МОХК ШОЗЛАГIА МАШАРÁ ЛОАМ БАХАР

МОХК ШОЗЛАГIА МАШАРÁ ЛОАМ БАХАР

Наьсар вáхар Iододача доккхача хин йисте. Коара бердага кхаччалца а, цигара берда босагIа а сомий а кхы а бе-бе листа гаьнаш ягIар. Дикка ца хьежача, мичад ховргдоацаш хьуладаьдар листача гаьнаша цIа а ков а. Берда босагIа, юкъегIолла IокIалдоагIаш, готто ши-кхо тáкилг дар. Такилг Iооттача лохе; бердах дIачудаьхá, чу доккха доаца кхертIой а дадаш, лакхе дахчан киргаш доахкаш; хьасташ дар. Цар чу чкъаьрий лелар. Сецца ше ма гIеттинге, бе йоаллаш топ йолаш, IокIалвоалар Наьсар. Цига хьасташка а хьийже; чкъаьрашца са а къийрде, цхарал-кодилг чухьакхе, цкъа кхарззала доккхагIа дола чкъаьрий а даьхе; чуводар. Цкъаза сомадаьлча; из цIагIа бIарга ца вайча; тIехьадолхар цунца Iеш дола бераш; дадá чкъаьрий дá вахав, аьле. Цхьайолча хана коа, дукхагIча хана босагIа вIашагIкхетар уж. ТIаккха, чкъаьрий чудола зоакилг бераша дIа а ийце, цхьана хьалчуболхар.

Сарралца саготалла цунца багIа ухаш; цун ханнара а, боккхагIа а, зIамагIа а нах хулар. Иштта цхьан дийнахьа баьхкачáр аьлар:

– Дикка ха я вай лоам довна юкъе нах ца бохийта, хIанз оарцагIдаьлча бакъахьа дар. Жабала кIаьнк а дикка воккха хиннав, йоах.

– Тоъал ха ма йий из хинна, кхойтта-дийтта шу-м даьннад, кхув ха а я, Дала маьрша вуталва цун из, – аьлар юстаро вагIача Наьсара.

Цигга вIашагIделлар маслахьатá лоам нах бохийтилга. Массаза мо мохк вIашагIтехар. Эса-чIожера Тоасо кхелхáвар, цигара цун воI вера.

Хьалххе саг вахийтá; хоам бир; довна юкъе боагIаш нах ба, цу кIал хила декхарийлвар цига хила, аьнна. Хьужарерча хьехархочунга а хабар дахьийтар къаьдий цIерах; тхо хьалкхаьчача цу кIал хила, аьнна. Дика бовзаш бар уж шоайла. Къаьдас хьийхá вар Лоамара дийша саг.

ГIайгIатар коа хьалкхаьчар мохк. Эггара хьалха къаьдас дир къамаьл:

– Далла гарга, цIий дитарал дезагIа хIама хургдац. Далла эггара хозагIа хета гIулакх да, ве хьакъ дола саг шийна кIалвисача, Ший духьа ца вувш витар. Къематдийнахьа; мичав Сога декхар доалла саг, аьнна; дIа а вийха; цу сагá бекхам айса бергба Аз; йоах везача Дáла. Бекхам фуб хой шоана? – хаьттар къаьдас. Саг йист а ца хинна, дIахо аьлар: – Дала шийна ма хетта кийчъяь ялсмале я. Иштта йолча ялсмала гIоргва из саг, даим цу чу а хургволаш, – аьнна, чакхваьлар къаьда.

Наьсарерча боккхагIчарех шин-кхаь сага а, Терсмейла а, Лоалиха а, иштта Нувсай дас а, ЦIайлоама а, Къонхилга а; наьха ладувгIа дог доагIаш; кхы цIий Iо ца дохийташ машар бе, аьнна; дехар деш къамаьлаш дир. Юххера Мусалима дир къамаьл:

– Довнах, тIемах бала пайда бац. Вай даьша яьхад: «Довно, тIемо воI-воша кхеваьвац». Вайна ма харра, дукха ха ма йий гобаьккха тIемаш латта. ЧIоагIа болх ма бий укх даькъастен чу боаллар. КIезига-дукха цу балха вай къамо а дакъа лаьцад, цхьабараш Шамала тIехьа болаш, вожаш духьала болаш. Эшаш болх бацар из, вайдараш мо долча зIамигача къамашта. Бехк бале а беце а, къаьстта тахан вайна эшаш хIама дац цIий Iоухийтилга. Цудухьа вай фу де деза аьлча, фуннагIа даь а, маслахьата къахьега деза массанахьа а.

Мусáлим къамаьл даь ваьлча; дIа Iохайна вагIа къаьда хьайистхилар; Iáлим, аьнна, хьехархочунга:

– Хьо укх лоам вола дикка ха а я; оаха кхетадечара, укхазара нах, Iа яххар дергдолаш, хьона мутIахьа а ба. ХIана хилац ераш мутIахьа, боарам боацаш доккха дика ма дий Iа акхарна дер. Даьла Iилмах саг кхетарал доккхагIа фу хургда. Цу балха хам беш, из кхетадеш, хьоца лоархIам болаш, ераш а ба. Къаьстта хьох са доаллаш, бахьан хьо долаш кIоаргга Iилмах кхийтта, Лом яха кIаьнк а ва. Хов тхона, хье укх лоамара а лоархIаш, хьаьшашцарча эзделá хьо йист ца хулаш латтилга. Пурам да хьона къамаьл де, хетар ала!

Шорто нахá хьаюкъеваьнна, саббаре къамаьл де волавелар хьехархо:

– Оаш ма аллара, дикка ха я со лоам вола. Цу юкъá цкъа, раьза доацаш, дош аьннадац оаха тхоайла дIа-хьа. ДукхагIа йолча хана; цхьаццанахьа вIашагIкхетар а хул тха; е саготалла дáгIа дахе, е чудийхе, е кхыча бахьане. Сона дагадá, дIа-хьа а ма къаьстадац, укх цатоама хьакъе къамаьл ца деш. ЛаьрххIа къа ма хьийгад, цох дикадар де гIерташ, ЦIайлоама а, Къонхилга а, Лоаманкхаза а; къаьстта чIоагIа къахьийгад, из дов дIадаьлча бакъахьа хеташ, Лома наьна-дас, наьна-вежараша, наьн-наьна-вежараша. Укх юртара а гонахьарча юрташкара а боккхий нах дIахо а къахьегаш ма-б. Аьлабоарзаца а, Ломаца а, кхычарца а хиннад тха цу хьакъе къамаьл. Тхоашта хала долашше, цох бехк а къа а хеташше, ГIайгIатага ма аьннад: «Боккъал, уйла е цу балхá, цаховш хинна хIама ма дарий из», – аьнна. ЧIоа-гIа техкад аз ер, Наьсаре а Эса-чIожера юрташка денз хьал а. Хьагучох, да а да из цаховш хинна. Тхьовра къаьдас ма аллара, пхьа битара дозал а, къематдийнахьа цох хургбола маьл а, веннача сагá хургйола паргIато а хайча; саг веннача наха; довхой хьабахкарга а ца хьежаш, болабенна дIа а бахá; оаш вийнача тхоай сагах тхо къинтIера доал шоана; арг ма дар. Хов-м хургдар из акхарна а; юкъеихáча наха дийца а цхьаццанахьара хеза а. ЗIамига вале а, Ломá хIаьта а хов. Оалалу хургдац. Низткъала болх ма барий акхарна тIакхаьчар. Къаьстта сагото яр; хIанз-м нус а ена паргIата ма яьларий со, аьнна, хийттача хана; цаI мара воаца воI а вийна, йисáча ГIайгIатага кхаьчар. Жабал а моллагIа бехк боацаш вийна саг а дийнваь, хьагIоттаваь хьавоалавича; цо эггара хьалха ший нахага арг ма дар: «Боккъал, хIама хьа ца эцаш, Даьла духьа пхьа бита со вийначарна». – КIе-ззига сабар а даь, дIахо аьлар Iалима: – Бакъда саг эгIазводаш а хул, иштта воасталуш а хила веза. Мехка цIерах дехар дергдар-кх аз Жабала нахага, Дала гешт долда цунна; къаьстта Ковнаркъага, Аьлабоарзага, ГIайгIатага, Ломага: боккъал хувца шоай уйла, хьабаста баь шод! Мискхала, оаш юхь яьяцар аьнна, бехк боаккхилга а дац мехка; бакъда тIехдика-м хетар халкъá ше яхар доре.

Дала дикадар долда укхох, аьнна; ший лоткъам чакхбаьккхар Iáлима.

Цу къамаьлах асар хинна, дегаш теIá, хьехархочоа баркал яхаш бар нах. ТIаккха къаьдас аьлар:

– Ковнаркъ, фу ях оаш? Мохк шуга хьежаш ба, къамаьл де, Далла а нахá а дика хетаргдар áла.

Шорттига ше вагIачара хьалгIетта, меллашха цкъа-шозза Iаса Iотехар Ковнаркъа, нах ладувгIа кийчбелар. Сел дика нáха даьча къамаьлá духьала фу аргда ца ховш, уйла еш ха яьккхар цо. Ма хулла кIаьдагIа, нахá цатоам хургбоаца къамаьл де гIертар из. ДукхагIа болча нахагахьа шеко яцар; жоп ца лой а, уйла ергья оаха, кIеззига сабарде, тIехьагIа юхадувла, аьнна; цо цхьа дегаондо йолаш къамаьл дергхиларах.

Юххера а, Ковнаркъа геттара кIаьда аьлар:

– КIаьнка хIанз а пхийтта шу мича даьннад. Ваха-вá хала никъ а ма бий лоам боагIар; боккъал укх гIулакхá кхы укхазахьа хьал ма гIерта, тхох бехк а ма билла.

Нах цIабаха гIайттар. Шоаш нáкъабáха тIехьа араваьннача Iáлимага къаьдас аьлар:

– Хьоца дикка мотт вIашкабоагIаш ма бий ераш, хьайх укхазара нах хьа а техе, дIахо а къахьега деза Iа. Терсмейлагеи Лоалихагеи гIолла Ковнаркъ а хьаметтавоалаве веза; Аьлабоарзага а ший ханарча нахага къамаьл дайта деза. ХIаьта ГIайгIатá, Нувсайна, Ломá цар ладувгIаргдолча нахага хьехар а дехар а дайта деза. Тхьовра ма аьларий Iа цу балхá чIоагIа къахьегаш ба Лома ноанахой а наьн-ноанахой а. Геттара бакъахьа хургда царга кхы дIахо а къахьегийтача. Наьна-да, наьн-нана, наьна-вежарий яхар чIоагIа кхоачарле ма йий, цар къамаьл дича кIаьдбала тарлу Ломар. ДIахо Iилманца хьехам бе беза Ломá. Дог а ца эккхаш, къахьега деза вай воаш дол-долча.

Гаьна боаццаш латта ЦIокъи Таьтеи дIатIа а бийха, Iалима аьлар къаьдага:

– Ераш шиъ а ва вайца дешаш. Тоъаргболаш гаьнабаьнна Iилмах кхеташ, наьха санна Ломаца эр йолаш а ба. Шо дIай-хьай довзийта а, акхар дича бакъахьа долча хIаманна хьога хьехар дайта а; хьатIабийхаб аз ераш.

– Далла хоастам ба, шун – укх лоам доахкача наьха – иштта Iилманца чам болаш. Хезав сона, Лом хьоахаваьча метте, ераш шиъ вувцаш; цар аьннар Лома дергдолаш, дика новкъостий ба, яхаш. ХIанзчул тIехьагIа, оаш фу де деза аьлча, тхо зIамига ма дий ца яхаш, Ломá новкъа хилар а ца кхераш, шоай новкъостá хьехар де деза.

– Сайца ха йоацаш, тар ма лу денна а бусса а цу гIулакхá къахьегаргда оаха, – аьлар Iалима.

– Ванах, фу хилар укх лоамара арахьа деша бахáча кIаьнкех? – хаьттар къаьдас.

– Дика деша а дешаш, цига болаш-м даьра ба, – жоп делар Iалима.

– Дика да, – аьнна, къаьда новкъосташта дIатIавахар.

Цу дийнахьа цига даьча къамаьлах цхьа бахьан салоIам а хинна, Мохк цIабахар.

* * *
Цу бус, нах дIа-хьа къаьстáча гIолла, Аьлабоарз волча вIашагIкхийтар коа мел вар. ГIайгIат а яр цига.

Ломá лайна гулбеннабар уж. Сагота вар Лом Наьсар го а вовза а. Таханалца кIийленна болхача нахаца вахийтавацар из Аьлабоарза а ГIайгIата а; зIамига ва, яхаш.

Лома аьлар:

– ЧIоагIа ловра сона, оаш хьегача къина тахан денз сайга дакъа лацийтар.

Цигга вIашагIделлар, хIанзчул тIехьагIа Ломага ший даь пхьена къахьегийтаргдолаш.

– ЧIоагIа лечкъав Наьсар, вIалла ара а воалий-хьогI из-м? – цхьанне аьлча, ГIайгIата аьлар:

– Аз цхьа хIама дувцаргда шоана, тхоай дас дувцаш хинна, Дала гешт долда цунна.

Массавар раьза хилар.

