Каталажка – кєтелечке; а/є; а/е

Каталажка – кєтелечке; а/є; а/е;

Рюмка – рюмке а/е;

Завод – зауыт о/ы; ноль – нµл о/µ;

Гирь – кір (и) і;

Номер – нµмір о/µ; е/і;

Орыс єліппесінен ќабылданѓанда, ќазаќ тілінде ќандай µзгеріс болса, латын графикасында да (1929) сондай µзгерістер болды. Латын алфавитініњ ќ±рамында ф, х, ч, щ, ъ, ь тањбаларыныњ болмауына байланысты кейбір ќазаќ тіліне енген терминдер тез µзгеріске ±шырап отырады.

Б±дан орыс тіліндегі ш±ѓыл дауыссыздар /спирант дауыссыздар/ ф, в, х жєне аффрикат ц фонемалары жатады. Мысалы: вагон, вариант, фабрика, фамилия, фонарь, фото т.б. Осы мысалдардаѓы ф, в, х дыбыстары ќазаќ тілінде айтылѓанда, жазылѓанда ш±ѓыл дауыссыз п, б, ќ дыбыстарымен алмасады.

Мысалы, бєгєн, бєриант, пабрике, пємилия, панар, пота т.б. Б±л зањдылыќќа орай фитиль сµзініњ єуені філтє, кейін пілте, білте шамныњ білтесі болып ќалыптасуы дєлел бола алады.

Немесе, аффрикат ц дыбысы ќазаќ тілінде спирант с дыбысына сєйкестенді: цемент – семент, симонт; центнер – сентнер, цистерна – систерна, купец – кµпес, офицер – єпетсер, цифр – сипыр т.б. Аффрикат ч, ќазаќша ш дыбысы арќылы беріледі: чемодан – шемодан, чемпион – шемпион, чайник – шєйнек, чашка – шєшкі, чертеж – шертож т.б.

Орыс алфавитіне дейін еніп ‰лгерген сµздер ќазаќ тіліндегі дауыссыз дыбыстар ж‰йесінде: конфет – кємпит, конверт – кєнверт, резинка – рєзењке, мешок – мөшек, секунд – секонт, очередь - µшірет, чин – шен, сутка – сµтке, налог – нєлµк к‰йіне т‰седі. М.О.Єуезов б±л орайда былай деді: «...б‰гін ќазаќтікі боп кеткен орысша сµздерді орыс грамматикасы бойынша ќалай д±рыс жазу екенін білу ќажет» (262-бетті - қараңыз). Осы ойѓа сабаќтас мына пікірі: «¤йткені орыс тілі аќылы ќазаќ тіліне енген сµздермен ќоса дыбыстыќ ерекшеліктер де бірге келеді. Б±л еркешеліктердіњ артикуляциялыќ даму туѓызуына ќазіргі к‰нде конкретті жаѓдайлар жасалды»¹.

Ауызша енген кірме сµздер, ќазаќ тілініњ дыбыстыќ зањдылыѓын, орфоэпиялыќ ерекшелігіне баѓынып, µзгерді: мысалы, волость деген сµздіњ ќазаќ тіліндегі µзгерісіне т‰скен к‰йі болыс. Ќазаќ тілінде в дыбысы болмауынан в/б-ѓа/ ±яњ дыбысына айналѓан да, екінші буындаѓы еріндік дауысты о дыбысыныњ ќолданылу зањдылыѓымен ол дыбыс езулік дауысты ы дыбысымен алмасќан, ал сµз соњындаѓы ть дыбысы т‰сіп ќалуын, сµз соњында екі ќатањ /ысть/ тіркесіп келмеу зањдылыѓымен т‰сіндіруге болады.

Сол сияќты дуга, сумма сµздері де ќазаќ тілінде доѓа, сома болып µзгерген. Оныњ себебі: у дыбысы о дыбысына айналуы ешбір ќосымшасыз т‰бір сµздерде екі дауыссыздардыњ аралыѓында у дыбысы ешуаќытта ќолданылмайды жєне г дыбысы ѓ дыбысына алмасуы жуан дауыстылардыњ г-мен емес, ѓ-мен тіркесуге бейім т±ратындыѓынан. К.Аханов: «Басќа тілдерден енген сµздер уаќыт озѓан сайын єбден кірігіп, фонетикалыќ, грамматиикалыќ жєне семантикалыќ жаќтан игеріліп, сіњісіп кетеді»² деген-ді.

