі ақын-жыраулардың араб-парсы сөздерін төл сөз есебінде қабылдауында. Ал, кейбір мұсылманша хат таныған ақын-жыраулар дүниелік сөздерді орынды пайдалана білген. Р. Сыздықова: «Олардың бір тобын бұрынғысынша, дерексіз ұғымдарды білдіретін, халық тіліне сіңген сөздер құраса, келесі тобын ислам дініне қатысты ұғымдар мен дін иелерінің аттары құрайды. Одан қалды, бұл қатарда мәдени-рухани дүниеге қатысты бар сөздер тұрады» - деп, нақтылы дұрысын жазды¹. Шынында да, қазақ дүниесі кез-келген сөздерді қабылдай бермеген, қажетіне қарай, қазақтық айту ерекшеліктеріне қарай, бейімделген сөздер ғана кіріп үлгерген. Кісі аттары еліктеуден барып еніп кетсе, кей сөздер үшінші, төртінші мемлекеттер арқылы кіріп кетті.

Мәселе, тіл туралы айтылып отырған соң, мына жағдайды аттап кете алмаймыз. Қазақ - монғол сөздерінің ұқсастығы, шығу тегі жөнінде көптеген талас-пікірлер болып жатыр. Қазіргі Қазақстан мен Монғолия территориясын осыдан 200000 - 400000 жылдар бұрын адам баласы мекендегенін зерттеулер дәлелдеп отыр². Б.з.б. ІІІ мың жылдықтан бастап Орта Азияда өмір сүрген көп тайпаларды Қытай жылнамаларында «жүн» - дер деп белгілеп, б.з.б. ХV ғасырдан «жүн» - дердің батыс бөлігін «батыс жүн», шығыс бөлігін «ди» деп атап «ди»-лерді «қызыл ди», «ақ ди», «солтүстік ди» - деп айтқан³. Ежелгі юанан (грек), парсы деректерінде б.з.б. V ғасырда Қазақстан және Орта Азияда өмір сүрген тайпаларды «сақтар» - деп атаған⁴.

Б.з.б. V - IV ғасырда Қазақстанның шығыс территориясын мекендеген «жүн»-дердің бір бөлігі-көшпелі тайпаларды қытай жылнамаларында «ху» деп оны «мин» «ху» (батыс ху), «дун ху» (шығыс ху) - деп атайды екен⁵. Б.з.б. IV ғасырында үлкен мемлекет-империя құрып «ху» тайпаларынан Орта Азияда із қалдырғандар «хун»-дар⁶ біздің заманымыздың IV ғасырына дейін дәуірлеген. Хундар Орталық Азиядан Батыс Еуропаға дейін кең атыраптағы түркі, моңғол, тұңғұс, манжорды түгелдей билеген⁷. Осы Хундар дегеніміз кім? Қай тілде сөйлеген? Тіл ғылымын зерттеушілер тілдердің генеалогиялық классификациясы салыстырмалы - тарихи тіл ғылымының деректері мен жетістіктеріне сүйеніп, дүние жүзіндегі тілдерді шығу тегі, материалдық туыстығына қарай, тілдік семьяға, топтарға бөлген⁸. Сол семьялардың бірі - Алтай текті жалғамалы тілдер дейді де, бұған: түрік, монғол, тұнғұс, манжор, фин тілдерін жатқызады.

Бірақ, түркі - монғол тілін зерттеушілер: бұлар туыс тілдер ме, туыс болса алыс туыс па, жақын туыс па дегенге келгенде біраз таластар туғызады. Хундардың шығу тегін, тілін зерттеушілер: хун тілі түркі, монғол, фин тектес екендігін айтады¹. Кейбір ғалымдар: түркі, монғол, тұнғұс, манжор тектес - дейді². А.М. Щербак Алтай тіліндегі ұқсастықтар генетикалық тустығына байланысты емес, ұсақ мерзімді қарым-қатынастың негізінде пайда болған десе³, В.А. Котвич, Л.Лигети, Дж. Клоусон т.б. алтаистер Алтай тіліндегі ұқсастық - типологиялық ұқсастық десе, Санжиев, Дерферлер бұл тілдердің туыстас тілдер еместігін жазады⁴.

Бұл тілдердің туыстығы алыста. Түркі - монғол тілдері жағынан туысады⁵. Монғол тілі түрік тіліне ең жақын тіл⁶. Алғаш рет, Швед ғалымы И. Оффраленберг 1730 жылы түркі-монғол тілдері туыстас тілдер деп жазған⁷. Б.Я. Владимирцов, Е.Д. Поливанев, Н.Н. Поппе, Г.И. Рамстедттер осы пікірді қолдап, бұлар Алтай текті тілдер - дейді⁸.

Кейбір ғалымдар түркі-монғол тілдеріндегі ортақ сөздер (бір) төркіндес болса, бірінен - біріне сөз ауысу болмайды деген ағат пікір айтады. Бірақ, лингвист - ғалымдар түркі, монғол халқының тарихын, тілін жан - жақты зерттеп, олардың генеологиялық туыстығын нақты ашып Алтай семьясы тілдер теориясын іс жүзінде дәлелдеп, түркі, монғол тілдерін Алтай семьясына жатқызады. Ғалымдар түрік тілдерінің шығу тарихын бес - алты дәуірге бөледі⁹. Қазақ ССР тарихы¹⁰. Бұл тарихи дәуірдің бөліністерді құптай отырып, біз мынандай бірнеше дәуірге бөліп қарастырдық:

1 Алтай дәуірі б.з.б. III ғасырға дейін Қазіргі түркі тілдері: монғол, тұнғұс, манжор тілдерімен бірге өмір сүрген.

2 Хун дәуірі б.з.б. IV б.з V ғ. Хун империясы Орта Азия, сонау Алтайдан Батыс Еуропаға дейінгі түркі, монғол, тұнғұс, манжор, угро-финдерді түгелдей билеген кезде батыс хун (қыпшақ), оғұз, қарлұқ/ шығыс хун тілдері болып ыдырай бастады.

3 Көне түркі дәуірі V - IХ ғ. түркі, монғол, т.б. тілдер бөлініп шыққан. Көне түркі жазбасы (Орхон-Енисей) т.б. кең тараған. «Құтлығ қаған», «Білге қаған», «Күлтегін», «Тоныкөк» ескерткіштері жазылды.

4 Орта түркі дәуірі IХ - ХV ғ. қазіргі түрік тілдерінің негізі қаланды. ХI ғ. М. Қашқаридің тілдерді салыстырған «Диуани лұғат ит түрік» - атты 3 томдық еңбегі жазылды.

5 Жаңа дәуірінде қазіргі түркі тілдері халықтық тіл болып қалыптасып: қазақ, чуваш, қырғыз, өзбек, қарақалпақ, ноғай, ұйғыр, тоба, түрікпен, татар, түрік, соха, хакас, т.б. яғни, қазақ тілінің түрік тектес басқа тілдерден біржола бөлініп шыққан кезі. Осы деректерден біз түркі (қазақ) монғол тілдерінің қай дәуірде (қай кезде) бір-бірінен алшақтап кеткендігіне көз жеткіземіз.

2 Кірме сөздердің қазақ тіліне ену кезеңін

дәуірлеу
Кірме сөздердің қазақ тіліне енуінің нақты, тиянақты пікірі орныққан жоқ деуге болады. Бұл арада мынаны еске ұстауды қажет етеді. Қазақстанның территориясында алғашқы қазақ хандықтары XV ғ. шықты. Олар жергілікті экономикалық, этникалық негізінде қалыптасты. Қазақстан территориясында бұған дейін болған мемлекеттік құрылымды ХІІ ғасырдың басында қидандар, қарақытайлар болып кірсе, ХІІ ғасырдың аяғында монғолдықтар монғолдандыруды тездетті. Кейіннен бұлар түркі тайпаларының құрамына сіңіп кетті. XV ғ. дейінгі этникалық, тілдік, нәсілдік, мәдени элементтердің барынша бөлшектену, қосылу, ажырасу, апат болу, бірігу, жер ауып кету дәуірі болды. Әрине, жергілікті тайпалардың халық болып бірігуіне кері әсерін тигізді¹.

Мұның алдында айтылғандай, славян тілдері, түркі тілдеріне қарым-қатынастық негізінде енді. Не керісінше болды. Бірақ, бұның бір ерекшелігі, қазақ халқының қалыптасуына дейін енген сөздер еді. Зерттеушілер көбіне кірме сөздердің енуін бергі дәуірден ғана қарастырады. Мысалы, бізге айқын көрінетін кезең - Октябрь революциясынан бұрынғы және соңғы екі кезең:

1 Ұлы Октябрь революциясына дейінгі кезеңде сөз ауысу процесін бүтіндей алсақ, оның өзін шамамен үшке бөлуге болады:

а) XVII ғ. басына дейінгі дәуір. Бұл кезеңге дейін орыс халқы мен қазақ халқының арасында жалпы байланыс болғанымен, қазақ даласына қалалар салынбағандықтан, екі халық арасындағы қарым-қатынас жай араласау ретінде ғана болған.

б) Одан кейінгі кезеңдегі қарым-қатынас күшейе, өрістей келе XVII ғ. басынан бастап орыс халқы мен қазақ халқының қоныс араласуы, қазақ даласына қалалар, бекеттер салына бастауы, бертін келе переселендердің келе бастауы сияқты фактілермен, базар арқылы қарым-қатынастардың күшеюімен байланысты қазақ тіліне орыс тілінен көптеген жаңа сөздердің ауысып келуіне кең жол ашты.

