Магас 2011 шу б бк к84. 09(=Инг)6-44

ХЬУЖАРЕ

ГIайгIат чу а яха, цхьаь уйла еш вагIаш, Лома дагадехар; шоашта гаьна йоаццача эгIарча юрта, хIетта йиллáча хьужаре деша а вахá, Iарбий йоазув Iомаде.

Цо лаьрхIар: деша Iомавелча, эггара хьалха кашамашка а вахá, даь чурт а боарз а хьалаха. ГIар еш мо хийтта, ер дIахьежача; уж КIантои ЦIокъи бар, ер волча боагIа. Лома дIахьоа а даь, цигга цар лаьрхIар хьужаре деша баха.

Сарахьа чубаха дIадийцача, цIагIарбараш духьала хиланзар. ШоллагIча дийнахьа хьужаре йолча юрта яхар ГIайгIат, шийца ЦIокъеи КIантои ноаной болаш.

Акхар шоай лоткъам дIабича, хьехархочо аьлар:

– Кхоана Iобахкийта, цига денз укхаза миштад аьлча, лаьрххIа а шиш болаш а да. Дагадехача хьавоагIаш, догьийккхача цIагIа Iеш, хила йиш яц.

– Бехк ма биллалахь, фу хана дийша воалл укхаза? – хаьттар ГIайгIата. – Кхы бер дац тха, новкъост эшаш хул, сай низ кхоачаргбий хьажа йоаллар со.

– Ше сенна венав ховш, цIагIара гIулакх довзаш къахьеге, шерá варгва КъурIан деша Iомадаьи кхо жай дагахьа Iомадаьи, хийцца йоазув де ховш а хургва.

– ДIахо аьлар; жайнашкахьа да, аьнна; ераш ца кхетача меттала: «ТаIалламил-Iилма, фаман ла Iилма лахIу, ла Iакъла лахIу, ва ман ла Iакъла лахIу, ла дийна лахIу, ва ман ла дийна лахIу, ла жанната лахIу фил-ахирати». Вешта аьлча: – «Iилма Iомаде Iа, Iилма доаца саг хьаькъал доаца саг ва хьона, хьаькъал доаца саг дин доаца саг ва хьона, дин доаца саг ялсмале йоаца саг ва хьона къематдийнахьа». Хабар дите, берашка дешийта оаш, дехкедовргдац шо, – аьнна.

– Мишта аха беза? – хаьттар кхалнаха.

– Iуйрийна баьхкачар делкъелца деш, делкъел тIе-хьагIа баьхкачар – сарралца.

Таронна шоай низткъала доландаь, КIантой нанас эхь хеташо хаьттар:

– Маьха фу де деза?

– ХIама эшац, мах боацаш да ер. Хезавий шоана дукха говраш, доахан, жа дола Аьла яха саг? Из ва хьужаре Даьла духьа йиллийтáр, массадола хIама ше лелорг а долаш. Цо йоах, тар ма лу вай берашка дешийта. Эрсий меттала хьехийта лаьрхIа а ва из. МоллагIча меттала дале а, Iилма бе дац. Дика дешаш белгалбаьннараш, шерá пхиъ-итта яхар мо; Россе а кхы арахьа а дIахо Iилма Iомаде бахийта лаьрхIа а ва.

Укх кхалнаха йовзар цу сага цIи, акхар юрта а каст-каста кхоачар таро йоацача нахá цо дайтá сагIа.

– Цу гаьнарча мехкашка цаI мара воаца кIаьнк деша вахийта йиш хург ма яцар тхога, укхаза дийшача а кхоачам ма бар тхона-м, – аьлар ГIайгIата.

– Из фуд, гаьнарча мехка деша вахийта йиш яц яхилга?! Жайнашкахьа ма йоахий: «УтIлубул-Iилма! Ва лов бис-сийни» – «Iилма лахалаш, Китай мехка дахé а», – аьлар хьехархочо лаьрххIа.

– Фу я еза? - хаьттар кхалнаха.

– Цхьаккха я езац; шеддар укхаза долаш да, къоалам а каьхат а. Уж чудохка тIорми хилийта; хьужаре Iомадаьр, чудихьá, цIагIа шаьрдергдолаш.

– Дика да, тха кхо кIаьнк кхоана IовоагIаргва, – аьнна, Iадика а йийца, цIабахар ГIайгIатар.

КIантой нана раьза яр цу гIулакхá. Шоай доал де низ ца кхоачаш, воI талхар кхераш яр из. ХIанз йоахар:

– Дикадар Iомадергда, лерттIа саг хургва кIаьнках!

Ломарга вIашагIкхийтта, тоъал баьгIар новкъастий, дукха хабараш дувцаш. Из бийса чIоагIа йIаьха хетар царна. Юххера, шо-шоай цIагIа чубахар.

Ломá геттара йIаьха хетар бийса, дукхагIа йола ха сома волаш яьккхар цо. ХIанзалца ше гIотташ хинначул хьалхагIа гIаттар из цу Iуйрийна. Катехха, цхьа бахьан хIама а кхаьлла; ГIайгIата хьужаре бахьа баь тIорми бе а белла; жа дIалахка вахар Лом; цигара новкъостех дIакхийтта, цхьана хьужаре гIоргболаш. Сийсара иштта вIашагIделладар цар из.

Ераш хьужаре дIакхаьчача, гуллуш латтар бераш.

Гуйре дIалестá, ара шийло яр. Хьавен-венар, дIачу а водаш, Iоховра. Хоза лостам болаш, кийчъяьяр хьужаре чухьнахьара. НаIара юхе топпара пишк яр йоагаш, дегIá товр деш йIовхал луш. Чона – зIамигеи йоккхеи – ши ниI ягIар цох, тIауллаш чона Iаькъа яр. Пишка Iаькъа тIа, дIайха хий чудолаш, зоакилг латтар. Лохе, пенах йоаллача тархе тIа, латтар шийла хий чудолаш цхьаькха. Пишкáи пенáи юкъе гIумагIеи тази латтар; царна лакхе, пенах хьалъуллаш, хий хьаийду дахчан чами а бар.

Эшаш хилча; чамеца пишка тIара дIайхадар а дотташ, тархе тIара шийладар а дотташ, мелала боарам тоабеш; кийчдора бераша хий. Царех беро, хий хьадоттача хана, цхьа тIадам арахьа Iобахийтацар. Пишкá лохе, юккъе ала мегаргдолаш, йитá къорг яр; цу чу дIанийсдаь дахча уллар. Пишках уллар аьшкан мIара, хьалоацача дахчан ко а теха кийчбаь. Бераш салаIа арадалийтáча хана (шозза боалийтар уж ара, кхаь даькъа йийкъа яр дешара ха); нагахьа цIи лаьгIъенна хуле; цу дийнахьа ший аргIах эшачунга хьожаш волчо е наIарах е, кийнгаш хьалъяьхе, Iаькъа къоргах дахча чутуллар. Iоакъан зIамагIа йола кийнг хьалъийцача, цIермашино мо тата дора пишко. Цу хана цо лу йIовхал чIоагIа хулар.

Цхьан оагIорахьа кIаьнкаш багIар, вокхазахьа йиIи-гаш ягIар. МугIарах бераш Iоховшаргдолаш, гIандашта меттел теха улгаш дар. Хьалхашка гIолла а техадар уж; бераша жай, каьхат – къоалам Iодулларг-долаш а, йоазув дергдолаш а. Уж лакхагIа а шерагIа а дар.

Тоъал йоккха моттиг яр хьужаре чухиннар, шовз-ткъа итт бер дагIар цу чу. МагIахьа хьехархочун моттиг яр; латташ доккха доаца, диъсаьна шу а долаш. Цу тIа латтар хоза нийсдаь КъорIаш, жайнаш. Хьехархо Iоховш букъ бетта кIаьда гIанд дар. Из шуи гIанди хьужаре йиллачо цхьаннахьа гаьнара лаьрххIа дайтадар.

Бераш дIанийсденна довлашше, чувера хьехархо. ГIаьххьарча дегIара, ханна воккха воацаш, тессано кера модж йолаш, елаенна юхь а йолаш, безаме саг вар из. ТIабувха гIирс а бар цун, гIаьххьа дино яххача тайпара. Гуш дар из саг, хатта ца дезаш, ма хетта Даьлах тешаш волга.

Бераш цхьатарра хьалгIейттар. Царга Iоховша а аьнна, цо аьлар:

– Керда вена саг вий?

