С ИХАЧО ЯЬ КХЕТАЧЕ
Шаьрача а лоам а бáха нах «Ахкан дено Iан бутт кхоаб», «Аьхки хьоа кхийхкачун, Iай яьй кхийхкаб», «Iурра гIеттáча Iун жийво ши Iахар баьб», яхаш, къахьегаш бар.
Цхьан дийнахьа, устагIа бийна, коара нах гулбир Сихачо. СагIах кхийтта баьлча, Ковнаркъ волаш боккхагIбараш чубахийтá, вокхарга аьлар цо:
– Тахан, Жабал дийна а волаш, вайх саг лаьттах воалларе; дукха ха хургьяр цо из гIулакх цхьан кога тIа даьккхá. Сагах хIама ала валлац со, эггара хьалха сайна доагIаш а ду аз ер къамаьл. Кхел Даьла яле а, из валара бахьана бехк са ба. Сона бакъахьа хетар, хIара-нена ший декхар дIа а денна, иттех саг дIаараваьнна, вай цу гIулакхá къахьегаре. Наьсар-м хийцца лелаш ма вий; сога хIама ала саг вац, аьлча мо; базар тIа, йόдача-йоагIача, веннача-ваьннача!
Сиха вале а, нах дIа а кхетабеш, саббаре къамаьл дир Сихачо. Цун къамаьл даьлча, Аьлабоарза аьлар:
– Сел оарц даьккхá болх бергбац вай; цига денз, дIахойодача хана тIатеIIá къахьегаргда. Цхьаькха а да шоана: Наьсар лоравеш цунна гонахьа нах ба, фийла хила деза. Нагахьа карара воалалургвац, аьнна, шеко хуле; ше ца вовзийташ дIаваха веза. Из вийча доалаш дац, царга вай саг лозавайте, тIаккха а тIехьалела дезаш хул вай. Наьсар вайх ца вáшаши вайна сагота воацаши ца лелилга-м бакъда! Ше даь хIама, бехк боацачох ца дόдаш, шийх дахача бакъахьа хеташ, лела хургва из, нагахьа леле. Цудухьа дикан тIа а вон тIа а, ваханза варгвоацача вахар нийслу хургда цун наггахьа. Наьха хабарашка ла ма дувгIа!
Говрашца, герзашца кийч а бенна; лаьрххIá цу дийнахьа денз дIахо а къахьега болабелар Аьлабоарзар. Шийца цхьа новкъост а волаш, болх дIаболабир Сихачо. Лом атагIе дIахеца лаьрхIа вацар. Дийнахьа турмалца хьожаш, хьун юкъе хулаш, шин новкъостаца къахьегаш вар из. ЦаI Аьлабоарза воI вар, шоллагIвар ГIайгIата йиIий воI вар. Диллá а са аькхъухаш, ше цига Наьсарá тIакхоачаргволаш санна хетар Ломá.
Цхьан дийнахьа базарá юкъегIолла хьалвоагIаш, цIаьхха дIахьежача, боккхийча нáхаца латтача цхьан модж йолча, Наьсарá тарволча сагá бIаргтIаэттар Сихачун. Тоъал ха яр цунна Наьсар ца гу, тIеххьара гуча хана, модж йолаш а вацар из. ЧIоагIа из Наьсарá тара хийтта, ший говр йолча хьалвахá, новкъост хьатIавáл-ца сабар а даь, цунга аьлар:
– Iоа латтача боккхийча нахá юкъервар Наьсар ва, са бIаргаша со Iеха ца вой. Хьал-Iо тIех а воалаш, сага цун цIи йоаккхий хьажа! Со вовза тарлу цунна, хьалхагIа дика довзаш дар тхо.
Цкъа-шозза цу нахá юхегIолла хьал-Iо тIех а ваьнна, чехкка хьалвера хьажа вахáр. Цо аьлар:
– Цига латтача цхьанне а шинне а, Iа вувцача сагаца къамаьл деча хана, цкъа а шозза а Наьсар аьлар. Вале а веце а, из ва вайна везар! Сов чехка дIаваккха мара везац!
– Сих а денна, кегар бе тарлу вай. Базара юкъе хIаьта а дов де йиш яц, бехк-гунахьа доацар лозавой а хац. Кхы а хьайна хIама хоалой хьажа! – аьнна, цIаькха а вахийтар Сихачо новкъост.
Царна юхе латтача доахах мах бувца эттар хьажа вахар, ше укхазахьа къамаьл дешше, лерг царгахьа а долаш. Из Наьсар хилар бакъдеш, белгалонаш нийсъелар. ХьалхагIа вόдар чувода ха яр из. Сихачáр белгалбаьча боккхийча нахах; чуводача цхьанне, массанега кулг денна, ше дIаволалуш аьлар акхар теркалвечунга; бехк боаккхача хьисапе:
– Наьсар, вό венав хьо базар тIа! Таккхалча цIагIа вагIа веза хьадар мо гIулакх тIалатта саг. Иштта лела бокъо яц хьа!
– Бокъо-м яцар, сагот а денна со араваьнна мара, даим цIена бов мо вагIа хала да-кх. Эзделца мел дола хIама дика долга-м, даьра, ховра сона; ца Iелуш венав-кх, кхы араваргвац со, – аьнна, Наьсар а чуволавелар.
Чехка вахá, из къамаьл долчча тайпара дIадийцар новкъоста Сихачунга. Уж баха безача оагIорахьа гадоахарг вахá, ше царна гургвоацаш нахá юкъе хьулавенна, цу воккхача сагага хьежар Сихавар. Дехьеи сехьеи кагий нах а болаш, воагIа шоаш белгалваь модж яр зийча, Сихачо бакъдир из Наьсар хилар. Тхьовра Лоам вáхаш, ер зIамига волча хана; ловзаш доахка бераш дIа а дийхе, цо хьоасташ хиннача хана мо; деладенна а безаме а дар бIаргаш; нийса дIаягIа йоккха йоаца мераж а ше хиннар яр. ЧIенг, можо хьулаяь, хоалацар. ТIа-тIа хьадухьалъухаш, дена хьаэттар бокъонца дола Наьсара сурт. ТIаккха хетаделар: «Иштта дика хиннача сага-м даьнна хургдац из мо хIама карах». Цу уйланга вахá ер латташше, болхараш IотIех-баьлар. ТIаккха каразах тесса латта говр хьаяьстá тIа а хайна, цIенгахьа бодача новкъа волавелар Наьсар, цхьа новкъост хьалха а вож тIехьа а волаш. Уж шиъ, хéтаре, из лоравеш бола кагий нах бар. Цо эшац, ма лела яхашше, хулар уж Наьсарá гонахьа. Сихавар чехка новкъост волча юхавахар. Цар говраш магIахьа дагIача каразах тайсá латтар. Новкъостага аьлар цо:
– Говрашта тIа а хайша, гаьнаро тIехьагIоргда вай, моллагIдола нах мо. Боккха никъ ма бий ер, кхы вайх сага дегабуам а бергбац. Дов де-м аьттув хуле тамаш я, дукха нах ба цу новкъа хьал-Iо ухаш. Цул совгIа, уж цунна хьалхеи тIехьеи бараш, из лоравеш болчоа тара а ба. ФуннагIа даь, совнагIа цIий IогIоргдоаца хIама де хьожаргда вай, воашка боккхагIчар аьннача тайпара! Дов доладелча, никх баьлча мо лелача нахá кхетар кхерам ба.
Цу тайпарча метте дов деш хилацар, мел воча моастагIчоа тIанийсвелча а. Цхьаккха харцахьа хIама нийсденнадеце а, из дича мехко бехк а боаккхар, из даь нах эсала а лоархIар.
– Мехкá хьалхашка тайпа воча даргдола хIама хилийта йиш яц! – аьнна, говрий боларах, гаьно тIехьа-вахар Сихавар ший новкъостаца.
Дукха ха ялале чу а кхаьча; Наьсар коа дIачувахар; ераш, шоаш хоа ца болийташ, дIахобахар.
ХIара итт ди мел доал, Лоам цIа а бахé, Аьлабоарз волча гулбале, шоаш леладаьр дIадувцар чIирхоша. Наьсарá тIакхачар а дов цадар а Сихачо дийцача, Аьлабоарза аьлар:
– Дика болх баьб дов ца даь! Кхы тIехьагIа а ма делаш нáха бехк булларгбола хIама!
КIийленна бахарех дукхагIбараш цIа а баьхкá, Лом ший новкъосташца цIа ца воагIаш, сагота яр ГIайгIат. Фуд-малад хьажа Iовенача Аьлабоарзага аьлар цо дагайоалача хьисапе:
– Фу хул, мала хул а мича хов; фу дар-хьогI вай Ломá саг йоалайича? МоллагIа хIама хуле а, бер-кер хилча, ниI дIакъовла езарг мича яр!
Хáнза венна ший воI дагавеха, Ломар леладу гIулакх кхераме доландаь, уж дагабоахкаш хургдар-кх цун саг йоалае дагадехáлга.
ТIаккха Аьлабоарза аьлар:
– Лом цIавеча кагегIчарга дIаáлийтá; дага а даьнна, фу хет хьежá; дергда вай из гIулакх. Саг лаха ма езий. Йий вай цхьаккха белгалъяь моттиг?
– Хьужаре уллача юрта, Таьта ноанахошха, цхьа йиIиг я акхар бегашта мо Ломá ювцаш. ЗIамига я-м йоах из, пхийтта шу мара дáланза. Из-м новкъа дацар. Дика лела могаш со а я, Нувсас кхы цунца хIама а къувсаргдац. Уж шоайла тарбелча; кхоачам, даьра, бар вайна-м, – аьлар ГIайгIата.
ГIайгIата сапаргIатдоаккхаш къамаьл деш а ваьгIа; кIаьнк а тховсара цIакхоачаргва, аьнна; чувахар Аьлабоарз. Цо ма аллара, ший новкъосташца цу бус цIа-кхаьчар Лом. Из цIавенача хьалбаьхкáча ЦIокъагеи Таьтийгеи шоашта дагадехáр ГIайгIата дIаалийтача, вIалла дIатIаэцанзар Лома. Новкъосташка цо аьлар:
– Нáнáйга а, вотега а, Нувсайга а ала укх аьхки сабарде; Дáла аьннадале, вай мел дола гIулакх цхьалха а даьккхá; тIаккха дергда вай оаш яхар!
Из къамаьл дIадича, гурралца из кхы хьоадергдоацаш, соцадир цIагIарчáр. Шин-кхаь денна цIагIа хилар Лом. Цу юкъá къамаьл дир цунга новкъосташа; дутадалара Iа дов, яхаш. Шийга из хьоадича, царна новкъа ца хилийта ла а дийгIе, оалар Лома: «ТIехьагIа дувцаргда вай цу хьаькъе къамаьл, кIеззига сабарде!».
ДиълагIча дийнахьа, шийца хьалхагIа хиннараш а болаш, Наьсаре юхавахар Лом. МаьркIажел тIехьагIа Iо-кхаьча, дилла йоахаш хиннача бийса а яьккха, сецца гIайтта, шоай болх дIаболабир цар. ЦIаккха турмал Iо ца юллаш, хена тIара бIаргкхоабаш вар Лом Наьсара коа.
Iуйрийна божа дIалоахка ха яр. Иштта латтача Лома бIарг тIаэттар, коара аравόдача Наьсарá. Божа дIалаьллá чуухача нáхаца, къамаьл деш дикка наIар тIа лаьттар из. ТIаккха хьакоаваьнна, беша Iочуволавелар. Гаьнаш юкъе нийсъелча къайла а воалаш, хьасташ долча кхаччалца Iо а вена, царна дIатIа-хьатIа а ухаш, тоъал хьийзар. Гуш дар цун царца сакъердалулга.
Иштта из хьувзаш; цхьа берашха зIамига саг, бе топ а йоаллаш, чехка IотIавера цунна. Топ Наьсарга а яр. КIеззига цхьана лаьтта, урагIболабелар уж. Iуйрийна хIама даа болхачоа тара дар. Турмалца бIарго хьа мел лоацача, цу дийнахьа сарралца Ломá ца гуш ког Iоловзанзар Наьсара.
