М. К. Молдакулова, Т. В. Бедыч

94 
в 
Сурет 4.1. Эндоскоптар конструкцияларының нұсқалары: 
 a) қатты; б) икемді; в) видеоэндоскоп; 
 1-матрица; 2-сигнал беру кабелі; 3-монитор;
4-сигналды түрлендіру блогы; 5-коннектор; 6-жарық коннекторы;
 7-жарық; 8-линза; 9-тот баспайтын болаттан жасалған тубус
Олардағы сурет объектив арқылы матрицаға түседі, содан кейін кабель 
бойынша сигнал түрлендіру блогына беріледі және мониторға шығарылады 
(сурет. 4.2). 
Сурет 4.2. 6-сатының компрессор қалақтарын бұзуына байланысты 
сатылары қалақтарының бөліп тастау мысалы: а) эндоскоппен анықталған 
қалақтың бұзылуы; б) бөлшектеуден кейін анықталған кейінгі сатылар 
қалақтарының бұзылуының жалпы түрі. 
 
4.5. Бөлшектердің мерзімінен бұрын тозуы және оларды қалпына 
келтіру тәсілдері 
 
Тозу – қатты дененің бетінен материалды бұзу және бөлу және (немесе) 
оның қалдық деформациясының жиналу процесі. Тозу сипаттамасы-
жылдамдық және қарқындылық. Тозу жылдамдығы тозу шамасының ол 

95 
пайда болған уақыт аралығына қатынасы деп аталады. Тез (белгілі бір уақыт 
кезінде) және тозудың орташа жылдамдығы (белгілі уақыт аралығы үшін) 
бар. Тозу қарқындылығы тозу шамасының шартты жүріп өткен жолына 
немесе жасалған жұмыс көлеміне қатынасы деп аталады. Тозу 
жылдамдығының кері шамасы немесе тозу қарқындылығы бойынша 
бағаланатын белгілі бір үйкеліс жағдайларында материалдың тозу кедергісін 
көрсетуі тозу төзімділігі деп атайды. 
Тозудың үш тобы – механикалық, коррозиялы - механикалық, электр 
тогының әсерінен деп бөлінеді. Механикалық тозу механикалық әсерлердің 
нәтижесінде болады. Оларға абразивті, гидроабразивті (газды абразивті), 
эрозиялық, гидроэрозиялық (газды эрозиялық), кавитациялық, шаршаған, 
тозған, фреттинг, желініп тозған жатады. [24] 
Абразивті тозу - бос немесе бекітілген күйдегі қатты бөлшектердің 
кесетін немесе сызылатын әсері нәтижесінде материалдың механикалық 
тозуы. Абразивті бөліктер қатты материалға кіретін бөлшектер, тозған 
өнімдер, сырттан түсетін абразивті бөлшектер болуы мүмкін.
Абразивті тозған кезде метал пластикалық деформацияланады немесе 
деформацияланбайды, бірақ бөлшектердің беті тесіледі, пластикалық 
деформацияланып жоңқалар бөлінеді. Шөміштердің тістері, жұмыс 
органдарының кесу жиектері, тісті берілістер, подшипниктер, өсьтер, валдар, 
шынжыр табандардың бөлшектері, ұсатқыштардың сауыты, шнектер 
абразивті тозуға ұшырайды. 
Гидроабразивті (газды абразивті) тозу – сұйықтықта (газда) өлшенген 
және тозатын денеге қатысты қозғалатын қатты бөлшектердің әсерінің 
нәтижесіндегі абразивті тозу. Мұндай тозуға тығыздағыштардың саңылаулы 
төлкелері, көмір сорғыштардың қақпақтары мен корпустары, құбыр 
өткізгіштер, гидромониторлардың саптамалары, центрифуг шнегінің 
қалақтары ұшырайды. Эрозиялық тозу-сұйықтық және (немесе) газ ағыны 
әсерінің нәтижесіндегі механикалық тозу. 
Гидроэрозиялық (газды эрозиялық) тозу – сұйықтық (газ) ағынының 
әсері нәтижесінде эрозиялық тозу пайда болады. Кавитациялық тозу-қатты 
дененің сұйықтыққа қатысты қозғалысы кезінде гидроэрозиялық тозуы, бұл 
кезде газ көпіршіктері қысымның немесе температураның жергілікті 
жоғарылауын тудырады. 
Шаршап тозған -беткі қабат микро түсірілімдері материалының 
қайтадан деформациялануы мен шаршап бұзылуы нәтижесінде механикалық 
тозу тербеліп үйкелгенде де, сырғанап үйкелгенде де болады. Метал 
ағымдылығының шегінен асатын қайта ауыспалы жүктемелердің 
бөлшектеріне ұзақ әсер ету нәтижесінде шаршаған макро және 
микроскопиялық жарықтардың пайда болуына әкелетін үстіңгі қабаттардың 
көп мәрте пластикалық деформациясы орын алады. Тозған тозуға тербелу 
подшипниктері, шестернялар, шатундар, жартылай өсьтер, иінді валдар және 
т.б. ұшырайды. 
Фреттинг кезінде тозу - аз тербелмелі салыстырмалы орын 
ауыстырулар кезінде жанасатын денелердің механикалық тозуы. 