в) Үшінші кезең-қазақ халқының әкімшілік жағынан орыс қатынасына әбден қараған кезі-XIX ғ. екінші жартысы еді. Бұл Россияның экономикасында ірі өзгерістер болып, капитализмнің дами бастауы, қазақ даласына келген орыс демократтарының қазақ халқының мәдениетін, әдебиетін шұғыл зерттей бастауы, қазақ арасында мектептердің ашыла бастауы арқасында екі елдің мәдени-ағартушылық қарым-қатынасының күшейе түскен кезі еді. Осындайлар нәтижесінде орыс тілінен сөз ауысу да табиғи нәрсеге айналды. Осы процесс үзілместей өрлей отырып, Ұлы Октябрь революциясына дейінгі кезеңдерді түгел қамтиды¹.

2 Профессор Ғ. Мұсабаев орыс тілінен ауысып енген сөздерді шамамен үш кезеңге бөледі².

а) Бірінші кезең - XVII ғ. басына дейінгі кезең. Бұл кезеңде қазақ халқының орыс халқынан шаруашылық жағынан қарым-қатынасы одан кейінгі кезеңдердегі дәрежеде болған жоқ. Дегенмен қазақ тіліне бірлі-жарым сөздер сол кездің өзінде-ақ ене бастады. XIV-XV ғ. дейін, түркі халықтарының ара-жігі ашылмай тұрғанда, түркі тілдерінен орыс тіліне ауысқан көптеген сөздер бар. Қараңыз³. Бұл турасында зерттеудің алдында айтқанымыз дәлел бола алады.

б) Орыс тілінен ауысып енген сөздердің тарихи екінші кезеңі XVII ғ. басталады да, XIX ғ. екінші жартысына дейінгі мерзімді қамтиды. XVII ғ. бері қарай орыс тілінен сөздің ауысып енуі күшейе түскен⁴. Бұл кезеңде, қазақ халқының халі, әсіресе, XVII ғ. аясында, XVIII ғ. басында өте ауыр болды. Қазақстанды жоңғар қалмақтарының жаулап алу кезеңі төнді. Қазақ халқына әрдайым достықпен қараған бірден-бір мемлекет Россия болды. XVI ғ. өзінде басталған⁵ орыс және қазақ ұлтының арасындағы достық қазір әлі жалғасуда.

в) Орыс тілінен ауыса енген сөздердің үшінші кезеңі XIX ғ. екінші жартысынан бастап, Октябрь революциясына дейінгі уақытты қамтиды. Бұл турасында М. Орашеваны қараңыз⁶.

Орыс тілінің қазақ тіліне ену кезеңін дәуірлегенде Б.А. Сүлейменова аздаған өзгерістермен үш кезеңге бөліп қарастырады ⁷:

1 XVII - XIX ғ. арасы;

2 XIX ғ. мен XX ғ. 30-жылдарына дейін;

3 1930 жылдардан қазірге дейін.

Профессор М. Балақаев: «Бұлай болу барынша шартты. Алдымен орыс тілі кірме сөздердің қазақ тілі тарихына енуі XVII ғ. басталады дегенді шартты түрде ғана айтуға болады⁸. Бұл құбылысты тек халық тарихының белді белестерімен де ұштастыру жеткіліксіз болар – деп жазды атақты ғалым І. Кеңесбаев¹. М. Балақаев та орыс тілінің ену тарихын екі кезеңге бөліп қарастырады. Ол: Октябрьден бұрын, екінші дәуірі социалистік Ұлы Октябрь революциясынан кейін басталады – деп жазды². Кейіннен тіл білімін зерттеушілер дің шет тілінен енген сөздерді екі түрлі кезеңге бөліп қарастыру кең етек алды. Орыс тілі жалғыз қазақ тіліне емес, түркі тілінде сөйлейтін халықтардың бәріне - әзірбайжан, башқұрт, қарақалпақ, татар, тува, түрікпен, өзбек, ұйғыр, хакас, якут, т.б. көптеп енді. Олардың ішінде Қазан революциясына дейін де, кейін де енгендері ұшырасады.

Орыс тілінен енген сөздерді екі кезеңге бөліп қарастыру тіл ғылымдарының басты назарында болды. К. Аханов³, Т.Р. Қордабаев⁴, М. Балақаев, Е. Жанпейісов, М. Томанов, Б. Манасбаев⁵ атап өтсе, ғалым Асылбек Тасымов «Еділ бойы қазақтары орыс халқымен ерте кезден араласқанын ескерген жөн»⁶ - деп, XVI ғ. 50 - жылдарын меңзейді.

Осыған орай, түркі тілдері мен орыс тілінің байланысы ерте кездерден⁷, ал қазақ тілі орыс тілімен XVII ғ. 70-жылдарынан байланысқа түскенін айтады⁸. Осы дәуірлердің ішінде Қазақстан мен Орта Азия тілдеріне көптеген сөздер келіп енген. Олардың көпшілігі түркі тілдерінің ырқына көніп, әрбір ұлт тілінің фонетикалық, грамматикалық заңдылықтарына бағынып кеткен⁹.