Т. Ќордабаев: «Тіліміздіњ фонетикалыќ зањы сµз басында бірнеше дауыссыз дыбыстардыњ ќабаттасып айтылуын кµтермейді. Сондыќтан 30-жылдарѓа дейін трактор, станция, драма, пролетариат дегендер тєріздес сµздерді айтуда да, жазу да оларѓа ќысањ дауысты дыбыстардыњ бірін ќосаќтайтынбыз. Ал б±л к‰нде орыс тілі арќылы енген сµздердіњ я олардыњ буындарыныњ басында екі дауыссыз дыбыс келтіріп айту тіліміздіњ фонетикалыќ зањынан берік орын ала бастады» - дейді¹.

Кезінде белгілі ѓалым М.Балаќаев: «Ќазаќ тіліне енген жања термин сµздермен бірге «ист», «изм» сияќты ќосымшалар, кейбір дыбыстар, мысалы ф, х, ц, в, ч, жєне жања буын т‰рлері енді. Б±рын сµз басында г, р, л, и сµз аяѓында в, д, ж, г айтылмайды, екпін тек соњѓы буынѓа т‰седі дейтін, кезінде д±рыс ережелер де, ертедегі кейбір т‰ркологтардыњ «µзгерілмейтін темір зањ» дейтін ‰ндестік зањы да µзгеріске ±шырады» - деді².

Т. Ќордабаев: «-ист», «-изм» ж±рнаќтарын ќазаќ тіліне сµзбен бірге енді дейді»³. Біраќ, «-ист», «-изм» ж±рнаќтарыныњ да ќазаќ тілініњ сµздеріне ќосылатыны да жоќ емес.

Орыс тілінен енген сµздердіњ соњында келген езулік дауысты а дыбысыныњ т‰сіп ќалып, тіл арты ы дыбысына айналып жазылатыны бар: нотадан – нотыны, кассаѓа – кассыны т.б. Немесе, лампа, банда, мода т.б. сµздердіњ соњында келген а фонемасы µзгеріп, ќысањ дауысты тіл арты ы фонемасына айналып жазылады, не болмаса м‰лдем т‰сіп ќалады: фанера – фанер, минута – минут, аптека – аптек, анкета – анкет т.б. Ќазаќ лексикасына енген орыс тіліндегі о дыбысы µ жєне ы дыбыстарына жуыќ айтылады. Мысалы, завод – зауыт, вагон – бєгµн, калоши – кєлµш, трактор – трактыр т.б.

Ауызекі сµйлеу тілініњ єуеніне байланысты сµз ішіндегі дауыссыз дыбыстарды µзгертіп, алмастырып айту да, жазу да, ќалдырып ќою да кездесіп ќалады. Мысалы: сиез, сексия, сімена, партызан, сташ, кірахмал т.б. Орыс тілінен енген сµздер туралы ќазаќ тілі мамандары аз айтып ж‰рген жоќ. Солардыњ бірі – Ќазаќ диалектологиясы¹; Ќазаќ тілін терењдетіп оќыту²; Туѓан тілдіњ бір б±таѓы³; Ќазаќ орфографиясы мен пунктуациясы жайындаѓы аныќтаѓыштар⁴ Ќазаќ тілініњ орфографиялыќ сµздігі⁵ т.б.

Ќорыта келгенде, орыс тілінен енген сµздердіњ ќазаќ тілі зањдылыѓына бейімделіп, ќалай µзгеріске т‰сетінін фонетикалыќ ережелерден оқып, көріп кує болдыќ. Орыс халќымен ежелден достыѓымыз к‰шеймесе, әлсіремейді. Жалпы, кµршімен тату болѓаннан тек ќана ±тарымыз кµп болатыны баяғыдан белгілі. Экономикалыќ байланыс та, рухани байланыс та ‰зілмесін. Ќайта дамып, µсе т‰скені елімізге µте тиімді болмаќшы. Тілімізге кµптеген сµздер ќосылып, лексикалыќ ќорымыз молая т‰сті. Тіл адамның еркінен тыс ќосылып, араласып жатпайды, ол - адамдар арқылы өтетін, қайтадан кері кетіп, келіп, өліп, тіріліп жататын жанды құбылыс. Сондықтан да, орыс тілініњ барлыќ сµздері бізге ќосылып кетпейді, тек ќана баламасы бізде жоќ сµздер ѓана келіп енеді. Ол сµздердіњ де т±раќталуы ±заќ процесс екендігін осы зерттеуден-аќ байќауѓа болады. Ќазаќ тілі зањдылыѓы орыс тілінен енген сµздерді ќазаќыландырып жібереді. Ал, қазақ заңдылығына сыймаған сөз өзінен өзі қалып қояды.

Б±л дегеніміз ќазаќ тілініњ басты ерекшелігін кµрсетеді, орыс тіліндегі жоќ дыбыстар µзінен кейінгі, не алдыњѓы дыбыстарѓа єлім-жетік жасайды. Осындай ќазаќ тіліне сай емес ‰ндестік зањын ќалай атаѓан ќолайлы. Мысалы, ќазаќ тілі зањында /ілгерінді, кейінгі, тоѓыспалы ыќпалдыњ/ µз ерекшеліктері бар. Ал, орыс тілінен енген сµздер осы зањдылыќќа т‰скенде басќаша болады, µзгереді. Б±л орайда: кірме сµздердіњ ќалыптасу мєселелері⁶, ќазаќшалау шарттары⁷, басќа тілден енген сµздер⁸ сияқты біршама келелі ой, зерттеудің алғы шарттарын келіп құрайды. Демек орыс тілінен енген сµздердіњ фонетикалыќ ж‰йесін зерттеу болашаќ ‰шін ќажетті. Б±л ‰рдіс єлі де жалѓаса беретіні сµзсіз. Кейінгі ±рпаќ ±заќ уаќытќа дейін осы тілде де білім алатынын ±мытпаѓан жµн. Олай болса, тарихи тілдің даму барысында кірме сөздердің кірігу заңдылығын зерттеуден ұтылмаймыз. Керісінше ұтарымыз көп болар еді. Кірме сөздердің кірігу заңдылығын білу арқылы кірме сөздердің толассыз енуіне қарсы тосқауыл қоюға болатын тәжірибе жинақталар еді.

Басќа тілдік сµздердіњ ќабылдаушы тілдіњ грамматикалыќ зањдарына баѓынып игерілуі ќабылдаушы тілде олардыњ грамматикалыќ формасыныњ маѓынасы саќталынбауынан айќын кµрінеді. Мысалы, аѓылшын тілініњ рельс деген сµзі аѓылшынша кµптік жалѓаулы сµз болѓанымен /аѓылшын тілінде жекеше т‰рі, кµпше т‰рі/ орыс тілі мен ќазаќ тілінде жекеше т‰рінде ±ѓынылып, кµпше т‰рде ќолдану ќажет болѓанда, оѓан кµптік жалѓуы жалѓанады. /орысша рельсы, ќазаќша рельстер/.

Басќа тілдік сµздер ќабылдаушы тілдіњ ќосымшалары жалѓанып, сол сµздермен емін-еркін тіркесіп ќолданылуѓа м‰мкіндік алудыњ нєтижесінде, бір сµз табынан екінші сµз табына ауысып, грамматикалыќ жаќтан да т‰рленіп отырады. Мысалы, иран тілдерінен енген баѓа, жан, г‰л, зор, зиян, арзан, майда, кµке деген есім сµздерден ќазаќ тілініњ ерекшеліктері жалѓану арќылы баѓа+лау, жан+дану, г‰л+дену, зор+лау, зиян+дану, арзан+дану, майда+лау, кµке+леу тєрізді етістіктер жасалып, ќазаќ тілі зањдылыѓы арќылы т‰рленеді. Араб, монѓол тілдерінен енген сµздер де басќа сµз таптары арќылы жасалады. Сол сияќты ќамыттау, реттеу, соттау, нµмірлеу, электірлендіру, редакциялау, наградтау, радиоландыру деген етістік сµздердіњ тіліміздегі тµл етістіктердей т‰рленіп ќолданылуы орыс тілінен енген ќамыт /хомут/, рет /ряд/, сот /суд/, нµмір /номер/, электр, редакция, награда, радио деген зат есім сµздерге ќазаќ тілі аффикстері ќосылып, олардыњ грамматикалыќ т±рѓыдан терминдердіњ б±л сµздердіњ ќазаќ тілініњ тµл сµзіндей болып кетуініњ нєтижесі болып отыр. Кейде шет тілдік сµздер мен сµз тіркестері тілден тілге аударылѓанда, олардыњ ќ±рылысы саќталынып аударылады да, солардыњ ‰лгісі бойынша сµздер мен сµз тіркестерініњ ‰лгісі бойынша жасалѓан, олардыњ ќ±рылысыныњ кµшірмесі болып табылатын сµздер мен сµз тіркестері кальки деп аталады. Мысалы, ќазаќ тіліндегі ±шќыш деген сµз орыс тілініњ летчик деген сµзінініњ ‰лгісінде жасалѓан. Екі сµздіњ ќ±рылысы да, жасалу үлгісі де бірдей. Орыс тіліндегі лет деген т‰бір ќазаќша ±ш деген т‰бір сµзбен чик деген аффикс –ќыш деген аффикспен аударылѓан. Кейбір т±раќты тіркестер де баламасы болмаѓан жаѓдайда кальки жолымен аударылѓан. Мысалы, орыс тіліндегі беречь, как зеницу ока деген т±раќты тіркес, ќазаќ тілінде кµздіњ ќарашыѓындай саќтау т‰рінде орысша ќ±рылысы саќталып аударылѓан.

