ә)үйлену салтына байланысты этномәдени бірліктер

130 
Саучы – сау+чы, «сөз айтушы» ұғымын беріп тұр, қазақтың жаушысы мен 
қырғыздың жуучу сөздері саучы тұлғасының варианттары [154,77-б)]. 
М.Қашқари Сав түбірінің: 1) сөз; 2) хикая; 3) қисса; 4) мақал-мәтел; 5) хат, 
кітапша; 6) хабарлар тәрізді мағыналарын және савшы – құдалар арасында 
жүруші, елші мағынасын білдіретінін көрсеткен (Қашқари, 3, 214-215). 
С.Кенжеахметов «жаушы» сөзінің «құда түсер алдында қыз әкесіне барып, 
келісімін алып қайтатын адам» және «екі елдің арасын бітістіруші, елші және 
өте маңызды хабарды жеткізетін қуғыншы» мағынасы да барын көрсетеді 
[155,151-б]. Құдар түсер алдында келген жаушыға қыз әкесі туған-туыс, 
ақсақалдарымен кеңесіп, келісімін бергеннен соң екі жақ баталасады. 
Жаушылар «қарғыбауын» өткізіп, кідірмей аттанады. Қыз жағы жаушыға «шеге 
шапан» кәдесін жасайды. Бәрі екі жақтың уәде бекіткендігін білдіреді. Уәде 
бекігеннен кейін күйеу жағы қызға үкі тағады. Енді бұл қыздың дәрежесі 
өзгереді, «қалыңдық» немесе «үкі тағылған қыз» деп атайды [155,151-б]. 
Архетипі «сав» «сөз» ұғымын білдірген жаушы лексемасы құдалар арасында 
келістіруші, жалғастырушы қызметін атқарған, оның беделі, сөз саптауы екі 
жақтың құдалығының сәтті болуына әер етеді деген семантика бар. 
Айтымал – беташар сыйы, кәде (Қарақ.). Келіннің бетін ашып, айтымал ал 
(Қарақ.). Беташар салты түркі халықтарының бәрінде-ақ бары айтылады, ал 
беташар жырлары қазақ пен қарақалпақ халықтарында ғана бар. Қазақта –
беташар, айт келін, қарақалпақта – айтымал, келиншекке ақыл нәсият 
қосықлары, беташарлар, көримлік айттым, толғау, нәсият айтымал деп аталады. 
Қарақалпақстандағы қазақтар дәстүріне жергілікті халықтан ауысқан. Атауы 
әртүрлі болғанымен екі халықта да беташар өлеңдерінің мән-мазмұны ұқсас 
[156,201-б] 
Болыс үй – Орынбор қазақтарында ұзатылатын қызға арналған кеш 
мағынасында қолданылады (Болыс үй жасаушы бір күн тамаша жасап береді 
(Бор.). 
Бұрынғы кездегі қазақтардың ұзатылатын қыздың туыстары 
«қарындасымның болыс үйін аламын» деп өз тілектері бойынша ойын-тамаша 
өткізу дәстүрі. Бұл – қыздың ата-анасына, ұзатылатын қызға деген құрмет 
мазмұнды салт.
Ауыл айбаты – күйеудің ауылға келгенде берер кәдесі (Қ.-орда, Қарм.). 
Күйеу жігіттің қайын жұртына көрсететін ізетін білдіреді. 
Ауыл көрімдік Шуда қалыңдықты көргені үшін күйеудің қыз жеңгесіне 
беретін сыйы. Қазіргі күні архисема толық болмағанымен, символдық мән 
сақталған.
Бақан салды – қыз ұзатқанда алынатын кәде (Бүгін күйеу келеді, бақан 
салдысын аламыз (Жамб., Тал.). Бұл күйеудің ауылға келгенде жасайтын 
ырымы, тойлы, ауылға, той отауына күйеу жігіт дәрежесінде ену «құқын» 
беретін жағымды жолбастар ырым. Осы аймақта бақан салдыдан соң «қасық 
ұстатар» ырымы жасалады. Қасық ұстатар отқа май құю тәрізді қасиетті мән 
береді.