96 
Желінген кедергі тозу – қосылған беттер мен терең алынған 
материалды басқа бетке көшіру үйкелісі нәтижесінде қатуынан туындайтын 
тозу. 
Желіну 
гильзаларға, 
сақиналарға, 
поршеньдерге, 
сырғанау 
подшипниктеріне, тісті дөңгелектерге және т.б. тән. 
Коррозиялық механикалық тозу материалдың химиялық ортамен және 
(немесе) электрлік өзара әрекеттесуімен бірге болатын механикалық әсердің 
нәтижесінде болады. Оған тотығу тозуы және коррозия фреттингі жатады. 
Тотығу тозуы коррозиялық-механикалық тозудың түрі, негізі оттегімен 
немесе тотықтыратын қоршаған ортамен материалдың химиялық реакциясы 
жатады. 
Тоттану фреттингі кезінде тозу - аз тербелмелі салыстырмалы орын 
ауыстырулар кезінде жанасатын денелердің тоттану-механикалық тозуының 
түрі. Бұл шестерня орнықтыру беттерінде, бұрандамалық және жапсыру 
қосындылардында және т.б. байқалады. Электр тогының әсерінен тозуға 
электрэрозиялық тозуды жатқызады, нәтижесінде электр тогынан өту кезінде 
бөлшектердің бетіне разрядтар әсер етеді. 
Тозу – белгіленген ұзындықтың, көлемнің, салмақ бірліктерінде 
анықталатын тозудың нәтижесі және т.б. тозу табиғи және мерзімінен бұрын 
болуы мүмкін. Тозған кезде үйкелісте материалдың орнын ауыстыру, 
сызылып қалу, қату, сыну, қабыршақталып түсу және т.б. сияқты құбылыстар 
мен процестерден туындауы мүмкін. Тозу шектелген, рұқсат етілген, 
жергілікті болып бөлінеді. Шектелген тозу нысанының немесе оның 
компонентінің рұқсат етілген тозу шамасына сәйкес. Рұқсат етілген тозу 
өнімі жұмыс қалпында сақталынады. Рұқсат етілген тозу шектелген тозудың 
шамасынан аз болады. 
Машиналардың 
қосылған 
бөлшектерінің 
тозу 
қарқындылығы 
мыналарға тәуелді: қосылыстар жұмысының жағдайына (жүктеме, 
жылдамдық, температура, динамикалық процестер, майлау режимі және т.б.), 
беттің кедір-бұдырлығына, бөлшектер бетінің қаттылығына. 
Бөлшектердің тозуға төзімділігін арттыру әсіресе гидравликалық, 
электрлік 
және 
электрондық 
жабдықтардың 
бөлшектері 
үшін 
температураның өзгермеуіне ықпал етеді. Үйкеліс үйкелгенде жұмыс 
істейтін машина бөлшектерінің тозу жылдамдығын төмендету тәсілдерінің 
бірі сұйықтық үйкелісін тудырады. Топсамен қосылған подшипник 
сұйықтығының үйкелісін ұстап тұру шарты үйкелетін беттердің микро кедір-
бұдырлығының орташа биіктігін көрсетеді. 
Абразивті ортада жұмыс істейтін машиналар үшін тозудың 
қарқындылығын төмендетуде жақсы нәтижелер метал беттерін пластикалық 
материалдармен және резеңкемен қаптау әдісімен алынады. Полимерлік 
материалдардың деформациялық сипаттамасы маңызды рөл атқарады.
Арнайы балқытулар, гальваникалық жабындар, термомеханикалық және 
электромеханикалық өңдеу түрлері абразивті тозуға кедергінің артуына 
ықпал етеді. 
Бөлшектердің тозуы машиналардың істен шығуының басты себебі 
болып табылады. Нақты бөлшектерді жөндеудің тиімді технологиялық 

