Магас 2011 шу б бк к84. 09(=Инг)6-44

БЕЖЕИ БОРЗИГЕИ IОАЖАЛ

ГIайгIата цхьан Iуйрийна жа хьааралаьхкача, диллá хьалха хулаш хинна бодж эггара тIехьа яр, геттара маьлхара а яр из.

– Аьъ! Вай дахалда, бодж-м могаш яц, – аьлар ГIайгIата.

Хьайийхар, ялат диллар, хайрá хьахьожаш яцар бодж. Цун корта мархIа а белла, даггара хьесташ, цунна товр де гIерташ, Лом а вар; бакъда хьалхагIа мо укхунца сакъердалуш яцар из. Гуш дар бодж лаьрххIа цамогаш хинналга.

– Могаш ца хилча, бодж цIагIа ютаргья вай, – аьнна, дIачуйолла белча, вокхо дIачуяха тиганзар.

– ХIама дергдац, таханарчоа дIалоалларгья, – аьнна, бодж тIехьеи жа хьалхеи, уж дIалахка бахар ГIайгIатар.

Iулага водача сагага, аьлар ГIайгIата:

– Бодж дика могаш яц вай; юхакъаста ца тугаш, хьалйоалаяьй оаха ер; бIаргкхоабаш хилалахь укхунга.

Цу дийнахьа цкъа-шозза Iулá тIехьабахá, бежага хьажар ГIайгIатáр.

Сайрийна Iулагара чуеча, дIалоаллаш хинначул а кIалйисагIа яр из. Чехка Аьлабоарз волча а яха, ший бала дIакодабир ГIайгIата.

– ХIама дергдац, хьайбаш а хул цамогаш, ерзаргья из, – аьлар Аьлабоарза.

– Хац сона-м, лаьрххIа болх-м ба цо лелабер, – аьлар йоккхача сага.

Хьайбашта дарба деш, саг вар юрта. Из волча вахар Аьлабоарз. Къамаьл укхо дIадича; вокхо хьожаргда вай, аьнна; Iобаьхкар уж. Бодж гушше, лора аьлар:

– Дикка ха яьннай укхун, сона дагайоагIа ер, бIийг йолча хана денз. Хетаргахьа, пхийтта шерага кхаьчай, е кхоачаш хIаьта а латт. Массаза дáха кхелладац Дáла цхьаккха хIама, хIаране ший ха я. Къоанала болх ба ер.

Цу хана ГIайгIат цига яцар. ДIахо цо аьлар:

– ГIойленагIа хургья ер, Дала аьннадале. Йоккхача сагага ала сагот ма де.

Аьлабоарза хаьттар, бежага хьажа воалаваьчунга:

– Молайича а юайича а, ер ерзаргйолаш молха хургьярий-хьогI? Нагахьа бáла пайда бале, Буро тIа вахá, Iа я аьнна молха яхьаргьяр аз!

Аьрда оагIорахьа тIаьн тIехьашка дегага а, букъ тIа пехкашка а ладийгIа, лора аьлар:

– УнахцIена хьайба да ер; сона ховчох, молхо укхунна де дарба дац. Эшац совнагIа къахьега, дукха ха яьннай укхун.

Бодж таккхалча латтар. Бакъ-м дацар; могача хана; цо шийна наьха саг иштта гаргавайтаргвар, аьлча.

Южаш-гIотташ, хайра ца яжаш, шийна дIатIавахáча сага мотт хьекхаш, шоллагIа ди сайренга дихьар бежо. ГIайгIатá а дика ховра, из йоккха хинналга; хIаьта а новкъа дар; саг мо хIана дац, аьнна; кхетам бола хьайба цамогаш хинна. Цхьаболчáр оалар:

– Кхом ма бий укхун, урс хьекхача фу дар-хьогI?

ГIайгIат раьза хилацар; хаьдде, хьокхаргдац, оалар.

Цу бус дукхаза арабийлар ГIайгIатáр бежага хьажа. Таккхалча уллаш хулар из, маьлхаро акхарна бIаргаш хьатIа а лекхаш.

Цу хьал тIа йолаш, ши-кхо ди даьккхар бежо. ДиълагIча дийнахьа, делкъел тIехьагIа, саготде яьлар; зIарá тIаетталуш, яха гIерташ. Аьлабоарз хьавера, Ковнаркъ а нийсвелар цига.

