Магас 2011 шу б бк к84. 09(=Инг)6-44

ЛОМÁ ШИЙ ДÁ ДАГАВОХАР

Лом дикка ондаваьннавар. Ший ханарча бера де декхарийла дар а дора. Даь-нанас Iомадора, ханага хьежжа, массадола хIама. Мел эша хIамаш а яр цун: Iад, шурдолг, кулла-гIадж, гIолгаш, кур багIа соалоз, иштта кхы а. Цу ловзарех, шийца доахкача берел хIамма вогI ловзацар Лом. Цхьадолчарех дикагIа а ловзар. Къаьстта гIолгехи бIарехи. Цо бIари гIолги техача; цецбоалар, ловзача берашка хьежаш, сакъердалуш, латта нах.

– Топ нийса тохаш хургва из. Жабал а вар топ нийса тохаш, боккъал тара ва из ший даьна сибатá а оамалá а. Тахан мо дага-м, даьра, йоагIа сона, Жабал цу кIаьнка ханнара хинна ха, хьаахваьккха ший дá ва-кх, – аьлар цхьан нийсвеннача къонахчо.

Мел сагота шийна из эше а, Лом чувеха ше араяьлча, берашца ловзаш воалла из бIаргавайча, хьаяй кIеззига царга хьежаш а лаьтте, берашта хоза хетаргдола хIама а дийце, чуйодар ГIайгIат. ВиIий-воI, йоагIа даь-нана яйча, ловзар соца а дий духьалводар. ТIаккха, ший берий хьаькъалца, боккъал даь-наьна дог хьоасташ, цунна фу эш хьожар. Лáттача нáха оалар:

– Хьайла, мишта оамалаца кхевеш латт ГIайгIата виIий- воI.

– Цхьаккха хIама-м, даьра, эшац; хьо могаш-маьрша хилар мара; шо мичáд хьажа араяьннаяр со-м. Хьай новкосташца ловза хьо, – оалар ГIайгIата.

КIаьнк а воацаш, маьр-нана чуйоагIаш бIаргаяйча; несас оалар:

– Нана, талхаргвий-хьогI из; иштта вай Iомавича?

Цунна ховра, ловзарах ваьккха цатоам ца бе, воацаш из йоагIилга.

– Даьра, талхаргвац са Ломилг-м; ший ханнарча берашца лайзав аьнна. ТIехьагIа Iа а ма ваккхалахь ловзара тIера. БIал чакхбаьлча, ше чувоагIаргва. Мичча хана воагIе а, хьехар де деза, саг воаццача. ЦIаккха наха юкъе човха ма велахь дезалхо, кхыметтел чIоагIа йистхинна а. Во тов хьона. ТIаккха бер догьийше а ший новкъостел теIагIа а хул. Бакъда боча вIалла Iомаве йиш яц, – аьле, хьехар дора маьр-нанас несийна.

Хье ца луш, даь-нанна тIеххьа чувоагIар кIаьнк. Цунна ховра, ше везаш из енилга а, шийна новкъа ца хилийта ше воацаш чуяхалга а. «Нáнá, тхо лайза даьннад; де дезаш хIама дий вай», – оалар цо.

ДIаараяьле, бераш чудахад е ловзаш доахк хьожар йоккха саг. Нагахьа бераш ловзаш доахке; хоза хьаста а хьаьсте, юхавохийтар; волле, бераш чудаххалца ловза хьайна, аьле. Иштта виIий-воIах са доаллаш яр даь-нана.

– Ай, Дала воахаве, са кIаьнк, хьо! Хьавел укхаза! Фу даьд цига? ХIанав хьо иштта маьлхара? Эшаваьв хьо бераша? – хаьттар ГIайгIата.

– Ваьвац! – аьнна, корта лостабир кIаьнка.

– Цхьанне човхаваьв хьо, е цатоам баьб хьона? Харцахьа лийна хургва хьо! ВIалла хIама дергдац. Хьайга воккхагIчо хIама аьлча, духьала ма лелахь. Шийл воккхагIчоá духьала баге еттар во да хьона. – Цунна хетар, кIаьнк гIалат а ваьнна, цхьанне хьехар даь хургда. – Хьадувцал! Фу даьд цига?