АргIáш долча оагIорахьа иштта из зувш Сихавар а вар. Цо лаьрхIадар кIийленна ваха. Нахá гургвоацаш лечкъа, кIийленна хá моттиг яцар цу юхегIолла. Гаьнара техáр кхетаргья, аьнна хеташ; шийх бIубенна а вацар из. Хьаьнала къа а хьегаш, нахá новкъа а воацаш, бакълувш саг вар Сихавар. Ше иштта воландаь вар из, харцлувчоá са ца тохалуш. Ишттача сагá дукха эшаш а хилацар герз, цудухьа Сихавар дика хьакхашта вáцар герзаца.
ШоллагIча дийнахьа а Наьсара ковна бIарг тIера ца боаккхаш, хьожаш вар Лом. Селхан ше ваьннача хана, коара ара а ваьнна, IотIабаьхкача нáхаца къамаьл деш латтар Наьсар. Турмалца хьежача, Лома бIарг тIаэттар эгIара чехка боккхача новкъа хьалвоагIача баьречоа. Дикка зийча, из Сихавар волга хайра укхунна. ТIаккха из Наьсарá дов де вόагIилга шек а хиланзар. Кер тохабелар Лома. Цкъарчоа хена тIара Iовала вéлар, новкъосталá ваха. Бакъда, ер дIакхачале хургдар хинна а даргдар, Сихачоá укхо де цхьаккха новкъостал а дáцар. ТIаккха лаьрхIар Лома, меттахьара а ца воалаш, Сихачо лелочунга хьажа.
Наьсара доазонга кхачале, кIеззига наькъо гола тохаш, моттиг яр. Цига кхоачашше, говр сихйир баьречо. Доазон тIа кхаьчача хана, йIоахалаша тувсалуш йόагIар Сихачун говр. ХIа аьнна Сихавар Наьсара коа бодача готтигача наькъага кхоачашше, топа тата хезар Ломá. Цу ханна, сиха ниI хьа а еллалуш, коа хьачувежар Наьсар. Говрбаьри, юха ца соцаш, хьалха аьттехьа хьовзача новкъа говр ерзаяь, аргIáш долчахьа вахар. Цига Iов яхача дахчай кIотаргаш а ягIаш, дIаховаьлча хьу а йолаш, моттиг яр. Цу хьун юкъе дIакъайлаваьлар из.
Наьсарá меттахьа топ кхийттарг лаьрхIар Лома, чухьнахьа хьачувожаш из вайча. Цу сахьате цхьатарра нах дIакоабайдар, дукхагIчáрга топаш яр. Йоккха Iаса бе а йоаллаш, цхьа тенно саг а хьакоаваьлар. Цу ханна Наьсар хьалгIеттар. Цу дерригача гIулакхό Iовежá саг хьагIаттар миссел мара ха яккханзар. Ший дегIах барзкъа цIендеча хьисапе кулгаш Iо а теха, дIавахá, диллá ше вагIача гаьн кIалхарча гIанда тIа Iохайра из. Цунна юххе коа хьачувена хинна къонах а Iохайра.
Из сурт зувш вагIача Ломá хайра, Наьсарá хIама ца даьлга. Из гойтар, корзагIбаьнна боацаш, паргIата хьувзача нáха а хьакоавеначунца къамаьл деча Наьсара а. Коарадар кулга тIаьръюкъе уллаш мо гора Ломá; бакъда арахьардар, карт духьала хиларах, хайрá хоалуцар. Цудухьа, ара хиннар фуд ца ховш, сагота вар из.
Цигача фу хиннад аьлча, хIа аьнна ца вовза говрабаьри гучавоалашше дегабуам а баь; тхьовра коа чувенача теннача къонахчо (из вар цар Iултеш, гIоккхаза доагIа хIама гулде араваьнна); шийца къамаьл деш, наIарах букъ гIортабаь лаьттá Наьсар; ший бéра Iаса наькх тIа Iеттá, ниI дIа а еллийташ; коа дIачувожаваьв. Сихачо топ тохар а Наьсар коа дIачувожар а цхьатарра нийсденнад. Наьсар Iовожаварах; пхо, цхьа кIеззига чокхий а лоацаш, баламах хьокхабалар мара хIама ца деш, дIабахаб. Коара цхьабараш гIаш а говрашца а тIехьабахар дов даьчоá. АргIашца а хьун юкъе а саг лаха хала дар, цудухьа уж ца говш юхабаьхкар.
Тоъал ха яр Наьсарá дов ца ду. Ер а, цунна дукха хIама ца деш, дIадийрзар. Геттара чехка вIашагI-кхийтта; кхы укхаза хьувза йиш яц, атта хоадала тарлу вай, аьнна; цIабахар чIирхой.
* * *
Нокхараша дикка къахьега ха яр из. Шоаш цIагIа болча хана, сарралца нокхарашка хьожаш, ГIайгIатá новкъостал деш хулар Лом. СалоIаш бáгIаш, къамаьл хулар даь-наьнеи виIий-воIеи. ТIехьарча хана ГIайгIата дукхагIа дувцар нáхаца латта хIама дар. Цу хьакъе къамаьл совдаьннадар ГIайгIата, ший даь-веший къонгаш шоайцига хинна цIабахача гIоне. Цул совгIа, хьужаре йиллáча Аьлас а даьдар дуккхаза, маIача нахага даь ца Iеш, лаьрххIа ГIайгIатага, тоам бу балара оаш, яхаш, къамаьл. Каст-каста Лоарас а юртарча боккхача исташа а оалар цунга, чIир ца лехаш, вутавалара оаш Наьсар.
Иштта цхьан дийнахьа нокхарашта юхе бáгIаш, даь-нанас аьлар Ломага:
– Даьра, хац сона-м кIаьнк, укх гIулакхá фу дича бакъахьа да! Тайпан воккхагIа ва яхаш Ковнаркъ а воккхагIа вола воша ва яхаш Аьлабоарз а витац нáха, дехараш деш, бехкаш доахаш. Воашка ду къамаьл хIаьта а ма хой вайна! Уйла яь, Жабалá Далла гарга дезагIа хургдар дича бакъахьа дарий-хьогI вай? Са а Нувсай а цаI мара вац-кх хьо!
Хьона хIама хилар кхер тхо, ала еннаяр из. Эсала саг яцар ГIайгIат е сел боча виIий-воI а Iомаваьвацар цо; ше ала еннар а ца оалаш, ма хулла чехкагIа цIадá деза воашта даьр, аьнна; мухь а баьнна йийлхар из. Кеззига сабар а даь, меттаенача гIолла тIатехар:
– ЧIоагIа кегаеннай са уйлаш, дича-аьлча бакъахьдар ца ховш! Сона-м хац хьога а кхычунга а фу аргда, хьайна ловр де пурам да хьона! Даьла бехках а кхер, сай кIаьнкá къематденна дикадар хилар а лов, нáха а йитац! Бехк-гунахьа доацаш вийна сай воI вита а лáц сона, хьайна ховргда-кх хьона дича бакъахьдар!.. – аьнна, кхы камаьл ца дулуш сецар.
ТIехьарча хана чIоагIа низ бора царна, пхьа бита яхаш, юкъеухача нáха. Дийшачáрех а, маслахьата тоабанцара а, цIихезáча нахах а ца воагIаш саг висавáцар царцига. Къахетар Ломá даь-наьнах, дикка цатоам цунна шийна а хилар. Даь-нáна хьаьста тé а яь, цунна товр хургдар дийцар цо.
Ди сайрангахьа лестача ЦIокъи Таьтеи баьхкар. Сарралца тхо дIаIергда, аьнна; накъаяьккхá ГIайгIат чу а яхийтá; дIахо хьежоргá топ етташ, сакъийрдар цар. Лома техáр, хьожаяь тохе а йоагIашше тохе а, лаьр-хIача кхетар. Цхьанне хIама хьал а кхессе, вокх шинне цхьатарра тохар. Кхийттáча маркъилго парххе йохаяь хIама бIаргаяйча, оалар Лома:
– Хьо вар хьона из йохаяьр!