97 
процесін таңдауды қалпына келтіру тәсілдерінің жіктелуі, өндірістік 
тәжірибенің әртүрлі ұсыныстар негізінде жасауға болады (қосымша Б). 
Бөлшектерді пластикалық деформациялау тәсілдерімен қалпына 
келтіру және нығайту-пластикалық деформациялау процестерімен нығайту 
және қалпына келтіру мақсатында беткі қабатқа әсер ету үш топқа бөлінеді: 
- металдың тозған, басқа бөлшектермен жанасатын бос, жанаспайтын 
бетіне пластикалық орын ауыстыруы; 
- бөлшектердің геометриясын пластикалық ию арқылы қалпына 
келтіру; 
– беткейлік иілгіш деформациясы. 
Бөлшектің деформациялануы өңдеу әдіптері арқылы тозған аймақтарда 
номиналды өлшемдерді алғанда болады. Металдардың пластикалық 
деформацияға қабілеттілігі олардың химиялық құрамына, құрылымына, 
қыздыру температурасына және деформация жылдамдығына байланысты. 
Таза металдар олардың құрамына легірлеуші элементтерді енгізуде ең 
жоғары иілгіштігі азаяды. Бөлшектерді пластикалық деформация әдісімен 
қалпына келтірудің технологиялық процесі тозған бөлшектерді материалға, 
конструкцияға және термиялық өңдеуге, сондай-ақ жабдықты қыздыру 
тәсіліне байланысты болады.[6,7] 
Бөлшектердің көптеген түрлері дәнекерлеумен және балқытумен 
қалпына келтіріледі. Дәнекерлеу деп жергілікті қыздыру, пластикалық 
деформациялау немесе басқа да бірлескен әрекет кезінде дәнекерленетін 
бөлшектер арасындағы атомдық байланыстарды орнату арқылы қатты 
металдардың алынбайтын қосылыстарын алудың технологиялық процесін 
атайды. 
Балқыту-дәнекерлеудің бір түрі және бұйымның бетіне металл қабатын 
жағу процесі болып табылады. Металдарды дәнекерлеу және балқыту 
физикалық, техникалық және технологиялық белгілері бойынша жіктеледі. 
Қалпына келтіру әдістері жұмыстарды бөлу кезінде пісіру және балқыту 
барлық көлемнің 70 % - ын алады. Жөндеу шеберханаларында бөлшектердің 
80% доғалап дәнекерлеумен және 20 % газды дәнекерлеумен қалпына 
келтіреді. 
Доғалап дәнекерлеуді жіктейді: 
1) механикаландыру дәрежесі бойынша – қолмен, механикаландыру, 
автоматтандыру; 
2) тоқ түрі бойынша-тұрақты, айнымалы, бүлкілдеу; 
3) жағдайы бойынша – еркін және сығылған; 
4) догалау саны бойынша-бір доғалы және көп доғалы; 
5) дәнекерлеу тоғының полярлығы бойынша-тура және кері; 
6) электрод түрі бойынша – балқитын және балқымайтын. 
Дәнекерлеу кезінде металл балқып, дәнекерлеу ваннасын түзеді, содан 
кейін дәнекерлеу тігісін қатырады. Дәнекерлеу қосылысының сапасы және 
дәнекерлеудің экономикалық тиімділігі дәнекерлеу режимін дұрыс таңдауға 
байланысты. Флюс қабатының астында доғалап балқыту, дірілмен доғалы 
балқыту, көмір қышқыл газының ортасында плазмалық ағыспен балқыту, 