Ераш кхоъи, кхы цхьа кIаьнки, ши йиIиги хьалгIейттар. Уж шийна хьалхашка уллача тептар тIа дIаяз а баь, хьехархочо аьлар:

– Селхан Iомадаь дарс кердадоаккхаргда вай.

ТIаккха, Iодешал, аьлар; цIи а яьккха; цхьан кIаьн-кага.

Боккъал хозача муамца Iодийшар кIаьнка. Из ваьлча, йиIигага дешийтар. Эхь хеташ, цIий а енна, дийшар цо. Оаз йиткъагIа хиларах, геттара хоза хетар йиIига дешача хана, шине а дийшáр цхьа суврат дале а.

– Оаш массане селхан вай Iомадаьр шаьрде, со тахан баьхкачарца воаллаше, – аьнна, керда баьхкачарна хIаранена хьалхашка йоазув тIадола каьхаташ Iодехкар хьехархочо, – ер вай эггара хьалха Iомаде дезар да.

Каьхаташ тIа алапаш дар. Керда баьхкáрашта кхоккха алап хьалхадаьккхар хьехархочо; тахан ер Iомаде, аьнна.

Цу дийнахьа чам болаш хьужаре а хинна, делкъийга чубаьхкар Ломар. Иштта кIирá деша ихача, алапех кхийтар керда дешархой, Лом-м кхоалагIча дийнахьа Iомадаь ваьннавар. Новкъостий баьннабоацандаь, сабардир цо, дIа ца хайташ. Ше могавеш оамал яцар цун.

Дика къахьегар дешархоша, къаьстта Лома. Геттара дика кхетар из дешарах. Бутт боалашше, Iомавелар деша. Хьужаре а цIагIа а, ха ца йоаеш, къахьегар цо. Цхьаькха бутт баьлча, хийцца дешалора. Кхы а шин беттá дешар шаьрдир Лома.

ПIаьраска ди мукъа дар. Деша вахá биъ бутт баьннача, хьалхарча пIаьраска дийнахьа; Лома лаьрхIар; сага ца хайташ кашмашка вахá, ший даь каш лаха.

Даь-нанас делкъийна хIама даа чувийхача; цхьа бахьан хIама кхаьлла, ше мича вода ца хайташ; кашамашка вахар Лом. ДIачувоалашше а, чурташка хьежа волавелар. Халла кхетадора йоазув, цхьадар фуд а хацар. Юххера корадир Жабал яха дош. Из Iодешашше, дегIацара зулам бедар. Меттавалцца сабар а даь, дIахо дикка хьежар йоазонга. Чурта тIа Жабала цIи яр. ТIаккха; цунна дегIá чурт из долга а, цу боарзá кIал воаллар ший да хилар а бакъдаь; товр а дукхагIа цатовр а хинна; чувахар Лом. Эггара хьалха ха нийсъелча, шийна хайнар цIагIа дIадувца а лаьрхIар цо.

ШоллагIча-кхоалагIча дийнахьа яхар мо, Ломар дешара чубоагIаш, хьужаре йолча юрта цхьан коа гулбенна нах бар. ХьадоагIача берашка акхар хаьттача, цар аьлар:

– Воти цIавенав цар тIем тIара; сагIа доаккхаш моттиг я цига; цудухьа гулбеннаб уж. Хой шоана, мишта чIоагIа гIадбахаб цар цIагIарбараш дá цIавена!?

Шоай воти дагавеха са ца тохалуш; Лом волавелар; новкъостий а, кхы къамаьл дIаьх ца деш, тIакхийра. Цигга нáнáйца къамаьл де лаьрхIар цо.

Ше дергдола къамаьл кийчдаь, чувахар Лом. Даь-нанна а нанна а хьогга мо цатоам хилар кхерар из. Цудухьа, велха а ца гIерташ; лаьрххIа дергда-кх аз къамаьл, аьнна; кийчвелар.

ГIулакхаш дIадийрза, сайре чулестáча гIолла; пхьор а диа; дешаш вагIар Лом. ГIайгIат а Нувса а хьатIабаьхкар; цо мишта деш хьажа, ладувгIа.

– ЧIоаггIа Iодешал, – аьлар даь-нанас. – ЛадувгIарг-дар оаха.