– Хьаделла зIар, шийна ловчча яхийта, укх дуненцара къаста гIерт из. Дика къонах юртах а ваьле мара лец, яьхад вай даьша. Цхьадолча хьайбаша а ду из, – аьлар Ковнаркъа.

ЗIар дийллача, хийцца йолаелар бодж, вIалла цамогаш я аргдоацаш. Яхá, дилла ше а жево а хий мелаш хиннача хьастара хий а менна, урагIйолаелар. ГIайгIане бежá тIехьаводаш, Лом а вар. БIаргагуш, хийцца хьацара тIадамаш Iолегар бежах. Хьалха дайнадацар кIаьнкá цу тайпара хIама. Цо дагахьа йоахар: «Йоккха хиннай, низ бехаб, хIама дергдац, дукха ца говш ерзаргья». Цунна хета а хетар, из ерзаргья аьнна.

Ше Iулаца яжаш хиннача яхá, лакхе хьалтIа а яьнна, Iойижар бодж.

Баьхкка, тIехьабоагIараш а хьалкхаьчар. Ковнаркъа аьлар:

– Таккхалча аллийта, дезар дIа а луш. Сагá мо гIу-лакх де доагΙаш, хьайба да ер.

Бежá йисте Iохайра Лом. Из вайча гIадъяхар бодж, кхыметтел корта а хьалъайбир.

Сарахьа бодж елар. ГIайгIат елхар, Лом а велхар.

Ковнаркъа аьлар:

– Долле; шо, кагегIдараш, Iочу а дахе; белаш яхьаш дувла, ше уллача дIайолларгья вай мосала бодж.

Сиха баьхкар белаш я бахáраш. Уллачара бодж меттахьа ца йоаккхаш, баккха безача кIоага бустамá лаьрхIа, гобаьккха бай хоадабаь, тIаккха тIера бодж дIа а яьккха, боха ца беш хьабаьккха бай юстара Iо а билла, гIаьххьа кIоаг баьккхар цар. Цул тIехьагIа бодж Iочуйиллá, кIоаг хьалбизар, бай тIабиллал моттиг юташ. Аьхкайий ховргдоацаш, бай IотIабилла; из моттиг къайлаяьккхар. Бодж тенна хиларах, цо дукха моттиг дIа а лаьца, совдаьнна лаьтта; баь тIа астара буртиг ца уллийташ хьагул а даь; цхьаннахьа наькъа йисте теIáча Iодиллар. ТIаккха; тIадоагIа у-бала ийца яхарг хийла хьо; бекхамá хийла, аьнна; чубахар.

Боккъал цох тара божтолг яр ГIайгIатар. Шоай хиннар мо цох бодж хилийта лаьрхIар цар. Хила а хилар цох оамалá а кхычоá а вокхоа тара а йолаш бодж.

Божтолг шу доалашше; бухьера муIаш, юкъе хIама а оттаяь, вIашкаэзар цар, чоалъяргйолаш. Каст-каста хьожар ГIайгIат муIаш вIашкаэза доаллача аьса таьга, чудужий а меллой а. Кхозза чоалъяха лаьрхIадар цар муIаш. Хьалха хиннар мо Iомайора божтолг, жена доал де а наьха сагаца машар ца хила а.

ЖIали а доккха хиннадар. Шортта додаш хулар из жена тIеххьа. Хьалха мо доацаш, сабарегIа дар Борзиг; бакъда коа а арахьа а, шийх тийшá дитачоá, доал дика дора.

Цхьан дийнахьа говраш Iомаеча а хинна, чувеча аьлар Лома:

– Нáнá, вай Борзига мел ха яьннай?

– Дукха ха-м, даьра, яьннай; хIана хеттар Iа? – аьлар ГIайгIата.

– Тахан; говраш Iомаеча; дийцар доахан, говраш, жа, жIалеш, цискаш мел дах. ЖIалешеи цискашеи шийтта шу мара даккхац, йоахар цар, цудухьа хеттар аз. КIазилг доаладича фу дар-хьогI вай? Сол доккхагIа хIаьта а хург ма дий Борзиг, са а ма даьннадий итт шу. Хьалла вай лоалахой кIазилгаш шоаш хIама юаргаш хиннад. ЧIоагIа хоза да уж, цхьадараш Борзигá тара а да. Цар кIаьнка цаI лургда аьннад сона. Борзигаца Iомалургдар из, цунна новкъост а хургдар.

– Доаладе, – аьлар ГIайгIата, – Борзига а шийтт-лагIа шу да.

«ШийттлагIа» яха дош хезача; дIаийккхар кIаьнк; тахан наха, жIалеш шийтта шерá мара дахац, яьхáр дага а деха. Водашше, цо йоахар ше-шийца: «Хьалххе даьдалара цар из къамаьл, кхувргдий-хьогI Борзигаца кIазилг кхеде».

Лома хIанз фуд ховра валар. Из кхерар, кIазилг доккха хилале, Борзиг далар; цудухьа сихагIа водар из, чехкагIа хьалкхача гIерташ.

Ер хьалкхаьчача, коа хьожаш воаллар укхунна кIазилг лургда аьнна кIаьнк. Лома дIадийцар, ше фу леладу. Вокхо, тIорми дIа а ийца, цхьан пахашкаца хьа а лаьца, укхо белгалдаь кIазилг Iочуделлар.

ТIормиг дIа а къайла, кIаьнка аьлар Ломага:

– ДIаIаммалца арадаргдоацаш, цхьаннахьа чудолларгда Iа, яа шура луш.

– Яа хIама-м лургьяр аз укхунна: шура а дулх а, – тIаккха, кIаьнка баркал а аьнна, Лом чувахар.

ВиIий-воI чувоагIашше, ГIайгIата моттиг кийчъяьяр хIанзарчоа кIазилг чудолла.

– ХIанз укх чу дIахеца, кхоана лерттIа бу ергья вай, кIеззига хьаIамалцца мукъа дита йиш яц ер, Борзигаца а дIаIомаде деза, – аьлар даь-нанас Ломага.

ГIайгIата яххача кIазилг дIачу а хийца; чехка вахá, лелабаьча када чу хIанзза яьккхá керда шура яхьаш вера кIаьнк. Кад дIачуоттабича, кхерашо бIара а хьежаш латтар кIазилг.

– Нáнá, вайчох мо цIи Борзиг тиллача бакъахьа еций? – хаьттар Лома.

– Хьона меге, тулларгья; сона-м КIазилг бакъахьа хетар, – жоп делар даь-нанас.

Раьза хинна, корта лостабир Лома. ТIаккха; КIазилг, КIазилг, Борзиг, Борзиг, аьнна; хьаьстар цар из.

КIазилг; царгара шийна кхерам боацилга хайча мо; кадай хьатIа а дена, лора а луш; шура яа эттар. Шозза-кхозза меттаца шура а менна, дIаюстара а даьнна, цкъа-шозза цIайза а цIайзá, Iодижар.

Жела наIарга дижа улла Борзиг, кIазилг цIовзаш хеза, чехка ше уллачара хьал а гIетта, хийцца IотIадера. Цецдаьнна хургдар из, шийна ца ховш из коа даьнна. КIазилга бIарахьежаш а лаьтта; халла юхе латтачоа хаззал «гI-гI-гI» аьнна; со мукъа дац хьога хьежа, аьлча мо; юхадахá, бежкарта наIарга Iодижар. Борзигá шаьра ховра цо шоай ковна де зе доацилга.

КIирá бун чу доалладир кIазилг. Нокхарашка хьажа йодача ГIайгIатаца Iуйрийна Борзиг дIадахача, хьаара а доаккхаш, цхьаькха кIирá коа хьаIомадир. Сайрийна чудеча, дIатIадахе кIазилгага хьежаш лáтташ хулар жIали. Юхьанца, чу а теIе, бун чу уллар кIазилг, Борзигах лоархIа ца деш. ТIехьаро арадаьле, из латтача картá юхе хьадай, хьадж йоахаш; ший кIазилга Iаьдалах, Iеха а Iехаш, хьувзар.

Иштта уж шоайла дикка дайзача гIолла, Борзиг IотIа ма даххинге, кIазилг хьаарахийцар Лома. Из шийна хьатIадедача; Борзиг, раьза доацашо, шорттига хьалдоладелар. ЙортагΙа тIехьадедда; шозза-кхозза Iаьхар КIазилг; кхы хье деце, IотIа хIана ух хьо, аьлча мо. Борзиг, хьа ца хьожаш, хьалдахá ший метте Iодижар. КIазилг, дIатIаухаш, Iеха а Iехаш, хьувзар; Борзиг таккхалча уллар. Цхьайолча хана Борзигах дIа а кхетар, тIагIолла тIех а додар кIазилг. Юххера а, дIаьхденна Iодижар Борзиг; КIазилг дIаюхедеча, ловзара хьисапе тΙод хьа а Iувтташ. Дукха ха яр из ца ловза, ший шу даьлча гIоне даьдáцар цо из. ХIанз а дáцар ловзарá сагота, цун болх бацар из, духхьал кIазилгá болча тоама ца лайзача. Борзига гIулакх фу дар: шийх тийшá дитá хIама лорадар.