98 
электршлакты балқыту, индукциялық балқыту практикада кеңінен 
қолданылады. 
Металды 
тозаңдаумен 
бөлшектерді 
қалпына 
келтіру 
метал 
балқытылатын газ немесе электр аппараты металлизатормен жүзеге 
асырылады және ұсақ бөлшектер түрінде бұйымның арнайы дайындалған 
бетіне сығылған ауа ағысымен беріледі. Бұл тәсілмен қара және түсті 
металдардан жасалған бұйымдарға, ағашқа, пластмассаға және басқа да 
материалдарға кез келген металдың салыстырмалы берік қабатын жағуға 
болады. Жабын қалыңдығы 0,3-тен 10 мм-ге дейін жағылынады. Шаңмен 
металданудың артықшылығы бұйымның қызып кетуін тудырмай, жабынды 
жағу мүмкіндігінен тұрады, бұл металдануды дәнекерлеуден ажыратады. 
Шаңмен металдануды төмендегі жағдайларда қолдануға болады: 
1) цилиндрлік пішінді машиналардың тозған бөлшектерін қалпына 
келтіру; 
2) құю ақауларын түзету; 
3) теңгеру үшін жетіспейтін салмақты толтыру; 
4) коррозиядан қорғау; 
5) алюминиймен металдау тәсілімен болаттың ыстыққа төзімділігін 
арттыру; 
6) электр өткізгіштігі мен жылу өткізгіштігін жақсарту; 
7) декоративті жабынмен қорғау. 
Металдандыру жабындарын пайдалану үлкен өлшемдегі бөлшектер 
үшін ерекше әсер етеді, онда металдандыру құны бөлшектің 2-ден 10% - ке 
дейін болады. 
Металдарды электролиттік өсіру электролиз заңдарына, тұрақты 
токтың электролиттер арқылы өтуіне негізделген және электрлік зарядталған 
бөлшектер – иондардың қозғалуына байланысты. өткізгіштер арқылы 
электролитке түскен тоқ электродтар деп аталады. Электр тогының әсерінен 
электролит арқылы өтетін иондар белгілі бір бағытта қозғалады, катиондар 
оң зарядталған иондар арқылы катодқа қозғалады, теріс зарядталған иондар - 
аниондар анодқа қарай қозғалады. 
Электролиз кезінде катодта металл иондарының разряды жүреді, 
иондар өзінің электр зарядын жоғалтады және бейтарап атомдар түрінде 
тұнады. Электролит тозған бөлікте жиналатын металл тұздарының ерітіндісі. 
Катод-бұл бөлшек; металл тіліктерімен ерітіледі, анод ретінде қызмет етеді. 
Анод металы ериді, бөлінген атомдар катодта ерітіндіге өтіп, металдардың 
жаңа иондарын құрайды. Еритін анодтардың (мыс, темір, никель және т.б.) 
орнына ерімейтін анодтар (қорғасын, көмір) хромдау кезінде де 
пайдаланылады. Процесс кезінде тұз ерітіндісі ериді және кезеңмен 
байытылуы тиіс. 
Электрохимиялық эквивалент дегеніміз 1 Амперде 1 сағат ішінде 
тоқтың ағуы шөгілетін металдың грамдық мөлшері. Жақсы сападағы 
шөгінділер тек екі негізгі факторлардың – ерітіндінің температурасы мен 
электролиттің электролиттік процесіне тән тоқты катодтың тығыздығы 
арқылы ғана алынады. 

99 
Қазіргі кезде беттерді жабудың электролиттік әдістері қолданылады: 
хромдау, мырыштау, қалайылау, болаттау, никельдеу, кадмирлеу, алюминий 
мен қорғасын. Бөлшектердің тозуға төзімділігін қалпына келтіру және 
арттыру үшін хромдау, болаттау қолданылады. 
Бөлшектерді қалпына келтірудің химиялық әдісі бөлшектердің тозуға 
төзімділігін арттыру және оларды коррозиядан қорғау үшін қолданылады. 
Электролиттік әдістің негізгі артықшылықтары: 
1) процесс тоқ болмаған кезде өтеді, бұл арнайы жабдықты қажет 
етпейді; 
2) жабындардың жоғары қаттылығын алу мүмкіндігі (HRC 60 дейін) 
және олардың абразивті тозуға жоғары төзімділігі; 
3) түрлі материалдарды жабу қабілеті - алюминий қорытпалары, 
пластмасса, керамика; 
4) күрделі формадағы бұйымдарға біркелкі тозуға төзімді қабат жағу 
мүмкіндігі – червякті тістері бар және басқа да дөңгелектер. Химиялық 
никельдеу нәтижесінде тістердің кедергісі 3-4 есе артады. 

жүктеу/скачать 2.83 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: