Магас 2011 шу б бк к84. 09(=Инг)6-44

ХIа аьнна борз кхерае гIаттий кхосса укхо топ кийчъешше, КIазилг берзá качдахар. Цунна юхе Лома жIали да а дар кIазилг. Бакъда, тенна яле а, мосах тувлаенна, цхьаццанахьара чIормаяьнна, бесах йоацаш яр борз. Гуш дар, цо вό хьийгалга. ВIаший качдахá, латаш дар борзи жIалии. КIазилгá гIо де хьалтIаведар Лом. Из новкъостал эшаш дацар. Ший дегIага хьежжá низ хургболаш бацар берза, сиха из IокIалъеллá, хьекхае доладалар жIали. Качйоаллача чIугах кожолг чутессá, КIазилг хьадаьккхар Лома. ТIаккха борз, хьагIеттá, урагIъедар. Лом дIатекха а веш, тIехьадаха гIертар КIазилг.

– Хьадáла, тоъаргда Iа цунна даьр, миска я из! – аьнна, жIали тедир дас.

Борз къайлаэккхаш латтар. ДIахеца со; аз дергда цунна доагIар яхаш мо; КIазилго, раьза доацаш, Iима-даш йора. Берза тIехьа а хьежá, аьлар Лома:

– Топ-м мухха а тохаргьяцар аз хьона!

Цунна ховра борз къаенна, низ беха; хьунагIара лийг, кхыдола аькха лоацалургдоацаш; кIалйиса йолга. Хийла иззамо низах ехáча берзо, юрта йисте яй, цхьаь доалла зIамига Iасилг е устагIа-газа лаьце, дуаш нийслора. ДукхагIча хана, хоаелча а; нáха, хIама ца деш, дIа а йохийтар; хIама дергдац, ший рузкъа даа енай, аьле.

Борз къайлаяьнна дикка ха яьлча мара, дIахецанзар Лома жIали. Ше дIахецашше, ма додда борз яхáча гIолла урагIдахар КIазилг. Цхьа ха яьннача гIолла юхадера.

Бераша хаьттар Ломага:

– Фу яр из вай жIале йийттар?

Из борз йолга хайча уж кхерабалар кхераш, аьлар Лома:

– Дехьарча юртара жIали дар из!

– Тхо вайна комараши чIимаши бáха доахк! - аьлар бераша.

– Чудаха ха хулаш латт, чехка лела шо!

Бераш дайдда дахар. Дукха ца говш шортта чIи-маш, комараш яхьаш уж хьа а баьхкá, цIабийрзар Ломар. Акхарцига хIама а диа, бераш чудолхаш (дукхагIа йолча хана чуболхар уж, бийса шоай цIагIа йоаккхаргйолаш); цар ена комараш, чIимаш, кIеззига чам баккха мара хьа ца эцаш, чудахьийтар ГIайгIата.

Цу бус ЦIокъáрга саготалла вáгIа вахар Лом; водаш дIачуэтта, Таьтийна ше водалга хайтá. Дукха ца говш, Таьта дIакхаьчар. Цига багIаш, аьлар Лома:

– Шо раьза дале, кхоана хьужаре дахá, цхьацца дарсех воаш ца кхетар хьалха а даккхийтá, доагIаргда вай. ТIаккха, сарралца воай гIулакхаш даьха; шоана бакъахьа хете; бийса а йоаккхаргйолаш, дийхка хьун юкъе гIоргда. ЧIоагIа сапаргIата хул цига, садáха атта хул. Вай даьша, кхайко лазар хилча, цу хьун юкъе дIа а ухаш, деш хиннад дарба. Малх хьалбоаллаш Iуйрийна мишта хоза хул хой шоана цига?! Боккъал хоза ашараш лекх массе а оалхазараша. ДIавижá са а леIа, сатоссаш сома а ваьнна, царга ладувгIаш; ялсмален беша ва моттаргда-кх. Дунен ялсмале-м хIаьта а я из!

Массаварг раьза хилар.

ШоллагIча денна вIашагIкхийтта, шоаш аьннача тайпара, хьужаре бахар новкъостий. Шоаш цакхетар хьехархочунга хьа а хьехийтá, хьаарабаьлар уж. Цигга ЦIокъа аьлар:

– Укхаза кхаччалца хьалдаьхкача, цхьа гIулакх а даьккха Iе йиш яц. Мехкарий хи тIа ухача хьасте а дахá, царца бегаш а баь, хоза са а къийрда мара гIорг-дац вай. Цига Таьтий наьна-веший йиIигаш хила а тарлу. Ца хуле а, хьабахкалцца хьежаргда. Хьогга мо, гайнад аьнна, бехк баккхийта йиш яц!

– Са ноанахой хи тIа уха хьаст-м эгIахьа ба! - аьлар Таьтас.

– Болче, Iохьалхавáла; тхо тIехьадоагIа хьона! - аьлар ЦIокъа.

Хи тIа баьхка дукха нах хула ха яр ераш хьасте нийсбеннар. Iуйре лостаеш, хий кхоача а денна; делкъа ха хилале, цIагIа эша хий дахьа баьхкáбар уж. КIудалаш баламех ядаш а; юхе Iооттаяь латташ а; хьаухаш, чуболхаш, кIудал кхуркхолга кIал оттаяь хий эцаш; дукха бар кхалнах. Хьаст хоза кийчбаьбар, гобаьккха беттá аьлхах бола кхера а хьеха коастах баь кхуркхолг а болаш. Цу кхуркхолга чугIолла, декаш тата а деш, хьачуухар кIудал чу хьастара хий.

ДукхагIбараш къона кхалнах бар, наггахьа истий нийслора. Хий ийца чудолха нускалаш дале а, е мехкарий бале а; духьалйоагIаш шоайл йоккхагIа йола саг нийсъелча; цо дувнаш телашше, оззайий кIудал хьаяь-ккхе; шоашкара хий дIачу а детте; чуйохийтар. Шийна гIулакх даьр маьре яханза яле: «Дала хьайна дезача дикáга кхоачайойла хьо», – оалар. Маьре яле: «Хьайга кхаьчáчох кхоачам беш яхийла хьо», – оалар. ЗIамагIал дарца е даьча гIулакхá ловца баккхарца, шийгара хоза гIулакх дIахьокха гIертар хIараяр. ВоккхагIвар зIамагIчáр лархIара дозал оза делча, наьха мо къахьега дезаргдар. Иштта боккхагIчáр зIамагIий бора лерхIам. «Къаман дошо зама» ала мегаргдолаш, хоза ха яр из.

Ераш санна мехкарех бIаргтоха а царца къамаьл де а баьхка хьаста керте кхы кагий нах а бар, кIудалаш йиза яьнна, чубаха кийчбеннача мехкарашца латташ. ДIатIа-айтта, кагийча нахага салам денна, хий хьаэцаш боахкача мехкарий болх беркате бийцар акхар. Цу ханна кхур-кхолгá кIалхара кIудал хьаяьккхáча йоIа аьлар:

– Шоаш хьога дале, хий мала!

ЦIокъа аьлар:

– Укхаза хьатIадоагIаш хьога дар тхо, шух бIарг ма кхийттинге а дизар!

– Тха хьастардар мо хий меннадац оаш! - аьнна, хоза елаелар йоI.

– Хьакховдабе чáми; акхар фуннагIа дувце а, со гIаьххьа хьогвеннав! – аьлар Лома.

– Юхьаргйий со чами дIабала, бодабой а мича хов Iа из! – аьлар йоIа.

Бегаш болаш йолчоа тара яр из.

– Мехкарий мáра, чамеш удадеш хул?! - аьлар Лома.

ТIаккха йоIа, кIудала конах улла чами хьа а ийцá, кхуркхолгá дIакIалхьекха йисттелцца хьал а бизá, Ломага кховдабир. Чами хьа а ийца, Лома аьлар:

– Оаш молий хий?

– Ираз долаш вахалва, хьаьнала хилда! - аьлар шинне-кхаьнне цхьатарра.

– Хий мел дезарашта дезалда шо, - аьнна, баркал аьлар Лома.

– Ховргда-кх хьона, хьо наьха чаме чура хий молаш воаллаш, Дошув тIакхоаче! Даьлага ба шун шинне болх, гIаьххьа хи тIа йоагIа ха а я цун! - аьнна, велавелар Таьта.