Дукха лаьттар Лом царга хьежаш, царца сакъердалуш. ХIанз КIазилг а IотIакхийтта, совбаьлар цун болх.

Борзигá мел ховр дIаIомадир КIазилгá, ялх-ворхI бутт боалашше. Саг дIалочкъавий, из хьалохийтар. УстагIа, газа, кхыйола хIама дIалочкъайий, уж а хьалохийтар. Шоашта ма хетта Iомадир цар из.

Даггара ший новкъостаца говрашцара болх Iомабеш вар Лом; шаьрвенна, хьакхашта вар из царца. Лоам бáхача наха говраца дер дукхагIдар хьадора цо. Иштта ЦIокъ а вар. Из цхьа шу воккхагIа вар Ломал. Бакъилгаш ийцáча хана, из говраца хьакхашта а дикагIа лелалуш хиннавале а; тахан Ломá дикагIа карагIдоалар дукхагIа дола халагIдар – къа чIоагIа хьегар цо.

Новкъостал деш ГIайгIат а яр, массе а оагIорахьа. ЦIаккха бIаргкIалхара дIавалийтацар из даь-нанас. Берá мел эша дуа хIама хулийтар ханнахьа. КIаьнка фуннагIа яхе а; ханнахьа Iовужийтар; ден-бийсан кхоалагIа дакъа наб еш даккха деза сага, аьле. Iурре гIоттавора, кхоалагIа дакъа къахьегаш хила веза, нахá тарра ший вáха безам бале, аьле. ТIаккха оалар:

– Вож, диса кхоалагIа дакъа а, зехьа ца доадеш; дин, Iилма, вáхача эшаргдола хIама, кхы цхьацца ловзараш а Iомадеш; даккха деза.

Иштта кхевора ГIайгIата виIий-воI. Мога новкъостал даь-вежараша а дора таронца а, хьехарца а, бIаргкхабарца а.

Цхьан Iуйрийна ГIайгIат араяьлча, коа жIалеш дацар. Кхайкар, хьадийхар – дацар. Чуена аьлар: «ЖIалеш дац коа, кхайкача хьа а дагIац». Цунна дага а доагIаш, лораеш йола моттиг йитá, ший лоIамагIа долаш, цIагIа а е ара а юстардаьннадацар Борзиг. МоллагIа дале а, цхьа хIама нийсденнадар.

Чехка говра тIа а хайна, Лом коара араваьлар. ТIехьа ГIайгIат яр юкъах хьерчача тIехкарах уллаш шалта а, бе йоаллаш гебагIа-гIадж а йолаш. ХIа аьнна Лом коара дIааравоалашше, дена IотIаэттар КIазилг. ВоагIача укхох бIаргкхеташше, цхьа гIайгIане цIайза а цIайза, юхадедар ше Iоденачахьа.

– Жи, ма йодда яхийталахь бакъилг; оарц эшаш болх ба цунбар; Борз цхьаннахьа кIалдиса хила тарлу, - аьлар ГIайгIата.

Цунна дагадехар, хийла берташа, коа а яьхке; жIалеш Iаха ма Iаьххинге, кхераелча мо яйде уж тIехьа а довдийте; жIалеш тIехьа ма кхийнге а, низá эсалагIдар лаьце; дуаш хилар. Цкъарчоа унзаръяьлар, берташта кIаьнк тIакхáчар кхераш, тIаккха цунга топ йолга дагадена, паргIатъяьлар. Ше зIамига хиларга хьежжá воацаш, топ нийсса тохаш а дика лелае ховш а вар Лом.

Цигга саметта а дена, тIеххьа хьалъяхар ГIайгIат. Цо йоахар ше-шийца: «Къаденнад Борзиг, дIаяьннай цо ше цхьаь борз ювш хинна ха».