Р.Сыздықова: «Өткен ғасырдың басынан бастап 60 - 70 жылдарына дейінгі қазақ тілінің алдыңғы кезеңдерінен бір айырмашылығы - оның лексикалық құрамына орыс сөздерінің ене бастауы» - дейді¹⁰, профессор Ғ.Мұсабаевтың орыс тілінен қазақ тіліне сөздің ауысуы процесінің үш кезеңін ХVІ ғ. дейінгі, ХVІ ғасырдан ХІХ ғ. ІІ жартысын атап өтеді. «Бірақ зерттеуші бұл сөздердің қолданылған жерлерін көрсетпейді» - деп, жазды¹¹. Славян тілінен енген сөздер түркі тіліне қандай ортақ болса, қазақ халқына да сондай ортақ болып табылады. Түркі дәуірінен енген көне сөздер тілімізде төл сөз есебінде әлі де қолданылады. Уақыт өте бұл сөздердің қолданылған дәуірін қағаз бетінде ғана көретін боламыз.

Кірме сөздердің енуін ең алдымен басты - басты екі дәуірін бөліп қарау керек сияқты.

1 Қазақ халқының ұлттық кезеңінде дейінгі кірме сөз.

2 Қазақ халқының ұлт болып қалыптасқан кезеңіндегі кірме сөз. Бұл кезеңдерді іштей былай таратуға болар еді:

Алғашқы кезең VІІ - ІХ ғасыр көне түркі дәуірі славян сөздерінің түркі тіліне, түркі сөздерінің славян тіліне енуінің бірте - бірте күшейе түсуі. Аралас - құраластықтың, құдандалықтың, некелік тілдің дамуы. Бұл турасында (қағандар мен князьдардың құдандалығы алдыңғы беттерде айтылды). Кірпіш, саман, қамыт, шана, үтек, сол қарым - қатынастың, дәуірдің жемісі. Түрік тіліне енген Хорезми: Афлотон (231-ЕДӘ), кимийасын (234-ЕДӘ), Қожа Ахмет Йассауи шығармасын аударғанда хрестианин сөзін қосып жіберген (ЕДӘ-167), Өзбек нұсқасында: ожизни (183) ұқсас сөздері кездеседі.

Екінші кезең: Х-ХV ғасыр аралығы түркі тіліне славян сөздері аз мөлшерде енді. Оның себебі, өзара қырқысып келген қағандық тайпаларды ХІІ ғасырдың орта кезеңінде Орта Азияны арабтар жаулап алды. Осындай тартыста Түркеш қағаны Сұлу өлтірілді. Орыс жылнамаларындағы «Сұлу» деген сөз кездесетіндігін жоғарыда жаздық. Х-ХІ ғасырдан Қараханидтер мемлекеті үстемдік етсе, ХІ ғасыр қарақытайлар шабуыл жасап, басып кірді. ХІІ ғасырда монғолдардың ұзақ жылғы боданы басталды. Кейіннен басып кірген мемлекеттердің әскері ыдырап, тойтарыс тауып отырды да жергілікті – жердің халқына сіңіп кетті. Қазақстан территориясын басып кірген басқыншылар оның тілімен әдет-ғұрпын қабылдады. Соғыс кезеңінде безіп кеткен ру-тайпалар өз отанына қайтып оралды. Қарақытай, монғолдардың процесі Қазақстан жеріне өзінің этникалық, тілдік, нәсілдіктің кейбір элементерін егіп үлгерді. Теперішті көрген ру-тайпалар біріге бастады. ХV ғасырда алғашқы қазақ хандықтары шықты. Ноғайлы, Өзбек, Сібір хандықтары сол кезде пайда болды. Қазақ халқының қалыптасу процесі, қазақ хандықтарында ХVІ ғасырда орын алды. «Қазақ» - деген этоним, өзінің атымен қалыптасқан хандықтан бұрын шықты. Қазақ (қас сақтардың) бір тұқымы еді. Бірақ «қазақ» сөзінің шығуы жөнінде қилы-қилы пікірлер өте көп. Алғашқы «қазақ» атауын Фердоусидің «Шахнамасынан», ұшырата аламыз. Бұлардың өзі арнайы зерттеуді қажет қылады. ХVІ ғасырда қазақ халқы алғашқы дәстүріне қайтып оралып, бір-бірінен оқшауланған кезінде үш түрлі шаруашылық ауданына бөлінді. Міне, осындай қилы жағдайлар славян тілінің көктей енуін тежеді. Орыс мемлекетімен шығыс жақта Х ғасырдың өзінде байланыс жасаған оғыздар (Мавераннахрда, Хорасанда) оларды ертіп жүрді. Монғол шашқыншылығынан кейін (Көкорда, Алтынорда) иелігіне қарап, түрік және славян-орыстар елінің арсындағы байланыс ұзақ уақытқа үзіліп қалды.