Б±л орайда академик жазушы М.О. Єуезов: «Біраќ «Электричествоны» «электр» деп алсаќ, «электрификацияны» - «электірлеу» деп алсаќ, біздіњ ќазіргі алып ж‰ргеніміздей, немесе «изм» мен алынып ж‰ргені сияќты мысалдарымыз бірталай атауларды тіліміздіњ зањына ‰йлестіре ќолдануды білдіреді» - дейді¹.

Ќазаќ тілінде ќосымшалар ќосу арќылы гегельшілдік, кантшылдыќ, музыкалыќ т.б. сµздер жасалды. Ал, осындаѓы –лыќ аффиксі мен оныњ ќысќарѓан т‰рі –лы аффиксініњ ќолданылуында белгілі шек болмады.

Мысалы, ауылдыќ совет, ауылды совет, «Социалистік Ќазаќстан» газеті, «Социалды Ќазаќстан» т‰рінде айтылып та, жазылып та ж‰рді. Кейіннен м±ндай тіркестер колхоздыќ ауыл, колхозды ауыл, ќалалыќ жер, ќалалы жер сияќты т‰рленді. Профессор Р.Сыздыќова µткен ѓасырдыњ яѓни XIX ѓасырдыњ II жартысындаѓы ресми-іс ќаѓаздарды зерттей отырып мына жаѓдайды жіті байќаѓан, орыс тіліндегі сын есім мен зат есім тіркесі к‰йінде µзгертілмей ќолданылатын тіліне тиек ќылады, оѓан областной правление, аулной старшиналар, казенная палата, докладной лист т.б. мысалдарды келтіреді.

Жалпы зат есімді орыс тілді сµздерге жалѓау жалѓанѓанда, т‰бірлері азды-кµпті µзеретін болса, олар реестр сµзден кейін барыс, шыѓыс жєне тєуелдік жалѓаулы т‰рінде т±тас ќайталанып жазылады. Мысалы: секретарь, секретарьѓа, секретарьдан, секретары, ведомость сияќты сть-ѓа сияќталѓан сµздерге тєуелдік, септік, кµптік жалѓаулары ќосылѓанда ть-ніњ жазылмайтын, секретарь сияќты сµздер жекеше т‰рінде тєуелдік жалѓаулы формада септелгенде ь-ніњ /жіњішкелік белгісі/ т‰сіп ќалатынын, тєуелдік жалѓаусыз т‰рде септелгенде оныњ саќталатынын кµреміз.

Орыс тілінен енген сµздердіњ т‰бір мен ќосымшаларыныњ арасына ы немесе і дыбысы дєнекер болып келетін жаѓдайда да ол сµздер барыс, шыѓыс, тєуелдік жалѓауларына ќосылып ќайталанылады. Мысалы: фонд, фондыѓа, фондыдан, фондысы, акт, актіге, актіден, актісі болып дєнекер дауысты дыбыс ќосылып жазылады. Орыс тілінен енген сµздер кµбіне сын есім ќосымшасымен т‰рленеді: сельскохозяйственный, торгайский, селькобай т.б.

Р. Сыздыќова кей ретте: «Єрине, єдеттегідей, сµздіњ орысша н±сќасын алып, ќазаќша ж±рнаќ жалѓап, аныќтауыш етіп ж‰ргеніміз – «ауырдыњ ‰стімен, жењілдіњ астымен» кеткеніміз» - дейді¹.

Расында осы біз соњѓы кезде тыѓырыќтан шыѓудыњ жењіл жолын іздестіріп кеткен жоќпыз ба екен? Б±л сауал кімді болса да ойлантады.

Ќорыта келгенде орыс тілінен енген сµздердіњ морфологиялыќ-грамматикалыќ т‰рленісін, ж‰ру жолын біраз екшедік. Белгілі бір тілдіњ сµздік ќ±рамы, ењ алдымен сµз тудырудыњ сан алуан тєсілдері арќылы сол тілдердіњ ішкі м‰мкіншілігініњ есебінен, б±рыннан бар сµздерден туынды сµздер жасаудыњ есесінен дамып байыса, сонымен ќатар басќа тілдерден жања сµздердіњ енуі арќылы да толыѓып отыратыны белгілі болды. Міне, б±л тєсілдер тілдіњ лексикасыныњ баю жолдарыныњ ењ басты тєсілдері болып табылады.