– Бовзаш ба ераш? – чехка хаттар делар йоIа.

– Мишта бац ераш бовзаш, даьра, ба! Ер-м, кхы гIулакх доацаш, цох бIаргтохар духьа ма венавий кхыча юртара укхаза!

– Хьайла, мичахьа кхайдай; зIамига яле а, Iовдала-м, даьра, яц! Черсий аьла мо зIамига саг вий ваьккхар. Укхох бIаргкхеташше, аз-м сай ма лаьрхIаварий ер, – яхаш, бегаш дIахобеш яр йоI.

– ТIехьайисай хьо, – аьнна, белабелар гонахьа ла-ттараш.

Лома аьлар:

– Тхоца-м новкъостий ба, со гивеллача а болар дохоргдоацаш! Эггара эсалагIа вола со ца хилча, кхывар мегаций шоана?

ЙоIа теркам тIабахийтар, малав из аьлча мо. ТIаккха Лома аьлар:

– Шун юртарча наьха йиший-воI вола ер латта Таьта ва-кх!

– ХIá, – аьлар йоIа, – хIанз шо довз сона! Дукха ха йоаццаш укх юрта саг йоагIаш а, нускал хи тIа доаккхаш а, сакъердаш хиннадий шо? Из сона Дошоси Хантотеи дийцáдар; кагий нах а баьхка, сакъийрдар оаха, яхаш.

Цу ханна хьагучаяьлар хи тIа йоагIа пхи кхалсаг. ДукхагIа йолча хана, иштта вIашагI а кхийте, болхар мехкарий хи тIа. Уж хьалтIакхáча боахкача хана, хIанззалца вIалла йист ца хулаш лаьттáча мехкарех цхьанне аьлар:

– БоагIаш-м Дошуви Хантотии латт! ХIанз шоашта лачкъа моттиг лохаргья-кх оаш!

Цхьабараш белабелар. Мехкарий хьалтIаайтта, хьалха йоагIачо ди дика дийцар. КIал латтача мехкарех цхьанне аьлар:

– Дошув, кхы шо гайнадаларе, тхо-м Лом тхоашта цхьаннена хьаваккха лаьрхIа дар! Дика болх ба шо ханнахьа хьакхаьча!

ЦIий а енна, аьлар Дошос:

– Таханалца вай-м шун-тха аьнна хIама хиннадац, оаш хьадаьр мегá да-кх!

– ЛарагIа да къамаьл, ший хьаькъал хиларга хьежжа йоах! Шун беркате болх хилба, хоза сакъийрдар вай. Нийсденна гIалат теркал ма делаш, гIаьххьа тха кIудалаш а хьалйизай. Тхогахьа гIоргдий вай? – аьнна, бегаш баь йоI хьалха а йолаш, вож шиъ тIехьа а йолаш, цIенгахьа болабелар мехкарий.

– Таьтий хьáкъехьа вай даьча къамаьлах фу ду вай? – хаьттар ЦIокъа.

– Кхоачам болаш къамаьл хиннад вай тахан. ДагIарг а долаш, дика а хьегаргдолаш, шоашта ловчча хана дувла. Сакъердийтаргда шуга, шортта мехкарий а боалабаь, – аьлар йоIа.

– Дика йоах, дукха ца говш вIашагIкхетаргда вай! - аьлар ЦIокъа.

Иштта хоза бегаш Дошоца а, Хантотеца а, царца баьхкача маьхкарашца а бир акхáр. ДIахо а кхалнах хи тIа ухаш бар; бакъда, тхьовра мо доацаш, ди делкъийга ме кхоач лаьгIлуш латтар. Кагийча наьха Iадика а йийца, Дошор а чубахар. Ломар а бахар. ЦIаккха а ца къийрдáча тайпара, сакъийрдар цар цу дийнахьа.

* * *
Сайре чу а лостаяь, эша хIама хьа а ийца, шоаш лаьрххIача тайпара, хьунагIа бахар Ломар. Наггахьа Iарждакх ягIаш, дукхагIъяр корсам йолаш, моттиг яр уж бийса яккха сайцар. Ломага шиъ яр говр: дилла хинна бакъилги дукха ха йоаццаш ийцá алчеи. Из ийцаяр шоаш Наьсаре ухача гIулакхá. Бакъилг пайдана яцар цига, аьрдагIа а сиха а йоландаь. Каст-каста терса а терсар, IайгIар хиларах. Ара яжачара цхьайолча хана из терсача, юрта Iочухозар.

Сийрда йолаш хьалкхаьча, баргалаш теха говраш дIахийца, баьдъялале бувша моттиг кийчйир цар. Дийнахьа йIайха хиннаяле а, бийса-м шийла хулар Лоам. Хийла тIаювхачоа цхьалха говраш йоажо бахá нах, Iо ма бийшинге бийса яхáча гIолла шел а балé, йижá улла говр гIоттайий, цо йIохьаяьча метте бувшар. Из моттиг а цу сахьате шеллуш, хала хьувзар. Цхьабараш ура лелар; набарá чIоагIавар, миччахьа Iовиже шел а велé, лазаро лоацар. Иштта кхийтта лазар сица мара дIа а къастацар.

Шоашта гаьна йоаццача, йоккхагIа йола говр, йIаьхха хIама теха, дIайийхкар цар. Баргалаш техача а яха тарлора; бакъда, цаI йийхка хилча, цунна юхегIо-лла дIахьувзар вожаш. Пхьор диа, хабараш дувцаш а баьгIа; бувшале хьалха, бахá, говрашка хьежá; Iобий-шар ераш; Iурре сомадовла дезаш хилча; ханнахьа Iодийша салоIаргда вай, аьнна.

Тар кхийтта, набаро дIаозавир Лом. Дукха ца говш, Iимадаш еш санна хийтта, ер сомаваьлча, вIашагI-леташ говраш яр. Сомабаьха новкъостий а бар, бад-бáдача хьувш. Даггара тхьовса велча, наб кхетацар. Ца тхьовсаш а илла, сахуллаш наб а кхийтта, цу ше лаьрхIачунга ладувгIа вIаштIехьа цадáлар кхераш, сагота вар Лом. ФуннагIа дирах, уйлáша наб кхетийтацар. Уж лелхо воларах, хIама хилацар. Къаьстта сабIарздоаладаьдар укхун, ер Наьсара наIар тIа латтача хана, Даьлага кхайкаш хиннача йоккхача сага. БIарга-яйнаеце а, дега бIаргашта хетар: букаро йийрза, даим кхахьегаш хиларах морса кулгаш а долаш, Iоохкаенна бIаргакIийленаш а йолаш, бе Iаса а лелош, ханага хьежá йоацаш, кадай йоккха саг из йолаш мо. Лоацца аьлча, Лома шийна дукхагIа гуча боккхийча исташта дIатараерзаяьяр из. Дагадохар; нáнáйца а даь-вежа-рашца а дагаваьнна; дувцачох, ца ховш хинна а ма дий из; саг валар миссел хIама тIакхаьча а хург ма дий царна; дитача фу дар-хьогI из, аьле. Дог кIаьдлора хьехархочо, ЦIайлоама, новкъосташа; бутабалара оаш из пхьа, яхаш; даь къамаьлаш дагадехача. МоллагIча хIамах къахеташ а, юхьá кIаьда а вар Лом, даь-наьна-гара Iомавеннавар из. ГIайгIата дилла оалар: «Цхьаккха хIама ма éлахь, уж а вай мо Дала кхеллай хьона. Къематдийнахьа; хIана йийнзар Iа, аьнна; хаттар а хургдац хьога. Иштта цатоам сагá а ма белахь». ТIаккха хеталора, ше иштта хилча, сел чIоагIа хIана лов-хьогI нáнáйна Наьсар вувлга. ТIаккха йодар кхы уйла; хIана лáц цунна из, ер а ер а хилча, аьле. Цигга дагабохар, дитача фу дар-хьогI из, яха къамаьл дIахезача нáнáйна хургбола цатоам. Юха а чуессар Наьсара, наIар тIа латтача хана хинна уйлаш. Уж массарел котъяьлар. ТIаккха ше-шийца аьлар: «Бергбац, валлахIий, из къамаьл дIа а хазийтá, нáнáйна-м цатоам». Геттара корзагIваьккхар из цу уйлано: «Мишта бу Iа даь-нанна цатоам, даьна меттел дá хьона из хилча, вешийна меттел а хьона из хилча. Хьа нана дийна йолашше, цунна метте а хьона из хилча». Уйлáш дIахо а кхесташ яр: «Даи нанеи дийна долашше, хьа ханнара бераш лерттIа тIадувха а даа а доацаш хала хьувзача хана, паччахьа воI волаш мо вузаваь, кийчваь цо хьо лелаваь хилча, фуд Iа леладер! Мичá хьазилгий ашарашка ладувгIа вена улл, сенца сакъердалуш хьувз?! Волле, новкъосташта ховргдац Iа фу леладу, уж тхьайса бáда хьона, Наьсаре Iо а вахé, хийцце цун цIагIа чу а вахе, топ дIатIайийтте дIаваккха хьай моастагIа! ТIаккха хул хьох визза воI а виIий-воI а». Бакъда хIаьта а дагара ялацар Даьлага кхайкаш хинна Наьсара сесаг. ХIанз геттара къахетар Лома цох, нáнáйна тара хетар цунна из. Бохам бир укхунна цу уйлáша. Мухь баьнна вийлхар из. Новкъасташта дIахазар кхераш, кулгаш бата тIа тоIадир цо.

Лом уйлаш еш улашше, дукха ха яьннаяр. Ер малхбоале дIахьежача, сийрдайоалаш латтар: сахулаш латтара белгало яр из. Чехка гIеттá, вахá говрашка а хьежа Лом юхакхаьчача хáна, новкъостий сомабаьннабар. Живари, ламаз дергда вай, аьнна; гIайтта ламаз а даь, дIагарахьа баьлар ераш. Цу хана даггара Iехаш бекарг яр (из-м сахиллалца а сацаяцар). Доладелар оалхазараш, цхьатарра хьамохкайича санна, тайп-тайпара ашараш лекха. Даьра, я дунен ялсмале-м, Iа ма аллара, йоахар новкъосташа Ломага. Бакъда Лом из хозача вацар, сийсара уйлáша йоаяьча набаро дIаозаваь, тхьайсавар. Оалхазарий декарах дега салоIам хулаш, малх хьалбалалцца баьдар вожаш.

Лом сомаваьннача хана, дикка лакхбеннабар малх. Юа хIама йIохьаеш боахкаш новкъостий а бар, пайдана хозаш оалхазарий ашараш а яцар. Дийнахьа малх кхетача хана мо, бицар оалхазараша ашараш лéкха болх. Ломá хайра дикка ха яьннилга; новкъосташта хьалхашка во а хийтар, ше ишттал вижá илла; вешта, дика хийтар, оалхазарий ашараш шийна ца хезá. Сийсара уйлаша ше готтаваьчул тIехьагIа; лаьрхIадар цо; цкъа Наьсарцара гIулакх цхьалхадаллалца, моллагI-дола сакъердамаш дита.

Моаршал денна, новкъосташта дIатIа а вахá, аьлар:

– Аз-м дика наб яьй, оаша фу даьд хац сона! Нáнá а сагота хургья; хIама а кхаьлла, чудаха деза!

Царна новкъа хилар ца кхийрача, хIама даарга ца хьежаш чугIоргвар из, даь-наьнага сагот ца дайта. Цунна-м ховра, ГIайгIат тхьовре а нокхарий долча хьалъена, царга хьожаш хургйолга. Цо лаьрхIар, чуводаш из йолча а вахá, сарралца цунца хила. Тахан геттара безам бар цун даь-наьнаца хила.

Лома хайрá хIама даанзар, чам бацар юачунца. ЧехкагIа даь-нана йолча кхача гIертар из. Сийсара яьча уйлашца, ше нáнáйна цатоам бича мо хетар; цудухьа ма хула даь-нанна духьала а кхаьчá цунна товр дувца гIертар из.

Кхы дукха вокхар а даанзар хIама. Чехка шоай хIамаш хьоарча а яь, цIенгахьа бийрзар новкъостий.
* * *
Кхоккхе а, болхашше, ГIайгIат йолча IотIабахар уж. Говрбаьреш хоабенна КIазилг, Iехаш духьалдедар. Лом йистхулашше, из вайза саца а сецá, ше латтача Iодижар. Цунна ховра, из юкъе волаш боагIача нахагара зе даргдоацилга.

ГIайгIатацара бераш дар, дилла мо ловзаш доахкаш. Йоккхача сагага Iуйре дика йийцар ЦIокъáр. Моаршал юха а дерзадаь, ГIайгIата аьлар:

– Хьадийл, хьадувцал, сакъийрдарий оаш, хоза ярий хьунагIа? Бекарго тхьовсийтá хург мичад шо-м, Iехаш. Бус сахиллалца наб йиц цо, дукха Iехаш оалхазар да из. КIаьд а мича лу из-м; цудухьа оал хургда-кх, Iо ца вужаш, дукха лувш вагIача сагага: «Бекарг йиай Iа, Iо хIана вижац хьо?».

Дукха хаттараш тийлар акхарга ГIайгIата. Хоза хеташ ладувгIар кагийча нáха цун къамаьлага. Дикка лаьттар ЦIокъáр, йоккхача сагага ладувгIаш. Юххера а аьлар ГIайгIата:

– Аз-м лоатта ма дой шо, хабар дувцаш, цIагIа шун а гIулакхаш хург ма дий; долле, чугIо! Долле, долле, гIо; тIехьагIа дергда вай къамаьлаш; дикка ха яьннай вайна; цIагIарбараш а сагота хургба, шо дукха хьелуш!

Новкъостий чубаха хьелуш мо хеташ, цкъа а шозза а чугIо ала велча, йист ца хулаш Iийра Лом, даь-нанна юкъе ца эккха. ГIайгIатага Iадика а йийца, чубахар ЦIокъар.

* * *
Сарралца, тар ма лу даь-нанна товр деш, кхийстар виIий-воI. Йоккхача сага а дийцар хоза хабараш. ЛадувгIаш вагIаш (сийсара наб кIезига яьлга хургдар из), набаро дIаозавий, Iотарсар Лом, тIаккха сихха хьаметтавай, наб тIагIертилга дIа ца хайта гIерташ, дIахо а ладувгIа ховра. Ший къамаьл укхо теркалдиц аьнна а хийтта, нáнáйна новкъа хилар кхерар из. Даь-нана-м, ше из ца зувш мо, ягIар. Цунна ховра, сийсара цар хайра наб яь хургйоацилга. ГIайгIатá дика йовзар тáра морзо. Боккъалдар аьлча, цунна хоза а хетар; ше къамаьл а деш; Лом тхьайса вагIаш. ТIаккха дагаера цунна, Лом зIамига волаш, из кара хоаваь, фаьлгаш дувцаш, ашараш лекхаш, из тхьайса а тхьайсá ше яьгIá ха. ЦIаькха набаро Лом дIаозавешше а, шийна дагаеха йиш гIийло йолайир ГIайгIата:

Хьона шортта хIамаш дахьаш.

Делхаш, сона гIар а ца еш,

Iодижалахь, зIамига бер.

Хьай нанена гIар а ца еш.

Хьо дахалда ираз долаш,

Ва са зIамига, хоза бер!

Ва са зIамига, хоза бер!

Берашта товр де къаьна ашараш дукха лийкха, тоабенна а кIаьда а бар ГIайгIата муам. Воккха хиннавале а, Ломá а хетар нáнáй ашарашка ладувгIаш хоза. Чакхъяллалца лекхар йоккхача сага из йиш. Наб йита а йитá, хозахеташ, ладийгIар Лома цу ашарга. ТIаккха Ломá а дагаехар, ше зIамига хинна ха.

Иштта ераш багIаш; ведда, IотIавера ши кIаьнк.

– Хьайла, оаха шоана фу яхь!

Цхьанне бе боахкар чIимаш, шоллагIчун бе – комараш.

– Ай, нанáйна доахаде шо; тхона хIамаш яхьаш доагIа! – аьнна, бераш а хьаьста, хIамаш дIаийца. – КIаьдденнадале, салаIа шоашта! – аьлар ГIайгIата.

* * *
Даь-нана цIагIа а йитá, дилла шийца хулаш вола ши кIаьнк а ийца, шоллагIча дийнахьа нокхарашка вахар Лом. Делкъел тIехьагIа ЦIокъи Таьтеи баьхкар; саготалла даьхкад тхо, аьнна. Цхьацца дувцаш, Таьтас аьлар:

– Цхьа хIама дагадехадар сона, шо шиъ раьза хуларе!

– Хьадийцача ховргда-кх, – аьлар, цхьан багара оалаш мо, вокхар, – Iа дикадар мара арг мичад хьай новкъосташта. Дувца Iа, тхо ладувгIаш да хьона!

– ДоттагIал фуд хов хург ма дий шоана? - хаьттар Таьтас.

– Дика ца хой а, кIеззига цох дувцаш хезад тхона! – жоп делар вокхар.

ЧIоагIа болх ба из. Ишта хила веза; вешта хила веза; цхьаккха тийша болх а кIийле а йоацаш; нанас баь вежарий мо хила беза уж, аьнна; цу хьáькъехьа шоашта ховр дийцар цар. ТIаккха Таьтас аьлар:

– Вайх кхаьннех шиъ доттагIий хуларе, бакъахьа хетар сона!

Таьтий къамаьлá раьза хилар новкъостий.

– Хьона дагадехар дика хIама да. ХIаьта мишта хоржаргва вай уж шиъ? Кхадж тохаргба, е хьои-хьои бакъахьа ва, аьнна, дутаргда?

– Сона бакъахьа шух шиннех хуларе хетар, хIана аьлча, со вIалла дIакхетале денз, цхьана лелаш а дика тарлуш а хьадоагIаш да шо, – аьлар Таьтас. – Цига денз дIа, шоана бакъахьа хетар дергда вай.

– Хьо воккхагIа ва, хьайна хетар ала Iа, - аьлар ЦIокъага.

– Сона бакъахьа хетар, кхы сагага хIама áлале, вай нáнáйца дагадовларе. Цул дикагIа вайна хьаькъал дала саг вац. Шо раьза дий, тховсара цунга хоаттаргда вай из.

Бийсан ГIайгIатарга гулбелар новкъостий. Цхьацца дувцаш, ЦIокъа аьлар йоккхача сагага:

– Дагадеха хIама да тха кхаьнне, цу гIулакхá хьогара хьаькъал эш тхона.

– Даьллахь, са-м фу хьаькъал дар шоана дала а сайна дита а. Дувца оаш, ховр-м аргда! – аьлар йоккхача сага.

ДIадийцар ЦIокъа шоаш лаьрхIáр.

– Ай, Дала доахаде шо, са бераш! – аьлар ГIайгIата, – Из дика хIама да.

ДIахо дийцар, доттагIий хулаш де дезар а; хилча мишта хила беза а:

– Ши новкъост доттагIий хила хьайзача, хIаране ше-ший цIагIа хоам а бий, царна фу хет хьож. Цхьаннахьара а духьале йоацаш хуле, дIахохьу цар из. Шинна оагIора тешаш хул. Хийрача нахах а хул тешаш. Мишта хила беза дIа а дийце, доттагIий хила боахкачарга чIоагIо яйт. ТIаккха шинне аьтта пхьарсаш, цIий хьатIадáллал, кIеззига хоададу кулгá юххе. Шурий пелá чу хIаране цIий тIадам Iочу а божабий, из шура цу шиннега дIамолийт. Хоададаьчара пхьарсаш вIаш-кадаьхке, цIий вIашагIъуйт. Цул тIехьагIа уж мишта хила беза, аьлча; хIаравар ше-шийна везарах тарра, ший доттагIа везаш хила веза. Иштта ца хулаш, царех хьалхагIа, чIоагIо йохаяь, хьáрамваьннар кхерамеча кIаьрга тIа ва. Адамашта хьалхашка сий дов цун; дувцачох, къематден воча хьал тIа а хургва из. Кхы а уйла яь, шо доккха а дац, ткъо-ткъаь кхоъ шу даьлча дича а тоъаргда из. Хáна йIоахал фу хул хац; эгIазваха а тарлу; хьаькъал дIа ца кхоачаш, эгIа а тарлу; доттагIашта юкъе кхераме да из. Аз яхар оаш дой; хIанз шоаш долчча тайпара; новкъостий а долаш, дIагIоргда шо!

ГIайгIатага ла а дийгIá, кхы дувцаргдоацаш дитар цар из.

– Эггара массагIа, кхо шу даьлча гIоне, цхьан шерá хул. Низá чIоагIагIа, ворхI шу даьлча гIоне – шийтта шу дáллалца.

Мел ха йоаккх говраша, аьнна; кагийча нáха хаьттача; боккхагIчáр аьлар:

– Ткъаь итт шерага кхоач уж.

Чуболхаш ЦIокъеи Ломеи шоайла дийцар: «Вай говраш диълагIча шерашка чуеннай. ЦIагIа дага а даьнна, черсашкахьа а дахá, хьалха йоалаяь хинначар бекъий йоалайича бакъахьа я вай», – аьнна.

– Са а эттад говрага дог. Бакъилг эццал ахча вIаша-гIкхийтта хила мег тха цIагIа. Шо долхаш хуле, со а воагIаргва шуца! – аьлар Таьтас.

Шоаш лаьрхIар Лома дIадийцача, ГIайгIата аьлар:

– Со духьала яц, цига денз Аьлабоарзаца дагавáла веза!

Кхы ца хьелуш, даь-воша волча вахар Лом. Аьлабоарза аьлар:

– Бакъда тахан нáха дийцáр. Кхо шу даьнна из ахка дIадаьлча, ядарá тIехьашкаяла йолалу говр. Iа хьатIадалцца, моттиг хуле хохка а хохкаш, дIалелаергья Iа хьай говр. БIаьсти яьлча Ушхарта ремашта юкъе, фуна дIахецаргья вай из. Цунах яьнна говраш дика хургья. Буро тIа а черсашкахьа а бáзара ха а нийсъяь, гIоргда вай. Оаха говраш йоалаяьча а хьожаргда. Хьогга Буро тIа кхийттавар сох из черсе. «Ца доагIаш хье ма лой шо. Оаш хьалха йигáраш вIалла хIама а доацаш, бекъий я цига, дувла!» – яхаш вар. ЦIокъаца дагаваьннавий хьо? – хаьттар даь-вошас Ломага.

– Ваьннав, – аьлар Лома, – долхе, цхьана даха лаьр-хIад оаха. Таьта а ва бакъилг эца безам болаш. Цо а лаьрхIад вá.

– Дика да. Аьттув баьннача дийнахьа гIоргда вай, гIаш Iоъара а даьнна. ЦIокъеи Таьтийи дай-м бахка безаргбац, шоашта саготалла ца боагIе, воаш виъ IогIоргва вай, – аьлар Аьлабоарза.

Iуйрийна вIашагIкхийтача, Лома дIадийцар новкъосташка Аьлабоарзаца хинна къамаьл. ЦIокъа аьлар:

– Со сийсара дагаваьлча, дадас аьлар: «МассагI-йолча хана тIара йоалаш латт уж. ТIадоагIача шера царна метта дIаоттаргйола бекъий йоалае еза, оаха йоалаяьччара. Цу гIулакхá дикагIа укх Даькъастен чу кхы моттиг яц».

Кхы хье ца луш, баха лаьрхIар говраш эца. Кхоана Буро тIа базара ди хулаш, тахан арабаьлар уж. Хьал-хагIа мо бовзача наьхацига Буро тIа бийса а яьккха, Iуйрийна базар тIа бахá говрашка а хьежá, шоашта хетараш кхы нийс а ца енна, цига цхьаццанахьа говраш йохка моттигаш мичай а хайна, черсашкахьа бахар уж.

Из бийса Берса-Юрта а яьккхá (тоъал вайнах бахар цига), базара денга ца хьежаш, болхашше шоаш хьалха хиннача бахар уж.

Боккъал велавенна духьалвера говраш лелор. Чубаьха чай а малийтá, кIеззига са а лаIийта, аьлар фусам-дас:

– Тахан шо кхы цIа а гIоргдац, хIанз говрашка хьажа гIоргда вай!

Хьогга хиннача коа бигар ераш фусам-дас. Дикка шеръеннаяр говраш лелаю моттиг. Говраш а хьа-йийбáяр. Дикка къа а енна лелаш, хьоггара бодж а яр. Шоана езараш йолча аз дугаргда шо, аьнна; бигар ераш черсечо.