– Боккъонца хинна да из, – аьнна, йолаелар ГIайгIат. – Цхьан аьлашха сага, къовсам баьннача, бехк боацаш саг вийнав. Венначун, зIамагIа вола воша мара кхы кхоачара саг хиннавац. Ший веший пхьа леха тIехьаваь-ннав из. Цкъарчоа дукха кIаттIа баьбац аьлано; ше низ болаш а ва, тIехьа оарц а да, цхьаьча цо фу дергда, дукха тIехвоале из а вувргва ше-м, аьнна хеташ. Сибатá а деналá а чIирхо вовзаш хиннавац аьланна. Шозза-кхозза яхар мо, гуча а ца воалаш, дов даьд чIирхочо маьречоа, човнаш а еш. ТIадувхача гIагIо карарваьккха моттиг а нийсъеннай. Кхеравеннав аьла. Цунна хетар гаьна хиннад. Ма дезза дошув а, дотув а, ахча а да хьона, боккъал саца, аьнна; дуккхаза нах бахийтача а гIулакх хиннадац. Вовзаргвоацаш ше духьала ца отташ, дIабохийташ хиннаб чIирхочо юкъебаьхкараш.

ЛаьрххIа кийчвенна хиннав аьлано вийначун воша, чIоагIо а яь: боахам биллá ваха а ма ховргвац со, саг йоалаяь дезал а ма болабергбац аз, воша лаьттах а воаллаш, аьла лаьттан тIа а лелаш, аьнна. Цун аьттув болаш хиннад, аьла вáхача шахьар чу цхьаккха сагá из вовзаш цахилар. Чуваьлча, араваьлча ца вуташ; дов деш; аьлан сахьовзадаьд цо. Юххера, ха а оттадаь, чулечкъав аьла.

«Боккхача даьре наькъ тIа» уллаш, йоккха шахьар хиннай из, дукха базараш а тикаш а йолаш. Йохкара-эцара болх деннеи-бийсаннеи сецá ха хулаш хиннаяц; водар а воагIар а паргIатта ваха-вá мукъа хиннав. Из а аьттув болаш хиннад, аьла мелла чIоагIа лоралой а, цунна тIехьаваьнначун. Дийнахьа болх беш йолча базар тIа моттиг лаьцá, базар é эттав пхьа леха тIехьаваьннар. Сарралца базар еш хиннай цо, цига дукха керда хIамаш хозаш хиннад цунна, хIама эца хьатIаухача нáха а гонахьа латтача базархоша а дувцаш. Эггара дукхагIа йоахар дола моттиг ма йий базар. Кхыча мехкара хабараш дувцаш хиннад наха. Аьлах лаьца а беш хиннаб лоткъам. Шеддолча къамаьлага, лерг диллá, ладувгIаш хиннад чIирхочо. Къаьстта терко тIайохийташ хиннай аьла хьоавича. ДIахазар кхераш мо, гIар лаьгI а еш, дувцаш хиннад аьлах дар. «ЧIоагIа кхеравенна хургволаш ва из, лечкъав йоах, ха а чIоагIдаьд цо», – яьхад цхьанне. «Цхьабакъда, гучох, тIоаргаца чу лачкъарах а; из дийна вита лаьрхIа-м вац, йоах, цунна тIехьаваьннар. ЧIоагIа яхь, хьаькъал, денал долаш саг ва, йоах, венначун воша», – дийцад цхьаь-кхане. «Деннеи буссеи шишша саг хIара шишша сахьатá хувца а луш, ткъаь виъ саг ва, йоах, аьлан ха тIа, из лоравеш», – аьннад хьалхарчо. ШоллагIчо: «ЗIамига саг ма вий из, вала догдоагIа хургдац цун», – аьннад.

Тоъал мах а бий; керда къамаьлашка ла а дийгIе; ханнахьа чувахе, хIама а диэ, са а леIе; аравоалаш хиннав чIирхо; ше арадаьккхача гIулакхá къахьега.

Шахьара гонахьаръяр мо йоацаш; аьла чуIеча цIенна гонахьа лаьрххIа яь лакха карт хиннай. Таро йолча сага долга ховргдолаш хиннад цIенош а; гобаьккха бIоагIий а дагIаш, царна хьатIабоалаш аьшк тIатеха тхов а болаш. Шеддола кор, аьшкан гаргаш тIайийле, дIакъовлаш хиннад. Малхбоаленгахьа, цIен хьалхашка юккъе нийсъяь, лакхе тIа дегача аьшкаца а ардакхаца а кийчъяь лаба а йолаш; ягIаш йоккха ши гарг йола аьшка ниI хиннай. Цун хьалхашка майданг хиннай, хьалтIавоалаш кхо лагIа долаш. МайрагIвар довна воагIаргва-кх, аьлча мо; бейоахкаш топаш йолаш, майдангá дехьеи-сехьеи ха тIа латташ ши саг хиннав. Дукха ца говш, кхывола шиъ тIавоагIаш хиннав ха тIа латтачáрна. ТIаккха кIалхара шиъ дIа а вахе, тIавена шиъ отташ хиннав ха де. Базархоша ма дувццара, хIара шин сахьата хувцалуш хиннаб хаьхой.