– Вáцар, даьра, – оалар вокхо, – из йохаяьр-м хьо вар!
* * *
Дича бакъахьдар фуд ца ховш, уйла еш вар Лом. Дага мел ваьнначо, духхьала хьа ца оале а, Наьсарá кхы дов ца дича бакъахьа хеташ къамаьлаш деш, чIоагIа йиш ехаяр цун. Бийсан наб ца еш, сахиларга воалар. Iуйрийна, цхьа бахьан хIама а кхаьлле, шийца бераш а ийце, нокхарий долча водар; ГIайгIатага, дел-къийга хьалъеча тоъаргда хьона, аьле. КIеззига нокхарех а ваьлле; берашка, укхаза хургда шо, со гобаьккха воагIа вайна, аьле; вахе, цхьайолча хана, листача лакхача хьун юкъе лелаш ха йоаккхар.
Цунна чIоагIа хоза хеташ цхьа моттиг яр, боккха нажа хи а багIаш. ДукхагIа йолча хана, цига водар из. Цох букъ техе латтар. Наггахьа тIа а ваьле, цу тIара шоай юрта Iочухьежаш, ше де лаьрхIачун уйла йора.
Кхы а яр цун саготденнача хана водаш моттиг: боккъал хоза юкъегIолла IодоагIаш хьеIа, чам болаш шийла хий а долаш, шин лоам юкъ. Малх тIакхетача оагIорахьа баьццара бай бар, хьовхье йолчахьа лоа дар. Хин йисте Iо а хай, хьогвелча хий а молаш, цига а хулар Лом. Иштта вагIаш хьевелча, лоа долчахьара оагIув шеллора, тIаккха хьал-Iо верзар. СалоIам хиллалца цига а ваьгIе, лоа уллача боса водар. Цига дIакхаьчача хеталора, ше волча моттиге лоамашка Iа чIоагIденна ха я. ТIаккха дагайохар, ше зIамига волаш, ша тIа маркъилгаш кхестаяь а босагIа соалозаш хийхка а ха. Цига аькхан ларашка хьожар, дукха яр уж лай тIа: пхьагала, цогала, лийга, лакхе хьалхо мел вода гаьзарий а, кхы а хьалховаьлча хьагIий а. Лоамех хьаягIача чхараш тIа бе-бе оалхазараш хулар дагIаш: аьрзеш, кераш, лаьчаш. Цига чIоагIа сапаргIата доалар Лома.
ТIаккха, ахка долча водар из: Iехаш баскилгаш, удаш шолкъаш, баьца юкъе кIоригаш кхееш тайп-тай-пара хьазилгаш, лекъаш, чкъордаш хулар. Новкъарле е хIама а доацаш, дича бакъахьа долчун соцам а бий, са-ррахьа нáнáр болча IотIаводар.
Ше хиннача моттигах тамаш еш, цкъа Лома дийцача, ГIайгIата аьлар:
– Йовз сона уж моттигаш, хьа даь-даьца наггахьа йодар со цига саготалла. Аз дувцаргда хьона, тхоай дас; шийна дагадоагIа, яхаш; дувцаш хиннар. Цо оалар: «Цхьан дийнахьа, цIаьхха, Iуйрийна эттача шелалои дел-къел тIехьагIа эттача йIовхалои доадаьча же дулх диа ва со». Цхьаькха а дар цо дувцаш; цхьан замалахьа хиннад, яхаш. Ер вай даха моттиг – лоамаш, гувнаш, аренаш – ерзана хиннай, бай мара хIама доацаш. ЦIаьхха, цхьатарра, мичахьара доагIа ца ховш; оалхазараш, тIадаьхка еррига моттигаш къоарзъеш вай мехка сайца, дикка ха яьк-кхá, дахад. Уж дIадахáчул тIехьагIа, хьалхарча бIаьс-тан юхье цхьатарра тIаяьннай бе-бе гаьнилгаш. ТIаккха, хана йIоахал, хIанз вайна гучча тайпара, хьу хиннай царех.
Достарыңызбен бөлісу: |