131 
Қолтық сүйер – жігіт пен қыз жағынан да алынатын кәде, оны сыйлы, 
беделді жеңгелері, абысындары жасайды, күйеуге де қалыңдыққа да жол 
көрсету, сүйеу мағынасын береді.
Құда жортақ, құда сүйреу, құда тігер тәрізді атаулар – құдалар арасында 
жүретін ырым, жоралғы атаулары. Құда жортақ пен құда сүйреудің архетипінің 
семантикасында әзіл, ойын элементтері бар. Құдалыққа келгендерді суға салу, 
бетіне ұн, айран жағу сияқты әрекеттер құдалар арасындағы қарым-қатынасты 
жеңілдетеді, жақындатады деген идея болған, сондықтан мұндай әзілдер екі 
жаққа да реніш туғызбайды, оның сый-сияпатын беріп, келісіп, риза болып 
құдалықтарын нығайтып отырған [89,263-264-бб.].
Құда тігер – төрде отырған құданың біреуінің етегін астындағы киізге тігіп 
қою салты. Оны диалект иелері «Құда тігер екі жақтың ауызбірлігі берік 
болсын деген ырымнан қалған салт» (Түрікм. Таш.) – деп түсіндіреді. Ырым 
халықтың «құда мың жылдық идеясымен үндеседі.
Кемпір өлді, ит ырылдатар қалыңдықты күйеу жігітпен кездесуге әкелген 
кезде жасалатын ырымдар. Өлген болып, ит болып жатқан кемпірлерді сый – 
кәдесін беріп «тірілтіп», күйеудің қалыңдыққа жетуін сипаттайды, бұл жолдың 
оңай еместігін қанша кедергі болса да, содан өте білу, төзімді шыңдау сияқты 
мағыналарды жинақтайды [89,263-б.].
Қыз ұзатыларда жасалатын ырымдардың соңғылары Маңғыстауда – 
бастамбардай, дойыр жығар аталады (Күйеуден ақша алудың түрлері біткенде, 
жеңгелері одан бастамбардай деп те ақша алатын. Күйеу аттанарда жеңгелері 
дойыр жығар алатын (Маңғ).
Ілуге салу келіннің шақырған үйлерге беретін сыйлығы, оны отқа салар 
(Алм.) деп атау да кездеседі. Ырым келіннің көргенділігін, кеңпейілдігін, сый-
құрмет дәстүрін білетіндігін танытады, шаңырақты, отты қастерлеу 
семантикасы бар.
Көк алақан дойыр – символ, өзегіне қорғасын құйған сегіз өрім қамшы 
оны тойға барған көп қыздың жеңгелері ұстайды. Бұл қалыңдықтың шыққан 
тегін, тәрбиесін танытатын белгі саналады. 
Жарысқазан / қазан жарыс – әйелдің толғағын жеңілдетіп, тез босануына 
ықпал жасау мақсатын көздейтін ырым. Абысын-ажындар бірімен-бірі 
жарысып тамақ пісіреді, әйелдің босануы мен қазанның пісуі сәйкес келсе, 
қазан иесі абысын жеңген саналады (Жарысқазан жасағанда тез пысыру үшін 
қолбақырға тез тамақ істейді (МХР, Баян). Қазанжарыс/ жарысқазан 
ырымдарының идеясы өте терең, халық ұғымында ана құрсағындағы нәресте де 
қазанжарысқа түсіп, қазан піскенше өмірге келуге ұмтылады [155, 150-б.]. 
Қазанұшық та әйелдің жеңіл босануын тілеу мақсатында жасалатын ырым. 
Қазанұшық бергенде бидай қуырады. Бидайды қазанға салып жатып: бидай 
бұрын пісер ме екен, бала бұрын түсер ме екен,-дейді.- Сонда біреуі:бала бұрын 
түседі,-дейді «Жам.: Қорд., Шу, Мер.,Луг.). 
Тоқым қағар аймақтарда екі түрлі сипатта көрінеді: 1) жас адам сапарға 
шығарда, сапар шегер жігіттің тоқымы жерде қалмасын, ат-көлігі аман келсін 
деген жақсы тілек білдіру белгісі [155, 298-б.] ; 2) сапардағы адам аман-есен, 

132 
тез оралсын деген ізгі көңілмен оның қайтар мезгілі жақындағанда істелетін 
ырым. Көрші-қолаң дастархан басына жиылып, жақсы тілектерін айтып, 
тоқымды далаға шығарып шаң-тозаңнан арылтып қағып иесінің келуіне 
дайындап қояды, өз мүлкіне ие болсын ,аман оралсын деген семантика көрінеді.

жүктеу/скачать 2.57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: