Магас 2011 шу б бк к84. 09(=Инг)6-44
жүктеу/скачать 6.36 Mb.
|
|
Д Шоайла, вай говрашта ма тара я ераш, акхар аьлча, дас аьлар: – Оаша йигáчáр вежарий хул ераш. БIаьсти шу даьннад акхар. Укх ахкан дикка Iомайича, тIадоагIача шера гIаьххьа хéхка мегаш хургья. – Акхарна тара а йолаш, цхьаькха еза тхона! – аьлар Аьлабоарза. – Укх шиннена юкъера бос болаш цхьаькха я тхога, эгIахьа латташ! IоэгIабаьнна хьежача, из яр кера а йоацаш е цIе а йоацаш, сийрда-цIе аргдолаш. Мах хьоабича: «ЦаI ба массане а», – аьлар дас. Бехаш хиннар хьашт мелд лакха мах бар. Дас аьлар Аьлабоарзага: – Шоана маьха тIера Iоваргва, шо дилла дола са хьаьший да! ДIа-хьа къийса, гIаьххьача маьха тIа говраш йохкар IотIа а воалаваь, бекъий хьаийцар акхар. Мах баь баьнначул тIехьагIа, хаьттар черсечо: – ХьалхагIа оаш йигачáрех фу хиннад? – Йолаш я. Уж диълагIча шера чуеннадаь даьхкад тхо, – жоп делар Аьлабоарза. – Оаш уж ши говр хьалой, царех дIалургья аз шоана ераш ши бакъ. Айса, хьалвена, Iо а йоалоргья. Фуна езар сона уж. – Цу гIулакхá вокх бIаьсти дIахеца лаьрхIад оаха уж реманна юкъе! – аьлар Аьлабоарза. Из бийса черсе волча а яьккхá, кхо бакъ а ийца, цIабаха баьлар лоамарой. Цхьаькха бийса новкъа а яьккха, цIакхаьчар уж. Таьта дилла говрах воаллар. Бакъилг аьнна цIи тиллаяр цо цох. ХьалхагIа говр хинна цахиларах, боча яр цун из. Ца ховр новкъосташка хьа а хьехийташ, Iомайора ц ГIайгIат цIагIа а Iийна, нокхарашка хьожаш вар Лом. Из цхьаь волга а хайна, ший говр йоалаеш, шийна цаховр Ломага хьехийта, из волча вера Таьта. Ахка чIоагIденна ха яр из, геттара дIайха дар ди. Делкъа ха хиннаяр. Нокхарий латтачара гаьна боаццаш хьаст бар. Зоакилг хьа а ийца, сихха мала хий дá вахар Лом. ЦIаьхха, ког лозабича мо хийтта Iохьежача; текхаш, баге а ийеш, мотт ара а боахаш, «шаш-шша» яхаш, узамаш деш, дIабодаш бIехал байра укхунна. Чехка хаче гIогI хьалъэзá ер IотIахьежача, кога хьакхинга хьалхашкахьа цIий доаллар, из моттиг цIийлуш а латтар. – Фу даьд цига? – хаьттар тIехьавоагIача Таьтас. – БIехало царг теха хургйолаш я сона. КIеззига ког лаз, цигга когах цIий а даьннад, дIа-а бодаш бIехал а латт, – аьлар Лома. – Жи, Iоха, дегIаца дохьаж кхастаргдоацаш, гонна магIа ворув дIаехка! – аьнна, Лом Iохарга ца хьежаш, кулгашца дIатетта из вожаваь, цIий хьаIувда эттар Таьта, чов яьча бат IотIа а йиллá. Лома ше ваггIача, юкъагIара тIехкар хьа а даьккха, эзза ворув дIайийхкар. Лоама, ужжамо моттигаш каст-каста нийслуш хиларах, дика ховр царна де дезар. ХIара хьаIайда цIий а тугаш а цIендаь Iокхувсаш, чов йола моттиг хобаяллалца хьаIайдар Таьтас, хуле дохьаж а хилда хьоца, ца хуле бIехдаь цIий хьа хIаьта а ма даргдий когахара, аьнна хеташ. – Жи, – аьлар Таьтас, – чехка говра тIа а хай, хье ма водда Лоара йолча гIо, со а тIеххьа IовоагIа хьона! ТIаккха Лома алча хьайоалаяь, из дIатIа а хайтá, говр ма йоддара гIолахь, аьнна; Лом волавалийтá, Бакъилга тIа а хайна, ше тIехьавахар. Ломал хьалхаваьнна Лоарар коа Таьта кхаьчача, цIагIара арайоагIаш яр цIен-нана. Ди дика а дийца Таьта дIакоаваьлча, моаршал хаьтта: «ХIанз фу даьд цига? Малав цамогар?» – яхаш, хаттараш де йолаелар из. – ДIахо Таьтийга къамаьл ца дайташ, хаьттар Лоарас: – Хьанна? – Ломá!
Цу ханна Iокхаьча Лом а хьакоаваьлар. Цкъарчоа Лома хьатIаяда éлар из. ТIаккха, йодашше цIогIа а даьнна: «Iаь, маьржа ГIайгIат-яI, иштта балийца даа дезаш хиннад-кх хьа ер дуне», – аьнна, цIагIа дIачу а яха, чехка хьаараера, бе йоаллаш топпара кхабилг а йолаш. Из Ломага хьакховдайир цо: – Жи, чехка дIамала. ЦIий дота а, докъа а, коач а ца долийта молхаш я хьона уж! – аьнна. Лома ши-кхо къург бир царех. Царна хьалхашка дукхагIа мала во хетар цунна уж. – Ай, фуд Iа леладер? Хьай декъа эздел дита а дите, из кхычахьа лелоргда Iа, хьайна мел молалу дIамала! – тIачайхар Лоара. Кхерар из Ломá хIама хилар. ДукхагIа дагаяьллáр ГIайгIат яр. ЦIагIа дIачуедда хьаараера тIера дIакъайла шуша. Цу чу боккъал къаьгача хи чу лелар докхоргаш. Коа латта гIанд дIа а хьекхá, аьлар Ломага: – Iоха, мичахьа техай хьона царг? Лома, Iо а ховш, дIахьекхар ког. Чов яьчара денз, гонга кхаччалца ност сийнъяла йолаеннаяр. – Дика болх баьб цIий хьаIайдá. Докхоргаш тIалохкаргда вай когá хIанз, – аьнна, Лоарас дIатIа-хийцар пхи-ялх цIиймерг. – Цкъа-дале, бIеха цIий хьаоз; шозлагIа, шоаш тIалетача чудоагIача хана а хьачудеча а, цIий дота ца долийта шодаш дIа а тох акхар. Уж дика хул цIийна, нагахьа дохьажо бIехдаьдале. – Сихъенна со а хьувз йицъенна, – аьнна, тIа-йийрзар из Таьтийна, – хьо вий цIий хьаэзáр? – вокхо ва аларга а ца хьежаш, аьлар: – Цаховш а Iа цIий хьаозаш къург баь хуле, цу юкъе дохьаж хилар бакъ ма дий. Из кхераме да. Волле, кхабилга чурча молхаех ши-кхо къург бе; зе в Таьтас Лоарас шийга яхар дир. ТIалетá докхоргаш цIий хьаувза доладелар. Дизá даьннар кIаьда тух тIахьаьрце Iодожадора Лоарас. Тхьовре а хьаена, йокъ чуйолча пхьегIа чу дIачукхессе, цу чу корчадора. Докхорго цIий хьалтоссар. ЦIен-деннар хи шушá чу а кхоссаш, чакхбаьккхар Лоарас из болх. Чехка чуяха, цхьаькха шуша а яхьаш араера. – Ераш дог долчча, наькха тIа, латийта деза. Дохьажо толхадаь цIий дегIаца кхасташ хуле, акхар шоай шодаш дIатехача тоадала тарлу, тIаккха дегá новкъа хургдац. ДегIа тIара барзкъа дIадаккха во хеташ, Лом оза а венна, тхьоврачул а чIоагIагIа тIачайхар Лоара: – Вáла йисте, ма чIоагIа эхь даьттIа хьувз хьо! Лома, коча улг-фетингаш хьа а даьста, коч тIе-хьашка йиллар. Докхоргаш дIатIа а хийца, когá даьр дир Лоарас цига а. – ХIанз кхераме дац! – аьлар цо. – Ханнахьа цIий хьаозар дика даьд оаш. Дохьажо бIехдаь цIий дегIаца кхестáдаларе, кхераме дар. Цига денз, йIайха ха ма йий ер, хьув ма кхийталахь. Ден-бус кхозза етáча шурийла увтторгба Iа ког диъ-пхе денна. Кхы хIама эшац хьона, тIаккха дикагIа хургья чов. Лоарийна баркал а аьнна, шоаш болхаш аьлар Лома: – Тарлой нáнáйна дIа ма хайталаш ер, чIоагIа саготдергда цо! ТIаккха нокхарий долча хьалбахар. Шийга Лоарас аьннача тайпара, лерттIа дIахо дарба дир Лома когá. Цхьаккха хIама доацаш из бийрзар. * * * Цу шера къаьстта дикагIча оагIорахьа белгалваьлар ераш кхо новкъост. БIаьсти йолаелча гIоне, гуйре чуерззалца дукхача нахá новкъостал дир цар, балхашка ухаш. Гуйре чуерзаяь яьлар. Наггахьа лоа дуллаш, каст-каста шийла йоачан хулаш, Iангахьа дIайийрза ха яр. Доахана а же а Iулаш цIагIа сайцадар. Йоачан йолча дийнахьа цIагIа а дуташ; нагахьа, малх хьежаш айденна ди нийсделча, арадоахар хьайбаш; хIаравар ше-шийчарга хьожаш. Цу деношка Лом цIагIа вацар, цхьацца эшача хIаманна Буро тIа вахá. И Ди сайрангахьа лестача; цIаьхха мух баьнна; мичахьара йоагIа ца ховш, морхаш хьатIаяьхка; догIа а лоа а вIашагIъувш; елха йолаелар. Иштта хулар лоам хаоттама оамал. Чуя лаьрхIа цо Iолелхадича, дáжа моттиг дика хиларах, жево Iодахка а ца тугаш, цун ханара саг хьувза бокъо йоацача тайпара сихо хьийза йIохьаенна, жа Iодоладенначул тIехьагIа паргIатта йоагIаш, делхача лайво а хьéкхача михо а дикка шелйир ГIайгIат. Чукхáчале кхы а шелъелар. ТIаккха, берашца духьалъенача Нувсайга жа дIачулахка а аьнна; сихха дIачуяха, ювргIáш тIа а теха; дIайхача цIагIа Iойижар. Нувсайна ховра ший маьр-нана цхьа моллагIча гIулакхá иштта цIагIа чуйодаргйоацилга. «Фухха дале а, лаьрххIа хIама да нáнáйна хиннар», – аьнна, цхьа бахьан бежкарт дIа а къайлá, дIачуяхар Нувса. – Фу даьд хьона, нáнá, фу юаргья Iа? – яхаш, гонахьъяьлар нус. – Дукха хIама даьдац, кIеззига шелъеннай. КIедж яккхийте шуреи сискала олги я Iа сона! – аьлар йоккхача сага. Йоккха цIи йийза йоагача пишка тIа сиха шура а оттаяь, сискала олг а тессá, Нувсас аьлар: – Нáнá, Iа кIеззига салоIашше; дIаяхь хьона кхалла хIама! Шуро цу сахьате кIедж яьккхар. Газа даьтта а тессá, и – Дала йоахае са йиIиг, ма чехка а хьайзар-кх! – аьнна, хьалгIетта эзза шура а менна, гIалмакхий чаьца сискала олг а диа, – Дала хьай воIах ма хьегайойла хьо, хьайна мел лов цунца а яхийла! – аьнна, дIайижар ГIайгIат. – Нáнá, со сайре лостаяь йоагIа вайна! Цхьа бер аз дIадуг, вож укх чу дут хьона, хьайна хIама эшаш хуле, хойтаргда Iа! – аьнна, араяьлар Нувса. Сиха арара гIулакх а даьккха, чуйоагIашше фуалъяьха кIай хьажкIаш а яхьаш, ера Нувса. ЙIовхарашта дика хул аьнна хезадар цунна, уж кхийхкáча цIагIа цар Iанарца садаьхача а, кIомма кийчъяь йиача а, цар чорпа мелча а. Ше хьачуйоалашше, дIатIаяха: – Мишта хет хьона, нáнá? – хаьттар Нувсас. – Дукха хIама мича даьдар сона-м, шелъялар мара. ХIанз дикагIа хет. – Со хьажкIаш кхаохка йоалл вайна! Пхьерá фу ергья аз? – Сона моллагIа а башха яц. ДIá бераш а ма дий вайцига, лерттIа пхьор кийчде Iа! – Даьтта хьекхá чIаьпилг де аз, дуаргдий Iа? – аьнна, дахчан таькх а ийцá, араяьлар Нувса. Цу бус саг а ванзар царцига. Ханнахьа хоза пхьор а диа, ца хьелуш, Iобийшар уж. Ах бийса яьлча гIоне, наг-нагахьа кхайкаеш, сахиларга яьлар ГIайгIат. Iуйре а лостаяь, хIама кхаьлла баьлча, аьлар Нувсас: – Нáнá, Лоара Iоехийта аз? Цо, кхы деце а, хабар дийца а ерзаергьяр хьо! Сагота хьувзар Нувса воI цIагIа воацаш, кIезиг-дукха унзаръяьннаяр кхы дIахо лазар кIоаргдалар кхераш. – Дукха оарц а ца доаккхаш; дIара ши бер хьал а дахийте; кхы со могаш яц ала а дезац; нáнá кхайк хьога, аьле, Iоехийта! – Долхаш шоаех саг кхете, нáнá могаш яц ма алалаш, – а Цу сахьате кхаьчар Лоара, духьалъяхáча Нувсайга хаттараш а телаш: «Мичáй ер? ХIанз фу даьд укхаза?» – яхаш. ХIама доккхадеш из йоландаь, мотт а хьалбаккхийтá, Iохайна ягIар ГIайгIат, Лоара цIагIа чуяьлча. – Маьрша йоагIийла хьо, са Лоара! – аьнна, хьалгIе-тта, духьалйолаелар ГIайгIат, кхайкае елча, халла са а теха. Ше кхайкаелга ца хайта гIертар из. Моаршал юхадерзадаь, хаттараш телаш Iохайра Лоара. Къамаьла юкъе шозза а кхозза а кхайкайир ГIайгIат. ТIаккха дIатIа а йийрза аьлар Лоарас: – Со хьачуяьннача хана а яр хьо кхайкае гIерташ, гIаьххьа саг кхайкаве бокъо йоацача тайпара хIанз а кхайкаю! Фу даьд цига, шелал кхетийтай-хьогI Iа? – тIаккха эккхийта хаьттар: – Селхан жа арадаьхадарий оаш? Цунна хIаьта а ховргдоландаь, ГIайгIата аьлар: – Даьхадар. Дукха гаьна-м яхаяцар со. Iуйре боккъал хоза ма ярий! – Хайра хIама тIа ца ювхаш хьалъяхá; шел-м, даьра, ялийтай! – аьлар Лоарас. – Мишта дар из? Цудухьа яьхад вай даьша: «Йийкха яр аьле кхоллар доацаш ма гIо, визá вар аьле кхаллар доацаш ма гIо». Цар яхар вай доре, атта а ма хургдар. Диц вай, лоацача хана оатто е а дéле, дукхача хана халонга долх! Къамаьл тIе-хьагIа дергдолаш, хIанз хьога хьожаргда вай, – аьнна, букъ тIа лерг а диллá, ладийгIар Лоарас. ТIаккха, наькх тIа ла а дийгIа, аьлар: – Шелал-м, даьра, кхетийтай! ЧIинжаргIá шедолг Iоена цунца ладийгIа, лерттIа хьожаргья со. Жи, дIохьа а дий, хьадá цигара дулха даьтта! Нувсас тхьовре пишка тIа оттадаь хинна даьтта хьа-дера. Дикка букъах чудуийташ даьтта хьекхá, Нувсас дIохьадаь хьадена диалха дола исхали букъ тIа дIа-чIоагIдир батхарашца. Хьалхашкахьа а из дир. ТIаккха аьлар Лоарас: – Iохайна хIама а кхаьлла, чуяха гIеттар Лоара. Ше йодаш аьлар: – Сона дика йовз хьо! Цхьацца кулгаш ца дийттача Iергьяц! Араяьнна бIарга ма яйталахь, аз хьайга аьннача тайпара лора а лелахь! Сарахьа Лоара юхаеча, тоъал нах бар ГIайгIатарга: цхьабараш саготала баьхка а, вожаш цунна дика магац аьнна хезá баьхка а. ГIайгIат йолчара нах хьалчу-Iочу а бахийтá, аьлар Лоарас: – ХIанз лерттIа хьожаргда вай! ТIаккха дIатIаяхá, букъ тIара коч хьалъай а яь, шедолг ший лерга тIа йиллá, ладувгIа эттар, ГIайгIатá букъ тIа дIатIаувттаеш. Хьалхашка а хьежá, юххера а аьлар: – Дукха кхераме хIама дац, цига денз дикка дарба-м де деза! ГIайгIатага Лоара хьежá яьлча, цига хинна нах хьачубаьхка, къамаьлаш дувцаш ераш багIаш, арара саг чукхайкар. ДIаараяьнна, чуенача Нувсас аьлар: – Лоара, хьога геттара чехка Сихачáрга хьалйола йоах! Ше хьалгIоташше, Лоарас аьлар: – ХIа! Нускал воI ве везаш дар цар, цу гIулакхá кхайка хурб! Лоара яхá дукха ха ялале, тхьовра мо наIарга саг кхайкар. Малав хьажа дIаараяьнна Нувса чуера. – Сихачоа кIаьнк ваьв! – аьлар цо. Хьачу а вехийтá, кхаъ баккха венача кIаьнкá ахча делар ГIайгIата, шийна тIера лу аьнна. – СагIа хилда, – аьлар кIаьнка. Цу цIагIа мел вагIачо а аьлар ГIайгIатага: «Iайха лаьрхIачоа тIера сагIа хилда хьа». ТIаккха ГIайгIата кIаьнкага аьлар: – Кхы тIехьагIа хье из мо дола гIулакх кхайкаде веча, ара ца а соцаш, майрра хьачу а вай хьааргда Iа! Из дац, эхь хета дезаш. Нахá кхаъ бола хIама хийцца дIахайта м Шин-кхаь сага а делар кIаьнкá, шоай йолча таронах, кхаъ баккхарах хIама. Бакъда