Iаьржача бус карта тIа ваьле, ше хоалургвоацаш лора а луш, цу коа бIаргкхоабаш, ха тIа латтачáр сибат доаккхаш, уж зувш, цар оамал Iомаеш, къахьегаш хиннав чIир леха араваьннар. Шерá из болх бича, массе хаьхочун сибат дайзад цунна, миччахьа бIаргабайча бовзаргболаш. Цар оамалаш а Iомаяьй; кадайгIвар, мекъагIвар, шийна тIадилла гIулакх дизза чакхдоаккхар, цадоаккхар малав ховш.

Цу ткъаь виънех белгалваьв эггара шоай балхá сагота воаца, мекъагIа вола виъ хаьхо. Укхо теркалбича, шоашкара ха дIаэца нах хьабахкарга а ца хьежаш, хьалха дIаболхаш а хьабоагIача хана тIехьабиса боа-гIаш а хиннаб уж.

Цхьаькха шерá къахьийгад цо; мекъагIа волча виънех шиъ кIалхара дIаваха а, вож шиъ тIавá а веза ха нийсъеш. Из гIулакх гаргакхоачачахьа даьлча, базар лаьгIъяьй цо, хIама хьа ца эцаш, шийяраш ма хулла мах ца къувсаш дIайохкаш. Дена хьакхаьчад из ди-бийса. Цу дийнахьа ханнахьа чувахá дика са а леIа; кIийленна вагIаш тхьовсий а мича хов, аьнна, наб а яь; кийчвеннав чIирхо.

Вахá Iохайнав ер ший метте, хаьхошка бIарг а кхоа-баш. Укхо теркалваьча виънех ши хаьхо тIавоагIа ха хьаэттача, дикка хьебеннаб уж, ца боагIаш. ТIаккха, баьхка, хьаайттаб. КIалхара хаьхой раьза боацаш хьайзача, вIалла сагота а хиннабац. Ер тешаш хиннав, тIехьабиса боагIаш мо, шоашкара ха дIаэцараш хьабахкарга а ца хьежаш, уж дилла мо хьалхагIа дIагIорг-хиларах. Иштта тIехьависá вож шиъ воагIарг-хилар бакъдеш а хиннав ер. Укхо лаьрххIача тайпара гIулакх нийслой; ах сахьат хиннад укхун доалахьа; сага ца хоалуш, шийна могар а даь, карарвáла.

БIарг тIера ца боаккхаш, хьожаш хиннав ер хаь-хошка. Вожаш; шоаш баьхка аханел дукхагIа ха яьлча гIоне; къамаьлаш деш, дIай-хьай ухаш хиннаб. Цхьадар кхета а деш, хозаш хиннад укхунна. ТIаккха хайнад, шоай ха ялале уж баха гIертилга. Укхо лаьрххIача тайпара, хаьхой чуболабеннаб. Уж къайлабаллалца сабар даь, карта тIара Iоваьнна, тIаволавеннав ер цIенна. НаIара юхе ма кхаьччинге, сабар даь саг вий а хьежá, цIагIа дIачуийккхав. НиI дIа а йийлла, топ хьалхашка а лаьца, ер чуваьлча; доккхача гIанда чу, аркъало вагIаш хиннав аьла; юххе миIинга чу латташ топ а йолаш. «Iа бехк-гунахьа доацаш вийна, са воша духьалвоагIа бийса я хьона ер, тийшáболх бир оалилга дац хьа, хьаэца топ!» – аьннад укхо.

Цкъарчоа топага кхайдав аьла, ший из тоха кхувргдоацилга ховшше. Топ хьа ца эцаш, аьннад цо: «Селлара чIоагIа со лечкъа волашше, тIакхаьчача хьога вийта тоам бар-кх. Пурам да хьона хьай декхар цIадахьа!». ЦIаькха а аьннад чIирхочо: «Топ хьаэца!» Вож волчахьа ваьгIав. Укхун гIулакх гá йиш йоацаш хиннад. «Со хьогара пурам деха венавац, Iа вийнача сай веший пхьа цIабахьа венав»! – аьнна, меттагIа теха аьла Iо а виллá, ваьнна дIавахав из.

Наьсар-м аьла а вац; вувргва, даьра, мелла чIоагIа лачкъарах-м; дунен тIа цунна Дала теха ха чакхъялча, – аьнна, чакхдаьккхар ГIайгIата ший къамаьл.