Хоза хеташ, ладувгIар цар, муамах кIаьнка дешача хана.

Лом кIеззига хьевелар деша, тIаккха Нувсас аьлар:

– Дикка шаьрдаь хургдолаш дац укхо, цудухьа гов!

– Шаьрдаьд, сона-м моллагIа Iарбий йоазув а дешалу. Тахан кашамашка мел дагIача чурташ тIара йоазош а дийшад аз.

КIаьнкага къамаьл дIахо ца дайташ, юкъеийккхар ГIайгIат:

– Хьо сенна вахавар цига?

– Даьра, вахавар; нáха, шун воти дийна вац, кашамашка дIавелла а воалл, яхандаь; бакъдар хá. Шо мичад хьааргдолаш. ДукхагIа хьужаре деша а цудухьа вахав. Тахан чурт хьа а ма корадаьд, – жоп делар вокхо.

Ломá хьалхашка ше бехке йолаш мо, саббаре аьлар ГIайгIата:

– Даьллахь, кIаьнк, нáха дувцар бакъ ма-д; вай воти дийна вац яхаш. Хьо зIамига а воландаь, Iа цох бе пайда а боацандаь, дIахайча хьона цатоам а хургболандаь, сабар дора оаха. ЛаьрхIа а дар, хьа шийтта шу даьлча, долчча тайпара из хьона дIахайта; хIанз йоалаш а ма латтий хьа из ха; гIаьххьа хайнад-кх хьона из. Со а Нувса а кхы хьалхагIа тхоашкара хьога из ала лаьрхIа дацар. Ховра тхона-м, хьона цхьацца хабараш хозилга. Бакъахьа а хетар, оахош цу гIулакхах хIама алале, хьа кIеззига сакхийча. ХIана аьлча, иззамо дола къамаьл цIаьхха хезача, сатоха низткъала хургдоландаь. Шийтта шу гаргга хьалха, хьо вилехь дIавеллав хьа дá. Дилла бáха кхеллабац нах, вай а лергда воай ханна. ХIама дергдац, иштта хиннай Лакхерчун кхел!

Ломá товр хургдар дувца гIертар даь-нана:

– ХIанз хьо воккха хиннав, вIалла хала дац вайна. Хала, низткъала дар; хьо зIамига волча хана; сонеи Нувсайнеи, новкъост воацаш. ДагадоагIий хьона хье вайна? Борзиг дар хьона хьо хьалехар. Ма жIали а дар-кх!

– ДагадоагIа сона, – аьлар Лома, – Борзиг хьалхашка а латташ, лакхача хьун юкъе се ваьгIа.

Ела а къежá, аьлар ГIайгIата:

– Ай, Дала воахаве, са кIаьнк. ЗIамига а волаш, хьона иштта хийттад из. Лакха хьу яцар из, вай юрта жа Iул доажадеча лохе ягIа бIаринга кIотарг яйнайий хьона, цу хана петараш мара яцар уж. Цу юхера вихьар аз хьо мархIавелла дIа.

КIаьнка тамаш йора.

Дукха дахáр-денар дувцаш а баьгIа, Iобийшар уж.

Хьогге гуйре чуерзаяь баьннабар нах. Бийсáш шийла ухар, кIайча лайво бай къайлабаьккхабар. Ма хетта, лоам хулача тайпара, чIоагIденнадар Iа. ДIайхагIа кийчдала дезаш хулар бераш, деша долхаш.

Лома кхоачам бар. ГIайгIата ший ханнахьа даьдар цунна когера керте кхаччалца мел эша барзкъа: гамажа нахьарах яь бIоржамаш, тхан пазаташ, дербат даьча кхаькхех лоаца кIай кетар, лергаш дола кий. Лом мо кийчвеле наггахьа мара хилацар, гуш дар кIаьнк къахьегача наьха цIагIара волга.

Бакъилгаца кIезигагIа хулар Лом. Цхьаццайолча хана из бIарахьежача хеталора; бакъилг шийна раьза йоацаш мо; тIаккха, хьаьсте, оалар цо говрага:

– Са хIанз дукха гIулакхаш да, эгIаз ма гIолахь сона!