ГIайгIат мо майрра каракховда низ бáцар цар. Йоккхача сагá моаршал а аьнна, ваьча кIаьнкá ловца а баьккха, чубахар хьаьший. ШоллагIча дийнахьа делкъел тIехьа цIакхаьчар Ломáр. Лом цIавоагIилга хайча, дог а чIехкаш, бIаргашка хий а увтташ, чIоагIа бочаяьнна хьайзар ГIайгIат. Нувсайга аьлар цо: – Со могаш йоацилга Ломилгá дIа ма хайталахь! Дикка ха яр виIий-воIах даь-нанас иштта цIи ца йоаккха. ЗIамига волча хана, бочала оалар цо из. – ХIанзехьа хьачу ма вайталахь из! Со-м мичай духьалъотталургйолаш а, йистхулалургйолаш а. Ер хиннадоад из, воккха хилча саг бера хьаькъал тIа вода яхилга, – яхаш, елхар ГIайгIат. Тхьовре духьалдахáча бераша дIахайтадар Ломá нáнá могаш йоацилга. Духьала араяьнна Нувса бIаргаяйча, хетаделар Ломá: «ВаллахIий, нáнá могаш-м яц!» – аьнна. Миччахьара из воагIаш хиларах, цунна дага а доагIаш, тахан мара ГIайгIат хьалха йоацаш араяьннаяцар Нувса, дукхагIа йолча хана ара ца йоалаш а Iáра, маьр-нанна хьалхашка воIá духьалъяха во хеташ. – Нáнáйна фу даьд? – хаьттар хьатIаэттáча Лома. – Дукха хIама даьдац, кIеззига йIовхараш хиннаяр цунна! Со юха араяллалца сабарделахь, хIамаш тIаюв-хаш йоаллар из, – аьнна, цIагIа дIачуяьлар Нувса. Нус бIаргагушше, аьлар маьр-нанас: – ХIанз кхы хIама новкъа дац, хьачувайта са кIаьнк! – Лом, хьачувáла! – аьнна, дIааракхайкар Нувса. Чехка хьачуийккхар Лом. – Моаршал хилда хьона, нáнá, – аьнна, тоIIаяь даь-нана мархIаеллар цо. Букъ тIа кулг хьатIадиллача, хайра дарбан исхалеш хьоарчадаьлга. ХьалхагIа а нийсденнадар иззаморг цкъа-шозза. Цу хана, дукха ца говш, йийрзаяр ГIайгIат; цудухьа хIанз а из лазар, гаьна ца доалаш, дIакъастарг лаьр-хIар цо. Д – Хьайла, аз хьайна фу енай! ТIаккха хьалъяьккхар баьццарча даьре кхалнаьха áба. Лом дIайист а ца хулийташ, аьлар йоккхача сага: – Нувсайна фу енай Iа? – Цкъа, аба тIа а йийхе, мишта тов хьажийта Iа вай! – аьлар Лома. Исхалеш хьерчарах низткъала долашше, Лома болча тоама аба тIайийхар ГIайгIата. Из хоза а товра. Нувсас а Лома а ловцаш даьхар. – Нувсайна Iайха енар хьахьокха! – аьлар ГIайгIата. Шийна яхьачул хозагIа хетар цунна, Лома нанна хIама еча. Горахайна, тIорме чура áба яьр мо долча даьрех яь коч хьаяьккхá, даь-наьнага дIаелар цо: – Ер Нувсайна енай аз! – аьнна. ДIаийца хьажа а хьежá, аьлар ГIайгIата, несийга коч дIа а кховдаеш: – ДIатIаювха, ловца баккхийта! Коч дIаийца, эгIа чу Iочу а яьнна, цаговш хьалчуера Нувса, геттара хоза товш ювхаш баьццара коч а йолаш. Из дIаюкъееллá йича мо, гIаьххьа а яр из. ГIайгIата Нувсайна ловца баьккхар: – Ираз долаш яхийла хьо, хьайна мел лов, Лома кIоригаш а хьесташ! Лом эхь хийтта дIаараваьлар. – Шоай нáнá шоашца а йолаш! – тIехьара тIатехар Нувсас.
– Нáнá, Iа саготде йиш яц! Хьайна бакъахьа хетар хьа а оалаш, тхона цаховр хьа а хьехаш, хIанзчул тIехьагIа таккхалча ягIа мара езац хьа. Со а Нувса а хьожаргда эшачунга! – Даьра, хов сона-м, кIаьнк, оаш хIама юкъагI-дутаргдоацилга! Дилла лийнна, Iомаенна хиларах, ягIа сатец-кх. Торкаде, хьаста бер-хIама даларе а; сакъер-дамегIа хургьяр! Дахá ахка геттара дика денадар нокхарашта. Шортта даа а дохка а модз даьккхáдар, дéбаш хьадувлаш нокхарий а совдаьннадар. Тахан дIаотто безараш ткъаь итт никх бар. Уж миссел дехка а дехкáдар. Эца наIарга веначунга кхоккха никх а бохкаш, иштта дIадаьхадар цар совнагIдараш. Шеллуш латтар ара. Сихача боларах доагIача Iанга кийчлуш бар нах: дахча доаккхаш а, ара латтийсá йол чуяхьаш а. Лоа а делхаш, ди дар. Араваьнна; цу Iай дIахьажа везаргвоацаш; шелал, тIоадал тIагIоргйоацаш; дIакъайлар Лома нокхарий. Сарахьа из чувеча, ГIайгIата аьлар: – Ма дика болх баьб Iа нокхарий дIакъайлá, дагадоахкар сона уж! Ара ваьлла шелвенна а кIаьдвенна а хургва хьо, салаIа, паргIатвала! Хьаьша вá а тарлу. Ма дика болх ба уж каст-каста нийслуш, нах хьачу ца ухаре, дог даьттIа лерг ма варий укхаза-м! ГIайгIат цамогаш хилча гIоне, шортта нах латтар царцига. Баьхке хоза хабараш дийце, ГIайгIатага къаьнара хIамаш дувцийте, цхьабараш тух-сискалах а кхийте, чуболхар. Цу сарахьа, гIадж лайзза, Ковнаркъ вера ГIайгIат йолча. – Моаршал хилда хьона, йоккха саг! ЭгIазъяхайий хьо, хьайга хьажа ца воагIаш, со гáрах? ЦIагIарчарга-м оалар аз: жи шоай, хьажалаш, каст-каста гIолаш! Дика могаш а хиннавац со тIехьарча хана; тахан, гIойлегIа а хийтта, а – Даьллахь, воккха хьо вá везаш хIама ма дацар укхаза-м! Хьа къонгаш а несарий а ма ихабий! – аьнна, IонаIара тIехьашкаяьлар ГIайгIат. Ковнаркъ Iохайра: «Пурам дац Iо ца хайча», – йоккхача сагага а аьнна. ГIайгIат а Iохайра, пишка юхера гударг наIаргахьа Iо а эзá. Ераш Iохайша боалашше áрара чукхайкар: – Чудáхка мегаргдий? – аьнна. – Мегаргда! – духьала йистхилар Ковнаркъ. НаIара юхера дIахойоалаш, ГIайгIат хьалгIеттар. НиI дIайийллá, чубаьлар Къонхилги ЦIайлоами. Уж шаккхе зIамагIа вар Ковнаркъал. «Со сай цIагIа ва, магIадовла», аьлча, цар магIабовла а ца тига, цхьан сага Iохáлла моттиг магIа а йитá, Iохайра Ковнаркъ. Вожаш а Iохайшар, воккх-воккхагIвар магIа а волаш. Фусам-даьл хьаьший зIамагIа хинна магIабовла ца тигача, хьаьший сийна цаI Iохáлла магIа моттиг мукъа ютар. – Тхо-м ГIайгIатага фу хьал да хьажа даьхкадар, дукха а дагIаргдац! – аьнна, кIеззига къамаьлаш деш а баьгIа, – дика да гIойлегIа хинна, ГIайгIат, хьона Дала моаршал лулда! – аьнна, баха гIайттар хьаьший. – Со а воагIа шуца! – аьнна, Ковнаркъ а гIеттар. – Сабарде, хIама а кхаьлла гIоргда шо, Нувса юачунга хьожаш йоал! – духьалъяьлар ГIайгIат. Цу ханна; чулатташ кIодари, сискали,гIалмакхий чайи дола оаркхув бе доаллаш; сайрдика йийца, чуваь-лар Лом. – ХIанз-м хIаьта а йиш яц вайга хIама ца кхоаллаш даха, хьадувла! – аьнна, Iохайра Ковнаркъ. ТIеххьа вожаш а хайшар. Лома юа хIама Iооттайир. – Дукха хьелургдац вай! – аьнна, бисмал дийшар Ковнаркъа. – Оаш шоай паргIатта хIама даа, со эгIарча цIагIа Iочуйода! – аьнна, араяьлар ГIайгIат. Хьаьшашца ягIача юкъá, шозза-кхозза кхайкаяьяр из. Ц – Чан даьтта дика хургдар ГIайгIата! – Дала гешт долда цунна, ший воI Жабал дийна валаре, цо дахьарг ма дарий из, вай мичáра лохаргда из? – аьлар Ковнаркъа, вела а къежá. Цун дош чакхдоалашше, аьлар ЦIайлоама: – Сона хов чарч йоахка моттиг. Цкъа Ломаца вахá хьажа а хьежá, шортта нах ийца хьал а дахá, оаха яхьаргья уст мисселъяр! Шунхой белабелар. Къонхилга аьлар: – МоцагIа Жабалá оарцагIа вахáрех ма вий хьо. Хье ча é воде, цу хана мо юрт оарцагIа я езаргйоацаш харжалахь новкъостий! – Новкъостий а ба эсала боацараш. Дала мукъа лой, кхоана денз цу балхá оарцагIваргва со! – аьлар ЦIай-лоама. Къамаьл дешше, хIама диа баьлар хьаьший. Цу ханна, сайрдика йийца, чуваьлар ГIайгIат миштай хьажа воагIа Аьлабоарз. Моаршал-хаттар даьлча, Къонхилга аьлар, ЦIайлоамá дIатIа а вийрза: – Фуд-малад хьажа ух, яхаш, хьа а ухаш; диззалца хIама а дуаш; чуихача доалаш дац бусулба наьха гIулакх. Юртархо мишта хила веза аьлча, сагá цхьа хIама тIакхаьчача; ший тарлучох, вошал а новкъостал а деш хила веза. Тахан вайгара вошал эшаш болх ба акхáрбар. Аз дувца ца дезаш, вайна массанена дика ховш да со фу ала гIерт. ХIанз вай фу дича бакъахьа да аьлча, ГIайгIат хьачу а йийхá, массабараш болча дикадар áла деза, акхáрна воаш кIордадар а ца кхераш. Дувца-м хьалхагIа а дийцад из, хIаьта а кердадоахаш хила деза. ТIаккха пхьегIаш дIаэцаш воаллача Ломага аьлар: – Хье ваьлча, ГIайгIат а хьаеха, хье а хьавола, де къамаьл да вай! Хьаьший гIулакх даьлча, вахá, даь-нана хьайийхар Лома. ГIайгIат хьачуяьлар, ЦIайлоами Къонхилги ураайттар. Царга Iоховша а аьнна, ГIайгIат тхьовра ше яьгIáча Iохайра. ТIаккха Къонхилга аьлар: – ДIахо а маслахьат де воаллача сага де декхарийла дола къамаьл дир цо. Тхьовра денз а йист ца хулаш ваьгIача ЦIайлоама аьлар: – Вайна массанена а хезá хила тарлу цхьа хIама дувцаргдар аз шоана. Цхьан замалахьа, къовсам баьнна ши саг вIашагIлетáча, цаI вийнав. Венначун воI пхьа лéха тIехьаваьлча, цу мехкара дIа а вахá, гаьнна кхычахьа, лаха хала хургдолча вáха хайнав саг вийнар. Дукха къахьийга, юххера а вола моттиг хайна, дов де лаьрхIа, бус нах бувшача хана, кIийленна вахав венначун воI. Шоаш бувшача хана, саг вийначо аьннад: «Жи, сесаг, гIайбаш овттадий кораш а, ювргIаш эхке ниI а дIакъовла, пхо чакхбаргбоацаш». Сесага аьннад: «Мала вáр кхер хьо укхаза. Дукха ха ма яьннайий из гIулакх хинна, хьогге дицденна хургда из царна, хьай паргIатта Iовижа мара везац». Мара аьннад: «Вай довхой эздий, денал долаш нах ба, миччахьа баха-бахка а, дов де а, шоашта даьр цIадахьа а вIаштIехьа даргдолаш. Вуй-воале а, вайга эздел хила деза, аз хьайга яхар де Iа». Сесага, ца йоалаш, мара яхар даьд. Из къамаьл а хозаш, уж бийшача дов де лаьрхIá корага латтача чIирхочо, маьречо лело хоза гIулакхи эздели бахьан долаш, дог кIаьд а денна, ше лаьрхIар дита а дитá, дIачуйистхинна аьннад: «Тахан-тховсара денз тха герзах мукъа ва хьо, тхогара кхерам а бац хьона. Iа вийна сай дá, Даьла духьа къинтIера а ваьнна, аз вут хьона». Иштта пхьа а битá цIавахав воI. Цу тайпара дукха нийслуш хиннай моттигаш, шо а хила деза ишттача нахах тара! – аьнна, къамаьл даь ваьлар ЦIайлоам. ТIаккха Ковнаркъа шорттига аьлар: – Даьла раьза хургволаш, нахá а товр хургдолаш, дика къамаьл да оаш дер. Даьра, хац сона-м шуга фу аргда а… – аьнна, дог а ийша, къамаьл дIахо ца дулуш сецар. – Цар фу йоах дика кхетадаьча ГIайгIата, тоъал сабар а даь, Ковнаркъах цIи а кхоабаш, аьлар: – ВоккхагIвар волча-м са йистхила бокъо а яцар. ХIаьта а, шоана селла ловндаь, цхьа-ши дош аргда аз. Шоана ма мотталда, сай воIá дикадар хилча, сона вό хет. МалагIа нана хургья дезалхочоа къематдийнахьа дикадар хилча бакъахьа ца хеташ? Даьра, хов сона-м; къинтIера а даьнна, из витача дезагIа долга. Бакъда, бехк-гунахьа доацаш, дуне даа хьогаш Iаьхарта вахá… – «сай цаI мáра воаца воI» ала еннаяр из, Аьлабоарзá новкъа хилар кхераш, – сай кIаьнк дагавехача, сатохалац-кх! – аьлар ГIайгIата. ДIахо, дега тIа кулг а диллá, тIатехар: – Дулха ма дий ер, укхо а де тигац яхар! КIеззига уйла а яь, тIаккха чIоагIо аьлар: – Вай, даьра, цкъарчоа-м Лома ше къонах волга а визза даь воI волга а дIахайтаргда! – цигга йийлха а йийлхá, эгIа цIагIа Iочуяьлар. ГIулакх даьча Ломá баркал аьнна; уйча баьнна ГIайгIатага йист а хинна; сагот ма делахь, дикагIа хургья хьо, йIовхараш мара яц уж-м, аьнна; баха арабаьлар хьаьший. Шоаш нáкъабáха араваьннача Ломаца сецар ЦIайлоам; новкъосташка, со дIатIехьакхув шоана, аьнна. Ше лаьрхIар дIа а дийцá, Ломага цо аьлар: – Кхоана ди айлушше, со хьалнаIарга воагIа хьона, кийча хилалахь хьай алчаца! Кхы сагá хайта а дезац, цкъа ча улла моттиг халцца, оарц даьккха болх бергбац вай. ЦIайлоам наIар тIа вайта вό хеташ, Iурре кийчвенна, шоаш бáхача гIолла баха безашше, IонаIарга вахар Лом. Ер Iокхоачашше, вож хьаараваьлар. Болхаш аьлар ЦIайлоама: – Тхьовра хьалха аькхе лелача хана, тоъал моттигаш йовзар сона, чарча Iа даккха ювша тоам бола хьагIараш а йолаш. ХIанз-м царех фу хинна хургда хац сона, цига г Тхо бIаь-ерда оала элгац дагIача гIолла Эса чу IокIал а баьнна, хи чуда хьалбахар ЦIайлоамар. Дикка лакхе хьалвахача, геттара готтлора Эса. ВIашагIкхета мо шоайла гарга дар дехьари сехьари лоамаш. Наг-нагахьа царна юкъегIолла, шинна оагIорахьара хьачуухаш, хи тоатолаш хулар. ЦIаьхха, лакхера цхьа хIама Iохаьрцача мо, тата хилар. Боккхача хена юххе дIа а этта, ЦIайлоама аьлар: – Укх хена юхе хьаотта, Лом, токхам хила тарлу! Лакхе гIолла додача моллагIча аькхан ког дIакхийтта кхера чухохкабеннаб, из чакхдаллалца лора ца лойя, кIалдахьа а цу токхамо лозаде а тарлу вай! Тата чIоагIделар. Ераш тIехьашка лаьттáча хенá тIаетталуш; кхертIой, гIум, таш а вIашагIъувш йола хIама хéна соммала тIехьашка сецар. ДукхагIъяр, дехьа-сехьа гIолла IотIех а яьнна, шийна духьалнийсденнар хьор кIал а хьош, хьалха Iотокха а деш; юхе IодоагIача хилга чу Iочукхийтар, сунт хинна дIа а отташ. Сунто IотIех ца доалийташ, хих Iамилг хилар. Цунца хьалнийс ма деллинге а, хий дехьа-сехьа Iоъаха а доладенна, духьалара хIамаш Iо а кхухьаш, Iамилг тIехбахар. ТIехьашка лаьттá хи боккха хиларах, акхарна токхамо хIама динзар. ЦIайлоама аьлар: – Гой, дIá бода кхерий чулегадаь хьагI; тенна бодж а я; дарба-м цунах а хургдар! Iа топ нийсса ма тохарий, чубайтал из! Кхы юкъ ца йоаккхаш, Лома топ яллийтар. Хьаллара хьагI, тоссабелча мо, чубера. Хаьда боацаш, лайжано бар из шув. Гаьнабалале, хьаягIача чхарá тIа а кхийтта, кIалтIабувлаш, акхарна гаьна боаццаш Iобе-жар хьагI. ЦIайлоама аьлар новкъостага: – ХIанз а токхам хила тарлу, меттахьара ма валалахь, цкъа фу хул халцца! Тхьовра мо чIоагIа доацаш; дехьара а сехьара а кхертIой, кхыйола хIамаш Iочу а тийкха; тата дижар. – ХIанз бежá урс хьокхаргда вай! – аьнна, бетталуш у – ЦIий баьде хилар берста хилара белгало я, укх хана тоаденна хул хьагIаш, – аьлар ЦIайлоама. – Вай, ца хьелуш, юха а доагIаргда; ер укхаза аллийта, воаш денача гIулакхага хьожаргда вай. ЮхадоагIаш, айбаь е токхабаь Iохьоргба. Цигара, говра тIа а биллá, цIа-гIоргда. Говраш Эса атагIа йитаяр цар. Чарч ядаш хургья, аьнна хеташ йола цаI а шиъ а моттиг нийсъелар. Юххера, цхьа моттиг белгал а яь, хаьдда цу чу маIа ча хургхиларах тийша а тийшá; кхоана кхы а нах боалабеш, ханнахьа хьалдоагIаргда вай, аьнна; цIабаха баьлар ЦIайлоамар. Халла хьагI а бахьаш Iоъарабаьхка, ераш из тIабилла белча, аькхан хьаж кхийтта говраш корзагIъяьнна хьайзар, къахка гIерташ. ЦIайлоама, цхьа говр Ломага хьа а лацийтá, хьагIан къамаргах даьккха цIий мерех хьекхар цхьаннена. Из йижар. Иштта шоллагIъяр а тейир. ТIаккха, цхьан говрá бодж IотIайиллá, Iойожаргйоацаш чIоагIъяь, цIенгахьа бийрзар. ЦIакхаьча хьагI тула а баь, чураш хьахийцача; кхаь-биъ пIелгаца мухь уллар гийга тIа. Жамараш доахка моттиг бIарчча махьара гурмат яр, юкъе зIамига хеташ жамараш долаш. Из шийна бIаргадайча, тулабеш воаллачо аьлар: – Цудухьа оала хургда-кх, махьара юкъе жим мо воаллалга да хьа! ГIайгIат йолча баьхка тоъал нах бар. Кхаэлла кхехкадаь, хьалтIами кIома берхIеи даь, даийтар хьаьшашка хьагIан дулх. Чуводаш ЦIайлоама аьлар ГIайгIатага: – Хьонка берхIáца хьагIан дулх дуаш, цун даьтта чутессаш газан шура а мелаш, дарба дергда Iа хьайна. Из кхоачадалале, оаха кхы а бахьаргба хьагI, тIаккха лерттIа ерзаргья хьо! Ш ГIайгIат йовзача ЦIайлоама; цкъа дер даь даллалца; хIама хойтаргдац вай, аьнна; тоIадаь дитар из. ДIаарабаьлча, дIадийцар ЦIайлоама шоаш де лаьрхIар. Акхарца бахка безам бараш дукха хилар. – Юрт яха езаш болх бац из, шоайла дага а даьле, цхьа кIеззига кагий нах хьалдувла. Хала моттиг я оаха лехар; нагахьа юй, хьалтIаяккха а цIая а ма езий из. ТIем тIа долхаш мо, оарц даьккха гIоргдац вай. Тхо: Къонхилг, Лом, ЦIокъ, Таьта, со – Iуйранна Эса йисте шуга хьежаргда, цига вIашагIкхийтта, хьалхогIоргда вай! – аьлар ЦIайлоама. Ча ер мел хала а кхераме а гIулакх да ховча юрта боккхагIаша, шоайла дага а баьнна, шоллагIча дийнахьа ханнахьа ЦIайлоамáрна тIехьа хьалвахийтар цхьа ткъаьх саг. Йиллача метте вIашагI а кхийтта, мел бохалу говрашца а бахá, дIахо гIаш урагIбахар дарбанна ча é болхараш. Селхан белгалъяьча моттиге хьалкхаьчар чарахьий. ХьагIара къорга юххе паргIатта лелалургволаш баламг бар. Бакъда, из болча кхаччалца IокIалваха веза моттиг цига Iокхáча а тIавáла а хала долаш ира яр, ча а йохаялар тамаш йолаш. Юхе багIача боккхача хена цхьа ткъовро, урагIа а ца йодаш, духхьала хьагIарá гаьнна дIатIехйоалаш, дIаяхá яр. Баламга тIа цу ткъовронгара кхо пхьагIат гаргга хургьяр. ЦIайлоама аьлар: – Ер ткъовро аьттув болаш нийсъеннай вайна, укхох дIатеха ши муш Iочуолла баламга тIа кхаччалца. Хенá дехьеи сехьеи чIоаггIа гаьнех дIа а бийхке, шиш-ша муш кхы а Iобилла. Хийцца ши саг лелалургволаш ба Iоара баламг, цудухьа ши саг вахийтача бакъахьа ва вай чана дов де. Х – Из кхераме а хала а болх ба. Дá ца вийлхáча дакъах саг вийлхавац, яьхад вай даьша. Цудухьа хьалхагIа со гIоргва. Шух эшар ЦIайлоама аьнн-аьннар IотIавоа-гIаргва! ТIаккха ЦIокъеи Таьтаси, цхьанне оалаш мо, аьлар: – ХьалхагIа чана дов де тхо шиъ гIоргва! – Со укхаза волаш, сага бокъо яц цига ваха! – аьнна, Лом духьалваьлар. – Нагахьа тхо шиъ хьалхагIа ца вόде, укхазара чудахáчул тIехьагIа, кхы дийна йоаккхача хана хьоца гIулакх хург ма дац тха шинне! – аьлар вокхар. ХьалбоагIаш шоайла дийцáдар цу шинне; цхьаккха дирах, Лом чана духьалвахийта йиш яц, цунна хIама хуле, кегалу ГIайгIатáр гIулакх, яхаш. Цигга ЦIайлоам юкъевéлар: – Шо кхоккхе бакълув! Бакъда, вай хIанз фу дергда аьлча, оаш яхар ца деш, нийсагIдар дергда. Кхадж тохаргба. Кхáжо воаваьр Дала воаваьв, яьхад даьша. Кхадж бенар гIоргва шух, – аьнна, дIоахала бе-бе кхо цIагарг хьабе а деллá, хьадувла, хьадаккха! – аьлар цо. Аз-аз доаккх, тхо мегаций, яхаш; раьза боацаш чугIертараш а бар. Царга ЦIайлоама аьлар: – Даьра, мег! ГIайгIата Ломал хIамма а хийрагIа лоархIаш вац ЦIокъи Таьтеи, цудухьа кхадж укх кхаьнне боаккхаргба. Сагá новкъа хила дезаш дац. Шо юхадовла! - аьнна, дIакховдадир кхажаш бедоахка кулг. Бисмал даьккха, ЦIокъа хьалбаьккхар цаI; иштта Таьтас а. КхоалагIбар ЦIайлоама Ломага дIабелар. Таьтас баьккхáр бIаьхагIа хилар, шоллагIа ЦIокъа баь-ккхар бар. Эша кхоачам хьаийца, Таьтеи ЦIокъи IокIалваха кийчвалар. ЦIайлоама аьлар, шув йистера дикка хьахобагIа хи дIа а хьéкха: – Лакхе бусачáр массане топаш цу кIал Iооттае. Уж бейоахкаш хилча, араийккха ча яйча, ше фу леладу ца ховш, тIера топ Iочутохе а хац, тIаккха кIалхарчарна к Ше хьабоасталургбоацаш, эшшача хьабаккха атта хургболаш, юкъах дIатеха муш новкъосташа хьа а лаьца, Iочуволавелар Таьта, ча IокIалйийнна хила тарлуча, такилг мо ирача моттиге гIолла. ТIеххьа ЦIокъ вахар. Баламг хьацIенбаь, тешшаме дIаотта моттиг кийчъяь баьлча; аьлар Таьтас: – Аз, духьалара лоа дIа а даьккха, хьагIар хьамукъайоаккхаргья. Iа топ нийсагIа ма тохий, хIа аьнна ча гушше, дов дергда Iа, сайна могар аз а дергда! Тоха а тохар ЦIокъа нийсса. Цхьа Лом дIаваьлча, цу чукхестáча вацар цул нийссагIа топ тохаш. Къорг хьамукъаяьнна, хьагIара чу сердал чукхийтар. Улла ча; цу балха раьза йоацаш; цIаьхха хьагIар сийрдаяларах унзаръяьнна, бIаргаш а детташ; хьаурахайра. ЦIокъа; меттахьа хийла хьо, аьнна; топ техар. Ча ше уллачара хьатоссаелар. ЦIаькха а техар цо. ТIаккха Таьтас а техар. Цу ханна, мичáра кхет ца ховш, лакхера лоа чукхийтар; укх шиннена а хьаараийккхáча чана а IотIадо-жаш. ЙоагIа ча яйча, тIехьашкахьа а лийлхá, цхьатарра топаш техар акхáр. ЦIокъа топ харц хилар: IотIадежáча лайво новкъарло яь хила тарлора. ХIаьта Таьтийяр яьлар, бакъда меттахьа кхетанзар. Ца йоалаш йисá поатрон хьаяккха лаьрхIá, ЦIокъа чаккхам хьалъэзача, поатрон хьалъяланзар. Цу ханна чаво юхьа тIа тIоамар Iохьакхá дIа а лаьцá, шийна дIакIалкхессар ЦIокъ. ТIаккха Таьтас, тIатоIIаяь, топ техар чана. ХIа аьнна шийна кхеташше; во Iимадаш яь хьатIакхайда; оззаяь бера топ дIаяьккхá; лосттаяь, ахка яхийтар чаво. Таьта, хаьнара хьаяьккха моакхаза тепча теха, тIехьаш-катеIар шалта яккха лаьрхIа. Из хьалъяккха кхелехь, укхун аьтта пхьарс дIабага а белла, из каг а беш, ЦIокъá юххе шийна дIакIалкхессар чаво Таьта. Из сурт гуш, фу дергда ца ховш, корзагIбаьнна хьувзар лакхербараш. ЦIайлоама амарга а ца хьежаш; Л Цу дерригнена дукха ха йовнзар. КорзагIбаьнна, кIалбовла гIертача нахага цIогIа техар ЦIайлоама; юхадовла, аьнна. Цигга ше Iогора а хайна; къамаргах дIаухаш цIий кIедж а йолаш (шалто цIе миа лаьца хила мегаш дар цун, юкъ а гIаьхьа хургйолаш яцар); тIодаш тIа ягIача чана, хьожа а яь, кертах топ техар ЦIайлоама. Ча ежар. Цу юкъá чана кIалхара мушаца хьаара а текхá, бIаргашта гуш хIама а доацаш, яьккхá бе шалта йоаллаш, довна дáкъа лаца велча, чанца латаш воаллачоа ше зе дар кхераш, латташ ЦIокъ а вар. ДIакIалкхоссача х Ше вагIачара хьа а гIеттá, аьлар ЦIайлоама: – Жи, IокIаллийлхе вай новкъостий хьалтIабáха; яланза яле, чана урс а хьакха! Мушашца а ткъоврон тIара Iочутувсалуш а, кагий нах IокIаллийлхар. Ча саувзаш уллар. Цхьанне; ГIай-гIатá дарбанна хийла хьо, аьнна; цунна шалта хьекхар. Цхьаболчáр ЦIокъи Таьтеи хьалтIабаьхар; вожаш, мушаш а хийттá, Лом волча кIалбаьлар. Чувахá шув ира боацаш лоажато хиларах а, кIоарга цахиларах а, дукха хIама даьдацар Ломá, кIеззига аьрда кулга пIелгаш лозадар мара. Бакъда чан багабаьлла ког дикка лозабаьчоа тара бар. ЦIайлоама аьлар: – Лозабаь нах а ийца, цхьабараш чехка цIагIоргба! Вайгахьа хьалластача кхаччалца, доарахой ийца болхачарца Iо а вахá, Къонхилг Хьарпа гIоргва ЛорхI воалаве. Цунца цхьаькха новкъост а хургва, уллув тесса говр а йолаш, нагахьа лор воагIаш хуле, тIаховргволаш. Оаха, дисачар, ча хьалтIа а яьккха, IоцIаяхьаргья. Дукха зурма-фата ца деш; таIIе Аьлабоарз волча чубиге; вай доагIаш цIагIа вацар из, селхан Буро тIа вахá, цIакхаьча хила мег; Лоара Iо а йийхе; гIулакх а дарба а де доарахошта! Укх сурте ГIайгIатá бIарга-байта йиш яц ераш! Хьокхел сомагIа пхаьн гаьнаш а легаяь, Iотокхаеш аттагIа хургйолаш лаьттагахьара ткъовронаш дIаяьхá шаьр а яь, хIаранена цхьацца лозаваь саг дIатIавиллá, унахо цхьаццане хьа а лоацаш, шинне хьалхашкара га Iо а увзаеш, говраш йолча кхаччалца Iо а бахá, цигара доарахой говрашта тIа а ховшабаь, болабелар цIабол-хараш. Царна тIеххьа Хьарпа болхараш а бахар. Эса-атагIа Iоъара ма баьллинге, малхбоаленгахьа урагIбахар цIаболхараш. Хьарпа болхараш, Аьга-Кхале гIолла тIа а баьнна, Лейме гIолла урагIбахар. Шера чухьа ди лоаца дола ха яр из, чехка чубузар м Малх чубизале хьалхха, Хьарпа ЛорхIá наIарга кхаь-чар Къонхилгар. Уйча ер дIачуваьлча, ЛорхI волча вена виъ-пхи саг вагIар, дIачувахá унахо ва йоахар цар. Укхо дIадийцар ше леладер. КIалбагIачáр аьлар: – Из хьаараваьлча, дIачувахе хьай лоткъам дIабе лорага, тхабар низткъала болх бац, из цIавеча юхадаьхкача мегаргдолаш а да тха гIулакх. Хьоца из воа-гIаш хуле; оаха аргда; тхо чугIоргда, хьаьший гIулакх де. Унахоша хоза къамаьл даь; чувахáр а хьаараваьнна; ер дIачу ца вахача Iанне уйча багIараш ца Iийна; чува мегаргвий, аьнна; дIачуваьлар Къонхилг. Цкъарчоа из дарбанна вена унахо ва мотташ; мегаргва, аьнна; гIаьх-хьа моаршал хаьттар ЛорхIа. ЦIаьхха, хьахьежа хьаь-ша вайза ура а ийккха; хьатIавена мархIакхийтта; фуд-малад хаьттар. Ше бена никъ Кхонхилга дIабий-цача: – Цкъа унахошка дIайистхургва со; царна новкъа ца хуле, кхы хьé а ца луш, гIоргва-кх вай шиъ. Iа хьабувцар-м чIоагIа болх ма бий, сов чехка ваха везаш! – аьлар фусам-дас. НиI йийлла ЛорхI арахьожашше, уйча багIачáр, из дIайист а хилале: – Тхона цхьаккха хIама новкъа дац, хьаьший гIулакх де, хьо цIавечахьа цхьа дегIар дергда вай! – аьлар. – Дала аьннадале! – аьнна, уйча гIолла Iоваха, цхьан цIагIа дIайист а хинна, юха хьалвена эша хIама а молха а хьаэца эттача, ЛорхIа хаьттар Къонхилгага: – Ай, чанах фу хилар тIаккха? – Ераш дIаарабаьлча, нувр тиллá, хьаэза латтар ЛорхIа говр. Къонхилга аьлар: – Хьайяр цIагIа йита, хьо Iовига оаха уллувтесса говр йоалаяьй, цIавá а хургья иштта. – СовнагIа шо Iо-хьал хIана кхестаду? – аьнна, ший говра тIахайра ЛорхI. Шоаш новкъа баьлча, Къонхилгага аьлар ЛорхIа, ше тIавагIача говрах: – ДагайоагIий хьона ер? – Тара хет, дика дага-м ягIац. – Со иштта Лом яха кIаьнк говро чутехá корта лозабаь Iа цига вигáча хана, цун даь-вошас Аьлабоарза кIаьнкá тIера сона енна бакъилг я-кх ер! – Даьллахь, ма говр я, укхох-м ды ма хиннабий! – Хиннаб, бакъилг йолаш а яцар ер-м эсала! – аьнна, гош тоIабир ЛорхIа. Говро болар сихдир. – Эсала хиннаяларе-м, совгIата а отторг мича яр из! – ЛорхIа къамаьл чIоагIдир Къонхилга. Доарахой ийца болхараш IоцIакхаьчача, ЦIайлоама аьннача тайпара, Аьлабоарзарцига бахар. Из; хIаьтта чу а кхаьча, цIагIа вар. Акхар фу леладу хайча; цIагIарчарга, садоаллача сагá хIама ма хайталаш, аьнна; ше ма водда Лоара йолча вахар. НаIар тIа саг кхайк аьнна хьаараяьннача Лоарийга, аьлар цо: – ЦIагIа дIа а аьле, хьай кхоачамца хьаараяла, тхацига даха деза вай! – Вá Даьла! ХIанз фу даь дола цига! – аьнна, цIагIа дIачуяха, сихха хаьн уллаш боккха тIорми а болаш, хьаараяьлар Лоара. Ма болхха, хьалха Аьлабоарзи тIехьа Лоараи йолаш, даггара из къамаьл дé елча, вокхо сиха водаш тIехьа ца кхуйташ, кхы къамаьл де Лоарий вIаштIехьа ца доалаш, Аьлабоарзарга кхаьчар уж. Унахой бIарга-байча, мухь теха йийлхар Лоара. Уж бар цу юрта эггара укхунна дукхагIа беза кIаьнкаш. ТIаккха; Дала ма яккха со, велхаш латтача ва укхаза, аьнна; тIорми хьа а баьста, молхаш молайир унахошта. – Кагийча нáха новкъостал а деш, дегIо ма лов кийчдаьча цIенача морзаца доарахой човнаш йилар Лоарас. ТIаккха, дуача боараме чам кийчбеш тух тесса, кисе герми а хьокхаш, чов кIоарга йолча говра мерзех яь герми а хьокхаш, кхозза-диазза кхы а йилар. ТIаккха, ЦIокъ аркъало Iо а хоаваь, юхьа тIара Iотекхаргйоацаш корта тIехьашкахьа а биллийта, юхьмараш тIа етá шура йиллар. ТIера из Iояхáча метте, кердаяр IотIа а юллаш, цаI вагIар. Цул тIехьагIа етáча шурийла оттайир Таьтийи Ломеи човнаш яь маьженаш. Баге вIашка ца юллаш, унахошта шоашта а царга хьожачарна а хьехар деш, дег чура шийна хов дарба деш, яр Лоара. ЦIайлоама кулгал а деш, чехка лакхе ча хьалтIаяьк-кхар юхебисáраша. Iояхьача хана цIока а дулх а толхоргдоацаш гаьнашта тIа а йиллá, ча а ийца, цIенгахьа бахар чарахьий. Болхашше, ЦIайлоамарга ча Iо а йилла, доарахоех фу хиннад хьажа бахар уж. Цига фуд-малад а хайна, кагегIбараш ча тулае юхабахар. Лом IотIакхоссавенна цун ши ког тIакхийттача метте, юкъа тIа доккхий Iаьржа кIаьдаш доахкар чана. ДIахо пхорагIеи урагIеи букъ хотталучара «вордингаш» мета-гIаръяьннаяр. Гуш дар чана юкъ кагьяь хинналга. Ча цхьалхаяьккхá, пхьор а диа, Аьлабоарзарга бахá, унахошка фу хьал да а хьажа, кагий нах чубахар. Доарахой, човнаш тхьайса лаьттáчара сома а яьнна, кIезига саготдеш бар. Геттара сагота хьайзачунга, молха молийтар Лоарас. Дикка ха яллалца, лазар ца деш соцар чов. Кхы а молха езаш унахо хьайзача, Лоарас оалар: – Дукха мийлача дика яц, зе де тарлу акхар. Ераш сона е Молхаш а менна лазар дижача гIолла, Лома аьлар даь-вешийга: – Тховсара ца хой а, е кхоана е ломма цIагIарчарна дIаханза Iергдац ер. Тхо гIойленагIа а хиннадар, цудухьа долчча тайпара хайтача фу дар-хьогI? Цкъара, тхо мичáд ца ховш саготдеши, хайча цIаькхеи – шозза цатоам бе лацар тхона. Укхул а доккхагIдараш царна дуккха тIаийттад. Тхьовра оаха кхаьнне дийцáдар тхоайла; цIагIа хайтача бакъахьа дар, яхаш. Аьлабоарз а ЦIайлоам а раьза хинна; доарахой цIагIа дар долчча тайпара дIадувца а; цхьацца-шишша цIагIара саг хьавоалаваь, хьажийта а лаьрхIар акхар. ЧIоагIа сагота хьувзар ГIайгIатар, Лом чу ца воагIаш. Из мичáв хацар царна. Йоккхача сага аьлар Нувсайга: – Фу дар-хьогI со, сайца цхьа бер а ийца, Аьлабоарз волча яхача? – Нáнá, хьо могаш а яц; шелал кхетийте дика хургьяц хьона! ЧувоагIаргва из; цаI ваханза ца воале, со гIоргья; сайца бер а даьккха! – аьлар Нувсас. Цу ханна: – Нáнá, цIагIа дий шо? – аьнна, ниI йийлла, сайрдика а йийца, чуваьлар Аьлабоарз. Нийсса ура а этта: «Iоха, кIаьнк», – аьнна, ГIайгIат Iохайра. Нувса IонаIара тIехьашкаяьлар. Из волча меттел, цхьаккха маьр-воша волча а Iохайнаяцар из. – Лом чу ца воагIаш сагота дагIар тхо. Iа ниI техáча хана из ва мотташ а дар, – аьнна, Аьлабоарз хьачувенача хана этта сатем бохабир ГIайгIата. ТIаккха Аьлабоарза аьлар: – Лом хьалла вайцига ва. Цхьа кIеззига ког лозабаьб цун. – Фу деш воаллаш? – боккъал кIаьда хаьттар ГIайгIата. ГIулакх дайдеш вела а венна, аьлар Аьлабоарза: – Кхы йоккха саг йистхилале, дIахо аьлар: – Сийсара укхазара арабаьлча, ЦIайлоам а Къонхилг а волаш вIашагIделла, тахан Iурра аькхе бахá хиннаб уж, со цIагIа мича вар Буро тIа вахá. Царца ЦIокъ а, Таьта а, Сихавар а, кхы нах а хиннаб. Ма хулла уж кхералургбоацаш, кIаьдагIа дувца гIертар Аьлабоарз ше дувцар. – Лома ког а Таьтий пхьарс а лозабаьб, кIеззига ЦIокъ а лозаваьв чаво. Акхар ча а йийнай, из ЦIай-лоамарга а я. Доккха са а даьккха, аьлар ГIайгIата: – Дийна бий уж? ХIама дергдац, къонахашта дилла а ийттад хIамаш тIа! – Дийна а ба, гIаьххьа а ба; долле, хьалгIоргда вай уж болча! Шеддар шоашта ховргда шоана. – Нáнá, кхы со я езаш дац из! Со берашца цIагIа Iергья, хьо хьалъяхача кхоачам ба, – аьлар Нувсас. – Йолле хьо, бераш а хьалдугаргда вай воашца! Акхар а безам хургба уж бIаргаго, – аьнна, ший маша тIа а кхелла, арайолаелар ГIайгIат. Бахá хьал а кхаьча ГIайгIатар дIачубаьлча, багIаш бар доарахой, шоаш Лоарас Iоховшабаьчча тайпара. ГIайгIатах бIаргкхеташше, цхьатарра кхаьнне а сайрдика йийцар. Моаршал юха а дерзадеш, аьлар йоккхача сага: – Дáла моаршал дала шоана, са бераш! Шоай нáнáйна ча я дахадар шо? ХьалхагIа ЦIокъа дIатIа а яхá, из хьоасташ къамаьл даь, Таьтийна тIаяха цунна юхе а лаьтта, Лом волча дIатIаяхар ГIайгIат. Цунна юхекхоачашше, къамаьл ца дулуш йисар, бIаргех хий а даьлар. ТIаккха, кIеззига меттаенача гIолла, аьлар: – Боккъал бехк ма биллалаш со иштта эсала хьувзарах! Йоккха хиннай, тхьовра мо ладувгIа тигац дего а бIаргаша а! Нáха, йоккхача сагá тоам хургболаш, хоза из тéеш, къамаьл дир. – Шоай нáнá ерзае, дарба де доахкар шо? Къонахий г Лоара а яр, ГIайгIат хьа а лаьца, из ях-яхáча дIа а йодаш, уллув лелаш. Цунна дIатIа а йийрза аьлар ГIайгIата: – Ай, Дала йоахае, са Лоара, хьо ецаре тхога-м йиш яцар! ЧIоагIа къа ма дий Iа хьегар, нáнáс доа-м дергдац хьона из! Дала хIаьта а доадергдац!.. – аьнна, кхы къамаьл дIахо ца дулуш, соцаелар; тIаккха бIаргех хий даьлар. Хьачуяьннача латтар Нувса; дIатIагIой Ломага йистхила, шийга аьлча; тоъаргда, нáнáс даьд царга къамаьл, яхаш. Во хетар цунна; маьр-нанна хьалхашка, нах болча метте; воIага йистхила. Лом Iокхайкар наьнага: – Нувса, тхона дукха хIама даьдац хьона; хоа ма ялийталахь! – аьнна. Цу ханна, сайрдика йийца, чубаьлар ЦIокъеи Таьтийи ноаной. Болабенна хьалтIа а бахá, моаршал хилда шоана, аьнна; Лома юхе сайцар уж. Моаршал юха а дерзадаь, сайрдика а ювцаш, аьлар Лома: – Шо а оарцагIдаьхад оаха? Нувсайл тоъал боккхагIа хургболаш, истий бар уж. – Тхо оарцагIдáлар-м хIама дацар, мишта хет шоана? – хаттараш дора цар. – ДикагIа хет, – вела а венна, Лома аьлар: – Вай КIазилг мо хургья мотташ, качдахадар тхо цунна, тхона хетар гаьна хилар. Адам ма гIолда цунна бе а бага а, ма чIоагIа я-кх из! Низага диллача, цхьаккха хIама а яц саг чана юхе. МоцагIарчоа а дайна, ше хьа а ягIацар, тхо дIа а дахийтацар! ЦIокъ а, Таьта а, цхьаццабола нах а белабелар. – ГIойленагIа хет тхона; долле, ЦIокъага а Таьтийга а йистхила! – аьлар Лома. – Царга-м йистхиннавац аьнна хIама дацар! Тхона-м; Iовенача сага хьааьнна; шо гIойленагIа долга хайнадар; х Цу ханна ЦIокъ хьайистхилар: – Ломага Iехадайте, Нувсайна хоа ма далийталаш, хIамма а тхо шоана дезачул ший воI кIезигагIа везаш латтац шоана из, Лома хьатIа ца йоагIаш! – Дала баркал áла хьона! Iуйрийна шух теха бIарг бицбаланза ма дий тхо! Чаво йийттача а, хьайдар доацаш Iергволаш вац-кх хьо. Дала моаршал лулда шоана! – аьнна, наIаргахьа Iойолаелар Таьтий нана, тIеххьа, унахошта моаршал аьнна, ЦIокъа нана а яхар. ТIаккха шаккхе Нувсайна юхе дIаайттар уж. Цу ханна цIагIа чуийккхар кхелета ши йиIиг; мичáб тха вошилгаш, яхаш, белха а белхаш. Хьалха йоагIа ший йиIиг лаьца, юхьа тIа кулг тоIадаь, ЦIокъа нана а; шоллагIъяр ийца, Таьтий нана а дIаараяьлар. – Фу гIар я оаш ер? Велха, хьаста нанас даь а даьна даь а хIама доацача