Үшінші кезең. Қазақстандықтардың Россияға қосыла бастауы. Қазақ хандықтары туралы орыс деректемелеріне алғаш сөз алған кез ХVІ ғасыр. ХVІ ғасырдың 50 - ші жылдарында Қазан және Астархан хандықтары жойылды. Поволжье халықтарының Россияға қосылуы орыс мемлекетінің шекарасын Қазақстанның территориясында жақындатты. Россияға қазақ хандықтары мен сауда байланыстарымен шығуына жағдай жасады. Ноғай ордасындағы Москва елшілері Данила Губин /1534/ мен Семен Мальцев /1569/ қазақ феодалдарының ноғайлармен және Бұхарамен жүргізген соғыстары туралы хабарлаған. Осының артынша 1573 жылы Иван ІV қазақ ханы Хақназарға Третьяк Чебуков деген арнаулы елшісін жіберген. «Оның ұлы Хак-Назар-хан. Ханық-сұлтан-ханымнан туған... Хақ-Назар-хан өзара болған қақтығыстарда апат болды. Оның ұлдарынан патшалық біржола кетті» - деп жазды Қадырғали би Қосымұлы өзінің жылнамаларында¹. ХVІ ғасырдың 90-шы жылдарында достық одан сайын күшейді. Тәуекел хан, Россиямен одақ жасауға мүдделі болды. Москвада елшілікте болған Құлмұхамет, орыс әскерімен шведтерге қарсы жорықта болған. Оразмұхамед қазақтар мен орыстардың жақындасуына үлкен қызмет атқарды. Көшім ханның талқандалуы орыстардың Батыс сібірді ғана жаулап алуымен шектелмей үлкен қамалдар мен селениелер салынды: Тюмень, Тобольск, Верхотуры, Тара т.б. ХVІІ ғасыр басында Омбы салынды. Сөйтіп, орыс халқының Батыс Қазақстанға қоныстауы күн сайын арта бастады. Бұның нәтижесі 1620 жылы Жайық /Орал/ қаласын дүниеге әкелді. Әрине, қазақ халқының өз ішінде орыс елінің басқыншылық әрекетін айыптап, кіші-гірім партизандық соғыстар болып тұрды. Тіпті, ойраттармен Көшім хан ұрпақтары Батыс сібір өктемдігіне қарсы болып, соғыс жүргізіп отырды.

ХVІ ғасырда жазылған «Үлкен Сызықша-карта кітабында» Оралдан бастап, Каспий мен Арал теңізіне, Ұлытау мен Қаратауға нақты белгілер қойылған, Айталық, 1645 жылы Михайл Гурьев деген көпестің есімімен Гурьев қаласы /қазіргі Атырау қаласы/ 1715 жыл Ямышево /Ой қала/ негізінде Павлодар қаласының негізі салынды. 1716 жылы Омбы, 1717 жылы Железинск, 1718 жылы Семипалатинск /қазіргі Семей/ қамал - бекініс, әскери горнизондар салынды. Сөйтіп, шошайған мылтықтың ұшымен, зеңбіректің күшімен бұратана халыққа сес көрсетіп, тыбыр еткізбей қойды. Бірінші Петрдің пікірі мен орыс помещиктерінің, көпестерінің ортақ ойы тоғысып, қазақ жерін отарлау ептеп жүргізіле берді. ХVІІІ ғасырдың басындағы сыртқы-ішкі жағдай қазақ халқының қол-аяғына білдірмей темір бұғау сала берді. Экономикалық, саяси байланыс Қазақстанның Россияға қосылуын дайындады. ХVІІ ғасырдың 30 жылдарында қазақ хандығының шығыс, оңтүстік - шығыс шекарасында пайда болған Жоңғар әскери-феодалдық мемлекеті ХVІІ ғасырдың аяғы, ХVІІІ ғасырдың басы қазақ жеріне басып кірді. Бұл соғыс ХІІІ ғасырдағы моңғолдармен болған соғыстан бірде-бір кем соқпады. Орынбор экспедициясының бастығы И.Кириллов кейіннен былай деген-ді: «Егер де жалпы ауызбірліктері болған болса, қазақтар басқыншыларды жеңіл шыға алған болар еді. Бірақ, олардың бір ханы соғысқа шығатын болса, екіншісі соғысуды қояды, сөйтіп өздерінің иеліктерін қалмақтарға жем қылып, жұрдай болып шыға келеді» -дегені шындықтың аулынан алыс кетпеді. 1726 жылы Әбілхайыр хан өзінің елшісі Қойбағар Көбековты Петербургке жіберіп, Кіші жүздің старшындарын /қол астына алу/ жөніндегі тілегін жеткізді. Кейбір, қазақ феодалдары Жоңғарияға бейім болғанына назаланып 1731 жылы 19 февральда император Анна Иоановна Кіші жүзді Россия қоластына алу туралы берілген грамотаға қол қояды. Сол жылғы қазақ старшындарының 10 октябрьдегі қаулысы Қазақстанның Россияға қосылуының негізін салды.

Қазақстанның Россияға қосылуы да қиынға соқты. Батыр, Барақ сұлтандар күрес ұйымдастырып, ашық соғысқа шығып отырды. 1740 жылы Орта жүз Россияға келіп қосылды. Дегенмен, қазақ хандығының бір бөлігінің Россияға қарсылығы жоңғарлардың Қазақстан территориясын қайта басып алып, өздеріне қаратып алуымен тынады. Бұл аралықта Россия бағынған Қазақстан жерлерін азат етіп, шекараны нығайтты. 1738 жылы Ұлы жүз ханы Жолбарыс Россияға қосылуы өтініш берді. Қазақ жерлерінің Россияға қосылуының арты патша үкіметінің отарлау саясатына айналды. Қалалар мен бекіністер салынды. Қазақстанға орыс халқы үсті - үстіне ағылды. Қарашекпенділер қаптап кетті. Қазақтар орыстарға мал /қой, жылқы/, мал шаруашылығының өнімдерін /түйе жүні мен қой жүнін ешкі түбітін, қой терілерін, елтіріні, мал шикізаттарынан жасалған бұйымдар/ киіз, жүнінен тоқылған кілемдерді, тұлып тондарды, түлкі, қарсақ, қасқыр терілерін айырбастап отырды. Россиядан Қазақстанға мата /шұға, барқыт, кенеп, бөз/ былғары және былғарыдан істелген бұйымдар, ыдыс, үй-ішінің бұйымдары, бояу материалдары, сонымен қатар галантерея товарлары әкелініп отырды. Қазақстандағы қалалар сол жердің өзінде сауда орталықтарына, айырбас орталығына айналды. Бұл қалалар арқылы Қазақстанға орыс мәдениеті ене бастады. Орыс сөздері, жаңа сөздермен ұғымдар Қазақстанның қалаларында жұртқа тарап, қазақ халқы мен орыс халқының жақындасуына мұрындық болды. Сол кезде қазақ елінде ел билеудің хандық формасы біртіндеп ыдырай бастап, патшалық тәртіп бойынша жаңадан әкімшілік ел билеу орындарының құрылуы, сонымен байланысты: болыс /волость, волостной/, ыстаршын /старшина/ песір /писарь/, шенеуник /чиновник/, өрендік /урядник/, жандарал /генерал/, сот /судия, суд/ ауылнай /аульный/, атпекет /адвокат/, уез, ойез, ояз /уезд, уездный управитель/ потшабай /почтовый/, сияз /сьезд/, шен /чин/, шар салу /избирательный шар/ тюрьма /түрме/ правитель /правител/, закон /зәкүн/, штраф /іштірап/, күшер /көшір/, князь /кінез/, пристань / пристән/ майор /майыр/ т.б. сөздер келіп орнықты.

Сауда-саттыққа, өмірлік бұйымдардың атауына байланысты: жәрменке /ярмарка/, көпес /купец/, лавке /лавка/, пірканшік /приказщик/, пұт /пут/, десте /десятина/, сиса /ситец/, сәтен /сатин/, бәтес /батист/, шәйнек /чайник/, шай /чай/, самауыр, самаурың /самовар/, патнос /поднос/, үстел /стол/, жәшік /ящиқ/, бәтеңке /ботинки/, доға /дуга/ т.б. Бұл келтірілген сөздердің кейбірі түркілік түбір тұлғасы болып табылады. Мысалы: ярмарка (жар // яр), түбір тұлғасы жар (Қызылжар, Үржар) осы негізде жәрмеңке, жәмшік, жәшік сияқты туынды түбірдің фонетикалық өзгеріске танымастай түскен түркінің төл сөздері пісіп жетілді. Дуга (таға // доға) т.б. этимологиялық зерттеу арқылы түбір тұлғасын тауып алып, түркінің көптеген төл сөздерін қайрып әкелуге болар еді.

Егер де ХVІІ ғасырдың алғашқы жылдарында /1602/ Қадырғали бидің «Жамиат-тауарих» /Жылнамалар жинағы/ көрәл/ корольдық, королевство/ укристан/христиан/ Барис Федурауч, лапканың, рус/орус/ басқа да сөздер кірме сөздер болып табылады.

Төртінші кезең. Қазақстанның ХІХ ғасырдың бірінші жартысындағы экономикалық және саяси жағдайға байланысты енген сөздер. Сауда, саттық, жәрмеңкелер көбейді. Россиядан Қазақстанға дөрекі мауыт, шыт, бөз, китайка, қазан, темір, ошақ, балта, пышақ сияқты металл бұйымдары көп әкелінді. Орыс көпестері: айна, жіп, ине, немесе галантерея бұйымдарын да сауда еткен. Жәрменкеге мақпал, қамқа, асыл аң терілері де түсіп отырған. Әрине, бұған байланысты тілімізге мынандай сөздер келіп енді: десятина /десәтина/, феодал /шонжарлар/, солдат /салдат/, товар /тауар/, сторшина /старшина/, отряд /әтірәт/, ярмарка /жәрменке/, самоварь / самауырын/, кровать /керует/, ведро /бедре/, ящик /жәшік/, бутылка /бөтелке/, пуховой /бөкебай/, ботинка /бәтенке/, ситец /сиса/, батист /бәтес/, гир /гір/, бархыт /барқыт/, фуфаика /күпәйке/, голош /гәлөщ, труба /тұрба/, /мұржа/, чайник /шәйнек/, чай /шай/, поднос /патнос/, саня /шана/, чугун /шөген/, восьмушка /әшмөшке/, әшмәшке шай, бочка /бөшке/, калач /калош/, бревно /бөрене/ т.б.