Ше из къамаьл кхетадеш мо, бат Ломах хьа а хьекхаш, ше хьаьстá раьза йолаш, латташ хулар говр. Херх хьекхе цIен а йийя, хи тIа а йиге, лáтта моттиг а цIенйий, шортта хьаь чу доакъар а ний чу фуъ а билле, кертагара доладий тIагIолла кулг хьекхе, дIаводар Лом. Геттара раьза хулар бакъилг, шийна кулг хьекхача.

Хьалха мо мукъа вацар Лом, ха кIезига яр. Мел тохаваларах ах ди дIалоацар дешаро. Наггахьа бераш долча ша тIа а лай тIа а водар, бакъда шийга маркъилг а е соалоз а хилацар. Хьаийце, хьалхарча чáмá кIеззига маркъилг кхостайора; соалоз хахка а тарлора. Ший маркъилг кхоачамца берашта юкъе теIагIа волча кIаьн-кá еннаяр цо, соалоз цIагIа йитаяр, цхьацца дIа-хьа яхьа эшандаь. Ханага хьежá воацаш, боккхагIчарна таралестар Лом. ТIалаттача гIулакхаша а цаI мара ца хиларо а ханал хьалха лакхбаьбар цун сакхетам.

Iан бийсáш йIаьха хулар. Бер долча хана денз хьа, ше леладаьраш а дагадоагIараш а ГIайгIата дувцаш багIаш, дIахьора цар уж бийсаш.

КIезиг-кIезига дувцаш, саббаре Жабала валар мишта хиннад а Наьсар фу саг ва а дийцар ГIайгIата Ломá.

– Мел дика вале а, даьр-м дутаргдац, даггара къахьегаш хьа даь-вежарий а кхы тайпан нах а ба. ЧIоагIа лечкъав Наьсар, тIакхачийтац; хIаьта а шозза-кхозза дов даьд цунна, човнаш а еш. Фу дергда, ха ца кхаьчача лац-кх саг, вита-м вутаргвац, – оалар ГIайгIата.

Iа чакхдаьлар. Цкъарчоа, вIалла ха мукъа йоацаш, бIаьстан балхаша дIалийцар нах. Хала-м дар, сатессача гIоне боад боллалца, къахьегаш лела; хIаьта а, ца совцаш, балхаш деш бар нах.

Цхьайолча сарахьа, бIарчча дийнахьа къа а хьийгá чувеча, хийла пхьор хьадалале тхьовсар Лом. Хьаьсте сомавоаккхар ГIайгIата; кIаьдвенна хургва хьо; хIама дергдац, гIатта, воI; виззалца хIама а диа Iовижача; кIаьдвалар а дIадаргда, аьле. Пхьор дуаш багIаш хьехараш дора ГIайгIата, кицаш а кхувлаш: «Аьхки хьоа кхийхкачун, Iай яй кхийхкаб», «Ахкан дено Iан бутт кхоаб», «ДегIар хургда, яхаш, ваьгIачун, кхай тIа йоархIаш яьннай», «Алхха шийна яьхачун, таьзет миска хиннад».

ВагIашше, хийла тхьовсар Лом, хIама йиá а яанза а. ТIаккха ГIайгIата сомаваьккхе оалар: «Хье диа ваьннавале, Iовижа; ханнахьа гIовтта деза вай».

БIаьстан балхаш даллалца, шин кIирá чухийцар бераш хьужарера. Уж ше мукъадоалийташ хьехархочо аьлар:

– Дарсаш дицлургдоацаш кердадахалаш. ЦIагIа оаш дикка къахьеге, шо юхадаьхкача, шин кIирá хьийха а хьийха, аз ахканна мукъадоалийтаргда шо.

Хьехархочун къамаьлá раьза хилар бераш. Цу шин кIирá къахьийгар Лома. Дикка говр хахка Iомалуш а, бир цо болх.

Са а леIá, хьужаре дахар бераш. БархI бутт бар Лома деша, КъурIан дикка шаьра дар цун, зIамагIдолча сувратех ши жужа дагахьа а ховра.

Чакхдаьлар ши кIира. Ахкан салаIа бераш чухецаш, аьлар хьехархочо:

– Гурахьа дешар дIадоладелча; КъурIан ховчарга жайнаш дешийтаргда вай, маIан а деш. Дика кийчлелаш, ахканна цIагIа эшачунга хьожаш новкъостал а делаш.