Цу уйлаех яьлар йоккха саг, жIали Iахаш хеза. Ер хьалхьежача, говрá тIера Iо а весса, цхьан хIаманна IотIахьежаш вайра укхунна Лом. КIазилг а, Iехаш, Iододаш-хьалдодаш, хьувзар; ГIайгIатá мичахьа я еза хайта гIерташ мо.

Бакъилга когах дирста ганаш, баргал тохача хьисапе, дIахьоарчадаь (из ца дича а гIоргьяцар из-м хIаманга, хIаьта а говрах ма теша яьхад), из яжа дIахийца, даь-нанна Iодухьалволавелар кIаьнк. Хьалхьежáча ГIайгIатá, духьалара Лом хьаховоалашше, бIаргадайра дижа улла Борз.

– ХIама даьдий жIалена, аькхо лозадаьдий? – хаь-ттар йоккхача сага.

Боккъал кIаьда:

– Даьдац, – аьлар Лома.

ГIайгIат бIаргагушше, тIаьнаш тIа урахайра Борзиг. Юххе Iохайна:

– Дала доахаде хьо, са Борзиг, – аьнна; кертагара Iодоладаь, тIагIолла цкъа а шозза а кулг хьекхар цунна йоккхача сага (цкъа Лом вайнача хана мара, цох дIа-хьокхаеннаяцар из).

– Iодижа, хьайна ца моге, нáнáй сий даь даьннад хьо, – аьлар ГIайгIата. – Даь а дац укхунна-м хIама, шийтта шу даьннад. Ер а гIерт, дика къонах мо, юртагIа а даьнна дала!

Из кхетадича мо, бIаргех хий Iодоладелар Борзигá. ТIаккха Iодижар. Цун делхар-м нáнáс ше хьаьста гIаддахар дар.

Юрта мел волча сагá дIахайра, Борзиг дала юртах даьнналга. ГIайгIатá оарц эшаш хIама нийсделча, мел воагIаргвар вера царцига, цхьабараш Борзиг долча хьал а ухар. Гоама дацар из нахá; цо сагá хIама даьдацар, из гоама хила йиш йолаш, бокъо йоацаш Iаьха а; шийх тийшá дитáр лорадар мáра. Цига бар Ковнаркъ а, Аьлабоарз а, кхы кагегIбараш а.

Ковнаркъа аьлар, Борзига хьалхашка эргаш яа хIама яйча:

– ХIама-м цо юаргьяц, хий оттаделаш цунна, чIоа-гIа хьоглуш хьайба да жIали!

Цхьабараш хьалъухаш, вожаш чуухаш нах хьувзашше; делкъа ха хилар. Дукха ца говш Борзиг делар. Нáха кIоаг боаккхача хáна, Борзига юххе дагIар КIазилг, юхевеначоа во бIара а хьежаш.

КIоаг баьккха баьнна, Борзиг дIоадолла белча; доккха хIама дар КIазилга даьр, хьаэца тIавахачох леташ. Халла ГIайгIат а, Нувса а, Лом а тохабенна; хьаьста-тедаь, фоартах йоаллача чIугах кожолг чутесса цигара из дIа а дигá; Iочудиллар Борзиг.

Хьогга бодж еллáча тайпара дIаделлар жIали а. Бодж а жIалий а ГIайгIатар доландаь дацар уж иштта дIадохкар. КIеззига терко совъяьккхá хила-м тарлора нáха царна, уж дIадохкача хана, ГIайгIатар дá тIавоа-цаш хиларах. ГIалгIаша цIаккха аллийтацар енна хIама малха; новкъа йолаш, хьадж хьа а ухаш. ЦIаьххá, даьна ца ховш еннаяле; хьалхагIа тIакхаьчачо хьаний хá хоам бора. ТIаккха; йола дá хьа а лехе, веза новкъост дIа а кхийте; дIайоллар. ДоккхагIа дола бахьан из дар енна хIама нáха иштта гулбенна дIайоллар. Кхыметтел юрта йисте Iодена е хьун юкъе денна аькха хуле, из а дIадоллар иштта.

Бодж а енна, Борзиг а денна, висар Лом. ВIалла дагара далацар цунна уж. Сарралца цхьацца деш мукъа цахиларах, уж дицдале ха йоаккхар; бийсана вижача ца тхьовсаш уллар, цар гIайгIа еш. Юххера, наб кот а яьле, тхьовсар.