ХVІІІ ғасырдың 30 жылдарында-ақ басталған қазақ жерлерінің Россияға қосылу процесі осылай аяқталды. Патша өкіметінің Қазақстанда отаршылық саясат жүргізгеніне қарамастан, Қазақстанның Россияға қосылуы үлкен прогрестік маңызы болды. Қазақстанның Россияға қосылуының қазақ халқының экономикалық және мәдени өмірі үшін зор маңызы болғанын айтпаса да болады. Бұл қосылу Қазақстанға Россияның неғұрлым алдыңғы қатарлы экономикасы мен мәдениетінің енуіне мүмкіншілік тұғызды. Өлкеде егіншілік дамыды, өнеркәсіп орындары пайда бола бастады. Қазақ пролетариатының қалыптасу процесі басталды. Ең алғашқы орыс-қазақ мектептері пайда болды, оларда оқу орыс графикасы негізінде қазақ тілінде жүрді. Патша өкіметінің отаршылық ниетіне қарамастан, бұл мектептер қазақ халқын орыс халқының мәдениетіне тарту ісінде прогресшіл роль атқарды.

Патша өкіметі Қазақстан жеріне ене түскен сайын отаршылық езгісі күшейе түсті. Қазақ жерін тартып алу басталды. Кейбір, қазақ байларының екі жүзділік саясаты қарапайым қазақ халқының ашу-ызасын туғызды. Алда, ұзақ та, ауыр езушілерге, жаулап алушыларға қарсы күрес тұрды.

Себебі: Патша өкіметі отарлауының аржағында жергілікті халықты құндақта ұстап, сауатсыз, надан ұрпақты көргісі келді. Бұл туралы өздері жазып та отырды. Мысалы, Орынбор шекара комиссиясының председателі Ладыженский 1847 жылы Орынбордың әскери губернаторы генерал Обручевка жазған қағазында бұл саясаттың негізгі принциптерін сипаттай келіп, сыртқы істер министрлігінің Азия комитеті председателі қазақстан жөніндегі саясатта « ...орда /қазақ даласы/ патша үкіметінің қамқорлығынан тысқары тұратындай, сөйтіп даланы басқан надандық түнегінде селт етпей үнсіз жатып, алым-салық төлейтін мылқау, меңіреу күйінде қалатындай ету керек деген пікір басым болуға тиіс деген көзқарасты қолдайтынын айтқан¹. Осы сарындағы екінші документ 1830 жылы Орынбор әскери губернаторы граф Сухтеленге жазған хаты да осы саясатты дәлелдейді: Мен қырғыздардың /қазақтардың/ қамын жеп, олардың көзін ашып, оларды еуропалық халықтардың дәрежесіне жеткізбек болатын филантроптардың осындай әсіре тілектеріне әуес емеспін. Қырғыздардың /қазақтардың – автор/ мәңгі-бақи көшіп жүретін малшылар болып қалуын, олардың еш уақытта егін екпеуін, ғылымды ғана емес, қолөнерін де білмеуін шын ниетпен тілеймін» - деп жазады².

Россияға қосылғанға дейін Қазақстанда молдаларды және басқа діни қызметкерлерді даярлайтын діни мектептер мен медреселер болды. Түркі тайпаларының өз ара соғысы VІІІ ғасыр «Орхон Енисей», «Күлтегін» жазуының бізге жетуін тежесе, араб, моңғол, жоңғарлардың отарлау саясаты да қазақтың төл жазбасының жетуін бөгеп отырды. Кейбір жазбалық дүниелер 100 жылда бір рет пайда болып, қайта жоғалып арасының үзіліп қалуы содан болса керек. Мысалы, «Оғызнама» /ІХ ғ/, «Дәдем Қорқыт кітабы» /ІХ ғ/, «Құталғу білік» /ХІ ғ/ сияқты хатқа түсіп жеткені бар.

Қыпшақтардың нағыз өрлеп тұрған кезде ХІІ-ХІV ғасырда хатқа түскен «Кодекс Куманикус» /ХІІІ ғ/ «Терджуман турки уа араби» /ХІІІ ғ/, «Китаб ал-идрак ли-лисан ал-атрак» /ХІV ғ/, «Китаб ат-туһба аз-заки филұғат ат-түркийа» /ХІV ғ/ т.б. сол дәуірдің сөйлеу тілінің ескерткіші болып табылады. Қыпшақтардың ауызекі сөйлеу тілінің заттық /сөздік/ көрінісі мен грамматикалық, фонетикалық сипатын Махмұт Қашқари /ХІ/ сөздігі де танытады.