Ломá, шо делхаш хезача, бохам барг ма бий; балáре са йижарий а белхаргбар-кх, аьнна. ЧIикъ даьккхе ма хазийталаш! Байрий шоана гIаьххьа багIаш шоай вежарий а Лом а? Дукха хIама даьдац царна, тховсара ЛорхI хьежача, кхоана чубоагIаргба, тIаккха шоай цIагIа безам мелб делхаргда шо! ХIанз долле, чугIо, тIеххьа тхо а хьалчудоагIа шоана! – Боккъал бакъдар ала тхога, дукха хIама даьдий царна, кхераме йий човнаш? – йоахар йиIигаша, хьаингашка бахá белха а белхаш. Кхераме хIама дац, аьнна; йиIигаш чу а яхийта; ноаной юхачубаьлар. ГIайгIата деча къамаьлага ладувгIаш вар цIагIа мел вар. Тхьовра гIáлáш еча хана, къамо леладаь хIамаш дувцаш ягIар из. ЛадувгIашше, тар етталуш, набаро дIаувзабора унахой. Дикка низ хинна ма барий уж, лазар лаьгIделча наб тIагIертар. Массарел хьалха ГIайгIата а тIаккха цIагIа мел волчо а зийра уж. Лоацдаь ший къамаьл чакх а даьккха, й – ЛорхI маца кхоач а хац, укхаза даьгIа вай де хIама а дац. Унахошца, царна эшачунга хьожаргволаш, ши-кхо саг юхе а Iийна, вай чугIоргда! ХьалгIетта, тIайодаш кхаьннена кертах кулг а хьакха, царна моаршал а кхайкадаь, араяьлар йоккха саг. Цунна тIеххьа цига Iеш мел воацар а вахар. Со Iергья яхашше; езаш хуле хьалъехаргья хьо, гаьна яц, аьнна; Лоара а чуяхийтар. Доарахошка хьожаш вар Аьлабоарз, шийца кхо новкъост а волаш. ЦIагIа сатем эттача, унахой тхьайсар. Наггахьа цхьаццавар узам а бий сомаэккхар, чанах латаш ваьлла ха духьалъуха хургьяр цунна, тIаккха юха а набаро дIаозавора. – Хьо наькъá хинна ва, Iа салаIа! – аьлар Сихачо Аьлабоарзага. Вож шиъ а дIавижийтар цо. Са а леIá, акхарех фу хиннад хьажа Аьлабоарз юхачувенача хана, хьашт мелд фийла волаш, ура вар Сихавар. – Ах бийса яьннай, Хьарпа бахараш кхоача ха я! – аьлар Аьлабоарза. Ара тата деш мо хийтта, Сихавар дIаараваьлча, Къонхилг хьайистхилар: – Унахой миштаб? – ГIойленагIа ба! – Лоа делхаш, никъ хала болаш, хьéденнад тхо, – аьлар Къонхилга, ше аьннар бакъде воаллаш мо, тIера Iояьккхá кий лоа Iодожадеш оага а яь. ДIатIаваха моаршал хаьтта, хьаьшагара тIорми хьаийцар Сихачо. Ара хьаьший болга хайна араваьннача Аьлабоарза, моаршал а хаьтта, унахой болча чувигар ЛорхI. Цу хана, цхьавар лазаро саготдаь а, цхьавар набарах визá а, шеввола доарахо сомаваьнна къамаьлаш деш вар. Унахошта моаршал а кхайкадаь, хьожаш чакхваьлар ЛорхI. Цо аьлар: – – Лоара я. Лома корта лозабаьча хана, хьо венача бIарга-м дайнад шо! – ХIа-а, дага-м, даьра, йоагIа. Из-м, Буро тIа дикача лорашца болх а баь, кхеташ саг я. Iуйран ламаза ха а хиннай, аз ламаз дешше, сов чехка дахчан е топпара хIаман чу лоабати шари дá! Кагий нах эшар дá бахар, ЛорхI ламаза эттар. Гаьна йоаццаш, цIена лоабат боаллаш моттиг яр юрта йисте. Сихавар цига вахар, топпара бόга ийца, вожаш шар дá бахар. ДукхагIа бола нах гIейтта ха яр из. Долчо чехка, из чудола хIама а тIехьа, хьалора шар. Доацачо оалар: – Укх сахьате шура а лийса, дахьаш бер хьалдойтаргда. Чубаьхкар лоабат бахьаш Сихавар а шар дá бахараш а. – БIаргашцара болх унзара ба, эггара хьалха укхунга хьожаргда вай! – аьнна, ЦIокъа дIатIавахар ЛорхI. Геттара дика хьажа а хьежá, аьлар: – Даьла къахетамца, тIера ногIараш хоададар мара, чурча бIаргашта хIама даьдац. ТIера човнаш а кхы кIоарга яц. Шелалах лоралуш, молхаши даьттеи хьий-кхача, атта дарба хургдолаш да укхун гIулакх. ДIахо Таьтий пхьарсага дикка хьажа а хьежá, аьлар: – Укхун пхьарс кагбеннаб; цига денз, вIашагIкъаьс-табац! ТIаккха, Лома когага а хьежá, аьлар: – Ностара цхьа чIий ийккхаб, кIеззига шоллагIбар а лозабаьб. Таьтий пхьарсá а Лома когá а зиппараш отто дезаргда. Бакъда хьалха дарба де деза, човнаш ерзалца. Уж вIашкаяхкале зиппарашца маьженаш хьалаьцача, хоадаяь моттигаш талхаргья. Човнашта молхаш хьакха еза. ТIаккха кисех даь гIогI а пхьарсá пхьош а, топпаро човнаш бIехъергйоацаш, хьалтIа а деллá; цул тIехьагIа хьеха коасташка шáраца кийчбаьча лоабата маркхал I – Човнаш бокъонца ерззалца из де деза, – яхаш гонахьа латтачáрга дIа а хьокхаш, царна тIехьагIа из болх бе ховргдолаш, дора ЛорхIа ше дер. Зиппараш хьеха коастах дора. Цу гIулакха лаьрхIа хIара цIагIа шортта йолаш яр уж. ТIаккха дIатIавийрза аьлар, корта чубахано латтача, ше венав аьнна хезá хьалъенача ГIайгIатага: – Сагот ма делахь, дукха хIама даьдац акхарна, кастта берзаргба! Цкъарчоа дергдола дарба даь ЛорхI воалашше, марта хьадаьлар. Ковнаркъ а ЦIайлоам а хьабаьхка, шоаш хIама дуаш багIаш, ЛорхIа аьлар: – Делкъел тIехьа мара со хIаьта а цIагIоргвац, укх юрта а гонахьа ядача юрташка а могаш воацача сагá дIахайта со укхаза волга! Даьла духьа сайна хов дарба дергда аз царна, мах а эцаргбац! ДIаарабаьннача кагийча наха хоам бир; иштта болх ба, аьнна. Нах хьааха болабелар. Венача могаш воацачоа дарба деш, доарахошта ха яьлча маркхал а хувцаш, болх дIахьош вар ЛорхI. Цхьацца шийна ца хов хIама а хоатташ, новкъостал деш Лоара а яр. Цу гонахьа массе метте дIахайнадар аькхе бахáча нáха ча йийналга а, цу чаво царех цхьабараш лозабаьлга а. Хьужаре фуд-малад хьажа вахáча из хезá, унахой болча вера, шийца хьехархо а волаш, Аьла. Моаршал-денар хаьтта баьлча, Аьлас аьлар ЛорхIага: – Йоккхача дарба деча метте Буро тIа сона бовзаш лораш ба, цига кулгал деш воккха лор волаш жалте ва. Дика кхеташ лор ва из. Iа бIакъожабеш хIама дале, цига ераш бига а акхарна дарба дайта а вIаштIехьа даргда вай! – Iа яхача тайпара моттиг яле, бакъахьа ба унахой Буро тIа бигача! ЦIокъа гIулакх-м кхы кхераме а дацар. Тарделча, Таьтеи Ломи вига мегаргвар цига. Аьлас аьлар, Аьлабоарзá дIатIа а вийрза: – Со хIаьта а сай гIулакхá цига водаш ва. Ши саг х Хьé ца луш, дикагIа йолча говрашца бахар Буро тIа болхараш. Делкъа ха хиллалца дукхача нахá дарба даь; хьийгача къих шийна мах бала белча; ногIарт хиллал хIама дIа ца эцаш; аз баь болх Даьла духьа баьб, аьнна; цIаваха ваьлар ЛорхI. Даьча гIулакхах баркал аьнна; мах дIа а мича эц Iа, накъаяргья хьона, аьнна; ЛорхIá шортта чана мухь елар Аьлабоарза. – Ер хьоргья аз, дукха моттиг нийслу мухь эшаш! – аьнна; из чуйоалла лаьжг талсашка делла; дIа-хьа бугаш хуле а, унахой шелалах лорабелаш, аьнна; цIенга-хьа вийрзар ЛорхI; из нáкъаваккха ши зIамига саг а вахар цунца.
жүктеу/скачать 6.36 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|
