Магас 2011 шу б бк к84. 09(=Инг)6-44

ГАРГАРА НАХ ТОАМÁ БАХАР

ЧIоагIа дагадоаллар Наьсара къонгашта, шоашта тIалатта саг вийна дов. Дунен хIама бахьане, цхьа ди доаккхаргдацар цар из дIа ца доаккхаш. Цох маслахьат хург шоай боахамех варгволаш, сагота вар хIáравар.

Цхьан дийнахьа вIашагIкхийтта бáгIаш; цар дийцар:

– Ахчанца хIама хулаш хилча, воай долчох ахча а даь, из дIа а денна, дов дIадоаккхаргдар вай. Бакъда хьалларбараш, дунен рузкъа бахьан долаш, из дергдолаш бац. Дича Даьла духьа-м дергдар цар шоаш дер.

– Вай фу де деза аьлча; даггара, уж эгIазагIорг-боацача тайпара; дехарийга нах ахийта беза.

– Кхы юха ма дувла, аьнна; цар мохк цIабайтá хилча; бокъо яц вай; воашкара гIό аьнна, цига нах бахийта; хоза а дац вайна.

– ХIаьта цар гаргара нах оарцагIбáха беза вай укх гIулакхá! – аьлар, юххера а, цхьанне.

Массавар тIеххьара аьнначоа раьза а хинна, тайпан нáхаца дага а ваьнна, ГIайгIата гаргара саг маслахьатá оарцагIваккха лаьрхIар цар. Шоаш-м, кхыметтел духьала ца нийслуш, лоралора уж цунах, эзделаца ца хеташ.

Нáхала а ца доаккхаш, фу хул хьожавалáра хьо цу гIулакхах, аьнна; къаьда вахийтар Наьсара къонгаша; ГIайгIата гаргара саг волча.

Шийга къаьдас къамаьл дIадича, вокхо аьлар:

– Сайна могар; Iобаьхка уж укхаза нийсбелча а, се цига хьалвахача а; аьннад аз. Хьо веча-м мишта водацар со, моллагIчо аьлча а гIоргвар, цу тайпарча гIулакхá хIаь-та а. Iа яххача дийнахьа хьалвахá, гаргарча сага áла декхар долчча тайпара, машар бе аргда аз царга, цу Даьла ший духьа!

– Долче, – аьлар къаьдас, – хьона эшша новкъост а ва, говраш а я. Тахан е кхоана аравáла веза!

– ХIама эшац, шеббола кхоачам болаш ба! Хьé ца луш, сайца тхоай даь-веший воI а ваьккха, укх сахьате гIоргва. Тхо лоам ца долха тоъал ха а я, ГIайгIатá дика хетаргда. Ши-кхо ди даьккха доагIаргда тхо, даьцIен-гахьара кхы йIовхале йоацаш цхьа миска я из!

Цу дийнахьа лоам бахар ГIайгIата гаргара нах. Из бийса Бартабоса а яьккхá, шоллагIча дийнахьа Iурра хьалкхаьчар уж ГIайгIатарга. Ковнаркъ а Аьлабоарз а хьавийха, устагIа бийна, безбаь тIаийцар уж фусам-даьша. Хьаьшаша, делкъийга юар хьаяьлча; цига хургволаш, хьужарера хьехархо а вéхийтар. ТIаккха шоаш дена гIулакх дийцар. ХIама дуаш багIаш; тIатеIIа, хьехар а дехар а деш, къамаьл дир цар фусам-даьшка; укх гIулакхá уйла é, тхо кхаь-диъ денна мара цIа а долхац, аьнна. Дилла мо хьехаме, дика къамаьл Iáлима а дир.

Хьалхара бийса Ковнаркъ волча яьккхар цар. ШоллагIъяр – Аьлабоарз волча. Кхычáр дIачу-хьачу дувла аьлча:

– Тховсарара бийса тхоай йишилг йолча йоаккхаргья! – аьнна, кхоалагIча бус ГIайгIатарга сайцар уж.

Ковнаркъ а Аьлабоарз а цу бус хьабаьхка, цхьацца дувцаш, ГIайгIатага аьлар даь-веший воIа:

– Халонаш тIаувттаеннаяле а, балаш лайнадале а, ираз долаш хиннай хьо! Кхы толашагIа хила йиш йоацаш; маьр-къонгаш а, хьашт мелд дика коара нах а, дика нус а, виIий-воI а ба хьа!

– Iа хьа мел яхар бакъ-м да! – аьлар ГIайгIата.

– Иштта дагIаш, шо раьза дале, вайна массанена накъадаргдолаш цхьа хIама дувцаргдар аз, – аьлар ГIайгIата гаргарча сага.

«Со яр, – аьлар цо, – цхьан сарахьа сай нешашца баь тIа ловзаш. ЗIамига ма дий, яхаш; теникех ловзар тхо. ЗIамига хилацарий пхийтта шу даьнна саг тхона юкъе ца хилча. Коара хьаараяьнна, хийцца хьатIаера тхона са нана. ХьалхагIа мо кхайка а ца кхайкаш, шорттига дIатIайийха, лаьрххIа аьлар цо:

– Вайцига хьаьший баьхкаб, сона новкъосталá чуя еза!

Цецъяьлар со, хIана аьлча, хьалха мел бехке хьаьший бахкарах, иштта хилацар цун къамаьл. Новкъостал-м дайтар цо, сихагIа ялар духьа.

Чукхаьчача, йоаяь яда котамаш цIенъе со елча, нанас аьлар:

– Ер оаха дергда!

ТIаккха уж цIенъе эттáча тха даь-веший виIий нускалá кIиръенна бIарахьежар. Дика саг яр из тха нус; ена дукха ха еце а; айхьаза, дика чакхдоаккхар цо шийх тийша дитáр. Цунна лерге яхá, цхьа хIама аьлар са нанас. Ший болх соцабаь, хьатIаера нус.

– ЙиIиг, хьайна тIера тIолхаш дIа а яьхе, кийчле; хьаьшашта гIулакх де деза вай, – аьлар цо.

– Уж фу хьаьший ба аз гIулакх де дезараш? – аьнна, со цецъяьлча; лаьрххIа, хьабIара а хьежá, аьлар; со кхета а еш:

– Iайха диллá ду къамаьл диталахь, хьо хIанз йоккха хиннай! Даьра, ба хьо йолча баьхка хьаьший-м!

Уйлáш яйдар са зIамигача керта чу: «Ма товра, сога хьажа баьхка хуле; зIамига ма йий со». «ЙиIиг», – аьнна, чIоагIа хьайистхиннача несас йохайир са уйлаш.

– Уйла е-м кхувргда хьа; йолле, дIачу а гIой, чехка кийчле!

ДIачуйодаш, юха а удар уйлаш; бакъда хIанз хиннараш кхыча тайпара яр: «ЗIамига яле, цIи хIана кхоаб сох несас; хьаьший а сенна баьхкаб со йолча?» Сога чехкка лела áла хьачуенача несийга хаьттар аз:

– Малашб уж вайцига баьхка хьаьший?

ХIаьта уж хилар сона бовзаш бола тха юртара кIаьнкаш. Аз иштта яхе а, сол боккхагIа-м бар уж, ткъаь шерага кхаьча а тIехбаьнна а хургболаш. Сайна из хайча, кийч а ца луш, уж болча чуяха елар со. ТIаккха несас аьлар:

– Ишта хоза дац! ХIанзалца Iайха баь бегаш биталахь! Хьаьшашца эздий гIулакх лело деза, хье царна раьза еце а. Мотт дика ма луй хьа, Iовдала мичий хьо, хьайна бакъахьа хетар дIааргда Iа, цар къамаьлага хьежжа. Хьона ловр мара хьатIаэца лаьрхIа саг укхаза а вац хьона!

Я а яр со айхьаза, дош аларá а бегаш барá а. Цудухьа еннаяр со хьаьший болча хийцца чуяха а моаршал хатта а. Бакъда; ер áланза ялар со, аьнна, сайна хетаргдолаш а; хIана аьлар Iа, аьнна, сага бехк боаккхаргболаш а; ер ха аз йоаккхаш, цхьа дош áла нийсденнадац вай.