– Сага човха а ваьвац, е цатоам а баьбац, – аьлар кIаьнка, дог а чIехка.

Бакъда велхара Iимад-м йинзар. Иштта Iомаваь-вацар из даь-нанас. Цунга цхьа бала болга хайнача цо; дIакхайкá, Нувсайга аьлар:

– Йолле, чай да вайна. Ер са Ломилг а ва дикача дагара воацаш, шийна фу даьд хьаала тигац укхо.

– ХIá, сона хов цунна фу даьд. Цхьанне йийтта хургья, – аьлар Нувсас.

«Йийтта, лета, теха» яха дешаш, чIоагIа новкъа дар Ломá, хьаннагIчо оале а. Ше къовсам боахаш а вацар из, боахачарна раьза а хилацар. Селла зIамига волашше, дилла а гIар хургйоаца оагIув лохаш вар.

КIеззига сабар а даь, эккхийтá аьлар кIаьнка:

– Хьо дIачу мел вахáча цIагIа наьха вотеш ма бий! Вай воти мичáв?

ГIайгIат лоацаеннача йисар. Кхы Iе ца луш, эгIа цIагIа Iочуянна, кIаьнкá дIа ца хазийта гIерташ юхьа тIа кулгаш а теIадеш, мухь баьнна Нувса йийлхар.

– Нáнá! Йист хIана хилац хьо? Нувса хIана елх? – чIоагIо лувра кIаьнк.

Йоккха саг гIатта елар. Дог гIел а денна, ежар. КIаьнкага цIогIа даьлар:

– Нувса, нáнá цамогаш хиннай; хьайола чехка!

Из хьаярга ца хьежаш; Iочуведда, коч а лаьца; Нувса хьаозайир цо. ГIа бехкабенна, вож меттагIара йоалаяланзар.

– Сабарде! Нáнáй кIаьнк! – ишта оалар цо кIаьнкага массаза маьр-нанна дика хетийта. – ХIанз Iочудолх вай нáнá йолча. Сих ма ле! – дIайолаяла елар Нувса, бакъда когаш меттагIара баланзар.

Даггара «нáнá цамогаш хиннай, нáна цамогаш хиннай», яхаш; нана дIаувзаеш; велхар кIаьнк.

– Ай, укх когаша ла-м дувгIац. ГIа бехкабеннаб са, – яхаш, Нувса а елхар.

КIаьнка из фу яхилга да хацар. Иштта уж хьувзашше, ГIайгIат хьакхийтар. ЭгIа чу велха кIаьнк хезача хетаделар, бийсанна сомадаьнна бер делхаш мо. Елха Нувса хезача меттар, цхьаннахьа ше кодаме йолаш, белха кхалнах ба. Ше фу леладу ца ховш, цхьа юкъ яьккха; цу сахьате меттаера из. ТIаккха шеддолчох кхийтар, шоашта хиннар фуд а хайра. Шерашка Iайна, чура хьалгIертача балево дIайикъа къамаргаш, цхьан хIамо лаьцача мо, яр. Халла гIийлача оазаца кхайкар ГIайгIат, эгIачурбараш ца кхетача гIарах. Из ала гIертар: «Нувса, Ломилг, мичад шо?». ЛерттIа мотт кIалтIабалацар; лака шод лелацар; бакъда дог-м, хьаарадала доаллаш мо, детталора; юхе латтачоа хийцца хозаргдолаш.

Юххера халла кхайкар:

– Нувса, дукхаяха хьо, са йиIиг, хьаел; цигара са молхаш а яхьаш!

КIаьнк; наьна коч дIа а хийца; сихха Iочу а ведда; «нáнá йийрзай, нáнá йийрзай», аьнна; ураягIача даь-нанна мархIакхийтар. КIаьнкá тIеххьа, хIама новкъа доацаш, когаша яхар даь (ГIайгIат кхайкá хезá мукъадаьнна хургдар уж); хийццá дIаяха; кора тIара молхаш хьа а ийца; маьр-нана йолча хьалчуяхар Нувса а. Iаг бизза сиха дIакховдаяь молхаш ГIайгIата дIамелар. Уж яр шекарца кхехкаяь гIирингаш. Цкъа лоам нийсвеннача гуржий лора; дог лазача сагá шекарца кхехкаяь гIирингаш дика хул, аьнна; хезадар царна. Цу хана денз; дIа а ца хадийташ, лелайора уж ГIайгIата; дика а хулар.

Молхаш менна кIеззига метта а ена, несас новкъостал а деш, гIанда тIа Iохайра ГIайгIат. ГIанд, цун мара нажа гударгах даь, лакхе тIа кхакха теха дар. Ший цIен-дас даь хиларах, боча дар цун из. Каст-каста хувцар цо гIанда тIа боалла кхакха; устагIан тIера баьккхачул тIехьагIа; шу даллалца дарбане ба, аьле. Ше гIанда тIа Iохайча, ела а къежá, аьлар йоккхача сага:

– ХIанз хIаьта а хургья хьона со дикагIа!

Юхе латтача кIаьнкага хаьттар даь-нанас:

– Хьан фу аьннадар хьога? Ма доккха туржаI дар Iа укх цIагIа оттадаьр!

– ВIалла сага хIама аьннадацар. Са новкъост вола, дилла соца лела са ханнара кIаьнк вовзий шоана? Цо вола а аьнна, царцига вахáвар со. Тхо цига долаш, цхьаннахьара чувера цар воти. Са новкъост, ведда, дIатIавахар цунна. Цо из хьаьстар. Со бIаргавайна хургвацар цунна, сога хIама аланзар. Сона из чIоагIа новкъа хилар. Дика саг я цар даьци. Цо аьлар: «Ай, хьаьший ма бий вайцига; хьайвар хьаьстача доал из?». ТIаккха, чехка согахьа хьахьежа со бIаргавайна, дIатIа а вийха, хоза хьаьстар цо со. Сона а шоайчоа а цхьацца боккха Iаж а белар. Кхы тIа, дика хIама яийталаш вай хьаьшага, аьлар. Из иштта деце а, цо ший кIаьнк дукхагIа хьаьстача мо хийтар сона. Цигга дагадехар; вай цIагIа, сона дага а доагIаш, воти ца хинналга. ТIаккха аз лаьрхIар шуга хатта. Сона-м хацар из харцахьа дий. Шо иштта делхаргдолга хайнадаларе, хоаттарг а дацар.

Юха а хаьттар кIаьнка:

– Дукхаяха хьо, са нáнá, – цунгара Iомадаьдар цо из дош, – мичав вай воти; сенга вахав из; чу маца воа-гIаргва?

ЧIоагIа хала дар царна ца белхаш Iе, хIаьта а сатехар цар, тхьовра хинна сурт юха ца оттийта. Дикка сабар а даь, йоккхача сага аьлар:

– Вай а ма бий вотеш, Аьлабоарз а иштта кхыбараш а, – маьр-къонгий цIераш а яьха.

– Даьра, ба-кх, – аьлар кIаьнка, – дика а болаш-м. Со бIаргавайча, цIаккха Iийнабац уж, со ца хьоасташ, моллагIа енна а сона хIама ца луш. Уж чубахе шоай цIагIа Iобувш, со шоана юкъе вус.

Халла, ца елхаш сабар а даь, даь-нанас аьлар:

– Вай воти гаьнна вахав, вайна шортта хIамаш я, кастта цIа а воагIаргва.

– Даьра, хIамаш-м вайяраш а тоъарг ма яр; цIавоа-гIавалара из, – аьлар кIаьнка дог чIехкано.

– ХIама дергдац, кастта цIавоагIаргва, – аьлар ГIай-гIата.

Цо из оалашше, юкъеийккхар кIаьнк:

– Кхы юха-м гIоргвац хьона из. Нагахьа из юхаваха воле; хьоасталургва со цунга, велха а велхаш; юха ма гIо, аьнна. ТIаккха из, сох къахийтта, цIагIа Iергва. Эйяхь! Ма чIоагIа хьестаргва-кх со цо, – аьнна, велавелар кIаьнк.

Шийна ловр а хилча бакъахьа хетар а дар цо дийцар. «ТΙаккха ховргда-кх са новкъосташта тха а воти волга», – йоахар цо ший бера хьаькъалца. Берá хар тамаш йолаш, хьаькъале къамаьл дар цо даьр. Цига кхы Iе ца луш, Нувса Iочуйолаелар. КIаьнк тIехьакхайкар:

– Юхаяла, гIа бехкалургба хьа, – аьнна.

Шоай сайре лостаяь, ханнахьа пхьор диа, хабараш дувцаш багIаш, цхьа фаьлг бийцар ГIайгIата Ломá:

«Цхьан замалахьа негIий ара, цхьа кIаьнк а волаш, дахаш даи нанеи хиннад. Из чехка воккха хиннав. Цу юрта цун ханнара, даьи наьнеи цаI мара а йоацаш, йиIиг хиннай Хозни яхаш. Шоайла дукха безаш, хи йисте вIашагIбетталуш хиннаб уж.

КъайлагIа цу йиIигага бIаргкхоабаш, из йига гIерташ, цхьа хан хиннав. Юххера а, хи тIа йодаш, йодаяьй аьлано йоI. КIаьнк цхьаь хиннав, аьланца къовсавелча котваргвоацаш. Вокхан дукха новкъостий хиннаб. ЧIоагIа низ болаш саг хиннав аьла; цхьа хабар а хиннад цох дувцаш; фуннагIа дирах, йоккха топ тохе а, лергвоацаш; са ший дегIаца доацаш; цхьаннахьа лочкъадаь, геттара тешамерча моттиге улл цун, яхаш.

Аьланна чулатташ цхьа дика гIарбаш хиннай, цунна раьза йоацаш, из гоама а волаш. Цунца барта а вахá, аьннад кIаьнка: «Иштта хабар да хьа аьлах дувцаш, цун са мичад хьожаялара хьо. Аз, из ве а вийна, сай догдоаха Хозни мукъайоаккхаргьяр, хьо а мукъаяргьяр». Аьлана гарга йолаш, из тешаш хиннай гIарбаш. Цу аьлано яхар де а ца тугаш, цхьаннахьа чуйоаллаш йиIиг а хиннай.

Цхьан дийнахьа, аьла хоза чам болаш вола ха нийсъяь, аьннад гIарбаша: «Хьо Даьла денна тIем тIа ма вий, фу хул а мала хул а мича хов, бита безар Iа из болх». ГIарбашах тешаш, могаш цо шийна водар хулийтаргдац, аьнна хеташ, цох бIубенна волча аьлано аьннад: «Кхера езац хьа; вайна хIама хургдац; са са, дегIаца доацаш, тешамерча метте да». «Мичахьа да из?» – хьоастаеннай гIарбаш. Аьлано аьннад, из Iехае лаьрхIа: «Iо-о вай беша багIача кхора хена чу доалл». Iалаьмате йоккха, бIаь шерал а тIехъяьнна га хиннай из, шин сага мара мархIахувшаргйоацаш.

Шаьра хайнад гIарбаша, ше аьлано Iехаелга. «Сабарде Iа, мича гIоргва хьо, хIанз-м са кара ма вий хьо», – аьнна, яха гонахье цIенъяь, кIир теха, хоза кийчбаьб цо кхор. Из дайнача аьлано хаьттад: «Малав из даьр?». ГIарбаша ше я аьннад. «Ай, Дала ма яккха хьо дIа, – аьннад аьлано, – селлара Iовдала хул саг? Мел Iовдала хилча а, хьаькъал тIа йоагIа ха укх коа ма яьккхайий Iа. Са са цу ишттача метте хилча, со венна дукха ха хургьяр. Из-м хьашт мелд тешамерча метте да, кхера езац хьа». Кхы цIаькха ше хаьттача; дегабуам бир кхераш; хIама ца оалаш, Iийнай из; аз хIанз а кхалнаьха кетарло гучаяьккхаяц хьона, ший дагахьа а аьнна.

ХIаьта денз хьа, чIоагIа гIайгIане а йолаш; дилла мо, ший аьланна товр а дувцаш; аьттув болаш ха нийсъелча, са доалла моттиг хá лаьрхIа; къахьегаш хиннай гIарбаш. Иштта гIарбаш лелаш, аьлано хаьттад: «ХIаний хьо сел гIайгIане?» ГIарбаша жоп деннад: «МоастагIий дукха ма бий вай; со кхер, из хьа са доалла моттиг ха а хайна, вайна хIама дар. Цудухьа, хьогга вай из къамаьл хилча гIоне, сай са чура дIадаха мо кхераш я со».

Цигга аьлано йийцай гIарбашá ший са дола моттиг: «Цхьан лакхача лоам тIа сармак ба. ТIакхаьчар гIадбаха дIакхоалларгволаш; меца а, бирса а, низ болаш а ба из. Цунна чуйоалл чона кIопилг, цу кIопилга чу – хьаргIан кхо кIориг. Из да са са. Тешамерча метте дий?» – аьнна, велавеннав из. «Даьра, да, дукха тешамерча метте-м, хIанзчул тIехьагIа паргIата хургья со, кхы сай са а дуаргдац, хьона хIама хилар кхераш» – аьннад гIарбаша.

ТIаккха, ма хулла чехкагIа, кIаьнкага шеддар дIадийцад цо.

Ше фу леладу а ца хайташ, нахага хийттад кIаьнка: «Сармака тIаводаш герз малагIа деза, мишта кийчвала веза?». Юххера а цхьанне аьннад: «Герз дукха мара цахиларах, юхевахá саг цо дIакхалланза вутаргвац. Чура, дийна волаш, араваргвола оагIув е еза. Хьога топа молхах йизза кIопилги, цIитохи, хье чухувшшал, сармакá дIакхоаллаш аттагIа хургболаш, хьай дIоахха-ла болаш, аьшка, педи хила деза. Сармакá духхьала, корта болча оагIорахьа, тIагIоргва хьо; юхе дIатIа а кхаьчá, хIа аьнна цо баге хьалъайешше; аьшка пед IотIабийха; дIатIатоссалургва хьо. ТIаккха цо хьо дIакхоаллларгва. Кер чу кхоачашше, Iа чехка молха чудола кIопилг эккхийтаргья, хье педа чура ара а ца воалаш; цигга сармак эккхаргба, бехá дIабодаш».

Сармака дIатIакхаьчача де дезар Iомадаьд кIаьнка, геттара шаьрдеш. Цхьаккха гIалат доацаш, шийна из дулургда аьнна хийтача, цунна духьалъотта вахав из. ДIатIакхоачашше, йоккха баге хьалъай а яь, дIакхаь-ллав сармако кIаьнк, ший аьшкан педаца. Шийна хьий-хача тайпара, сармак эккхийтаб кIаьнка; тIаккха, чона кIопилг хьа а ийца, цIенгахьа вийрзав. Юрта кхачале; дош дий а мича хов аз леладер, фуд хьежача бакъахьа ва-кх со укх чу, аьнна; шорттига загал хьа а баьккха; саббаре кIопилга ногIар хьалъайдаьд укхо. Сердал бIаргаяйна, цхьа кIориг араэккха гIертай. Укхо чехка ногIар IотIатеха, корта юкъебахá, из еннай. ДIá цIагIа-ра аьла, цIаьхха дог дIалаьца Iохайнав. Каст-каста из волча чуйодаш хиннай гIарбаш. Ер дIачуяхача, бос бахá вáгIа аьла вайнав укхунна. Хайнад гIарбаша кIаьнк сина тIакхаьчалга.

КIезиг-дукха цу балхах дегабуам беш-м аьла а хиннав, бакъда хIама аьннадац. Цигга чуийккхав кIаьнк, бе йоаллаш вож ши кIориг а йолаш. Из шийна бIаргагушше, гIатта венав аьла. КIаьнка кIоригий къамаргаш Iайдай – аьла вежав. ТIаккха цхьа кIориг йийнай – аьла вIаьхвенна вежав. ШоллагIъяр а йийнай – аьла веннав. Дукха халкъ хиннад цун набахта, бехк боацаш лаьца. ГIарбаша новкъостал а деш, из деррига адам а ший догдоаха йиIиг а мукъадаьккхад кIаьнка. Цигга, нáха дехар даь, цар аьла хиннав зIамигача сагах».

Даь-нана фаьлг бийца йоалашше, цун кара тхьайсар Лом.