ХІІ-ХVІ ғасырдағы түркі жазба ескерткіштері: Рабғұзидің «Қысас ул-анбия», «Абу Хайанның «Китаб ал-идрак ли-лисан ал-атрак» сол сияқты «Орта азиялық тефсир», Сеиф Сараидың «Гүлистаны», Кутбтың «Хосрау уа Ширины», Хорезмидің «Мухаббатнаме» атты поэмалары т.б.

ХV-ХVІІІ ғ.ғ. ауызша тіл өнерінің ақын-жырау, би-шешендердің де ауызекілік дүниелерін тілге тиек еткен жөн. Мұның сыртындағы бай ауыз әдебиеті өз алдына бір жатқан мол қазына еді.

ХVІ-ХVІІ ғасырда Оразмұхаметтің кітапханасында сақталған, қазір қолға түспейтін көптеген кітаптар, шежірелер болған. Әбілғазы Баһадүрханның «Шежіре и түрік» атты кітабы, Қадырғали бидің «Жами-ат тауарих» атты шығармасын атаймыз. Бұдан кейін Асан қайғы дәстүрінен бастау алған, Бұхар бастаған поэзия өкілдері жалғасын тапты. ХVІІІ ғасыр мен ХІХ ғасырдың І жартысындағы ресми іс-қағаздар мен хаттар, сәлем хаттар, дұғай сәлемдер /1785-1828/ жылдар аралығындағы жадығаттар тілімен танысуға мүмкіндік беріп отыр.

Дегенмен, қала, қалашық маңындағы қонақтар ғана мұсылманша хат танымаса, сөздің расы керек қыр елі ауызекі сөзге болмаса қара танымады. Бұл орайда Қожа Мұхамет-Салық Бабажанов: «1801 жылғы дейін біздің қырғыздар «хат» дегенді мүлде білмеді, оны олар аспанға ұшу сияқты құдіретті құбылыс деп есептеді» - дейді¹.

Білімнің мұнша төмен болуы, менің ойымша, қырғыздардың /қазақтардың-автор/ сол кезде танымы мен сауатың ашуы үшін қаражаты жетімсіздігіне байланысты еді» - деп, жалғастырады².

Ислам дінін түсіндіретін татар молдалары қазақ арасында осы діннің құдіреттілігін, ас-су ішіп құрметке бөленуге болатындығын дәлелдеп бақты. Қазақтарда мұны көріп оқу мен білімге деген құштарлықтары ояна бастады. Білімнің пайдасын ұққан аухатты қазақ байлары өздеріне үй молдаларын ұстады. Аухатты адамдар сол кездің алдыңғы қатарлы адамдары деп есептелді. Ал орташалар сол аухаттыларды жағалай балаларын оқытып қалуға тырысты. Қазақ дінге сенбеді. Діни қағидаларды халықтық ережелермен ұғымдарды шатастырып алды. Дін ішкі қазақтарға жетпеді. Бала жаттауды білсе де, жазуды білмеді. Діни оқудың да өз қиыншылықтары болды. Мұғалімдер жетпеді. Байлар кедей балаларының оқығанына қозы-лақ баққанды артық көрді. Оқу оқып, жазу жазғанға әдеттенбеген елге, оқу қажеттілігі сезінсе де ынта-жігер жағы жетпеді. Оның үстіне молдалар оқытудың жөн-жозықсыз әдісін /тіл бұрау, құлақ бұрау, ұрып-соғу/ сияқты қолданды. Бұндай оқиға ішін - ара болмаса жаппай етек алмады. Байлардың да қазақ ішіндегі баларды, әсіресе жетім баларды орыс оқуына жіберіп, қаражатын төлеп отырғаны қазір белгілі болып отыр.

Ел ішінде «Молда келе жатыр», «Молдаға айтамын» деген сөздің күнделікті мәтелге айналуы тегінен тегін болмады. Дегенмен, мұсылман оқуының да прогрестік мәні болды. Сауатты, тақуа молдалар шәкіртерінің тілін сындырып Бұқара, Самарқант, Уфа, Қазан медіреселеріне жіберіп отырды.

Мұсылмандар мектебі: туралы Ысмағил бей Ғаспірәлі «Орыс ішіндегі мұсылмандар» /1881/ жылғы мақаласында егжей-тегжейлі жазды. Ол «Діни академияға пара-пар жоғарғы мектептер-медіреселер де мұғалімдер семинариясы мен жалпы білім беретін мекемелер де жетерлік барлық дінбасылары мен ғалымдар /үлемдер/ бастауыш білім ошақтарының /мектептерінің/ барлық мұғалімдері /қожалар/ мұсылмандардың білімінің имандылығы мен қарапайымдылығының бірден-бір қайнар бастауы болып табылады» -дейді¹. Үстем жазба араб жазбасы болды. Бұл жазба қазақ арасына ислам дінімен бірге тарады. Араб алфавитінде қазақ тілінің кейбір дыбыстарын беруге керекті әріптер болмады. Оның үстіне қалыптасқан орфографиялық ереже де болмады.