Саг ехалга а йоалаелга а лерхIаме дар. Шоай воI ма кхийнге, дас-нанас, шоашца тарлургба аьнна хéта массехк дезал белгал а бий, кагегIболчарга гIолла хоам бора; хьайна йоалае саг лаха, аьле. ТIаккха воIа, ший новкъосташца вахé, саг лохар. Иштта баьхкачох тара бар уж а.

Цхьа бахьан хIама тIайийха кийч а енна, несийга аьлар аз:

– Фу дар-хьогI вай са нешаш хьабийхача. Со хиннаяле, уж а ма хиннабий боккха, хозахетарг ма дарий царна шоаш лаьрхIача!

Массавар раьза а хинна; уллув коара кIаьнк а ваьккхá; хIанз цхьаь лела бокъо мичий са, йоккха хинна хилча; нешашта наIарга яхар со. Аз къамаьл дIадича, цкъарчоа цецбаьлар уж.

– Аз леладер долчча тайпара цIагIа дIа а дийце, цIагIарбараш раьза хуле хьадувла. Шо доагIе дика хет! – аьнна, со чуера.

Чуяхá, хьаьшашка моаршал а хаьтта; хаттар а даь, аьлар аз:

– Сагота ма дагIалаш, шун гIулакхага хьожаш да шоана тхо, укх сахьате сакъерда мехкарий а боалоргба!

– Тхона-м эшац кхы мехкарий, хьо хилча а тоъам ба! – аьлар цхьанне.

Хьалха а вар из, тхо цхьана нийсделча, соца бегаш беш.

– Новкъостий а ма бий хьоца! – аьнна, ела а енна, магIахьа вагIачунгара пурам дийха, араяьлар со.

ХьатIаенача несас аьлар:

– Iа йийха йиIигаш хьакхаьчай, даар а хьадаьннад. ДIачуяхе, хьаьшашка кулгех хий кхарзийта. ТIаккха Iайха бIарг а кхоабаш, юа хIама, зIамагIчунга хьатIа-яйташ, йоккхагIчунга Iо а оттаяйташ; хьаьшашта эздий гIулакх де!

Баламах гата а тесса, таз-гIумагIа бе а делла, чуяхар со, хьаьшашка кулгех хий кхарзийта. Из де дезар фусамара саг вар. Уж мо баьхкачáрга, цIагIарча йоIа дулийтар кулгаш. Хьаьший ханна боккхагIа хилча, кIаьнк хьожар царга. Кулгаш дилийтарах цар баркал а аьнна, хьаараяьлар со. Сайца мехкарий а болаш, хьаьший болча юха дIачу а яьнна:

– Со-м юхачуйоагIа, шо долча хозагIа хеташ! – аьнна, бегаш бир аз.

Са нешаша сайрдика йийцар.

– Моаршалца дахалда, даьра, ягIац хьона хьо дукха эсала а-м! – аьлар тхьамадас.

Хьаьший бегаш бе болабелар:

– Вай новкъостага хьежжа-м, даьра, яц фусам-нана! Ер-м ший гIулакх хилчахьа сагота мичав!

Хоза хаттар а даь, дахар-денар дувца баьлар уж. Мехкараша дуача хIамах шу хьалдизар.

– Бисмал деша, егIар хьатIайоагIаргья! – аьлар аз.

– Шо хьадагIаций? Тхоца дика хьéгаре аьттув баргбар шун! Боккхийча нахага хIама даийтадий? – аьлар тхьамадас.

– Цар тхьовре диад, шун гIулакх дика хилийта йоах цар! – аьлар оаха.

Хьаийца, шийна хьалхашка латтача оаркхилга чу котама ткъам Iочубиллар магIавагIачо. ШоллагIа вагIачо, тхьамаданна гIогI хьалчу а дилла, цунна хьалхашкара ткъам шийна Iочубиллар. МагIавагIачо, ах а даьккха, гIогIа цхьа дакъа кхоалагIчоа дIачудиллар. ХIама даа болабелар хьаьший. КIеззига ха яьннача гIолла, дилла чуера. ЭгIавагIачо, дIакхайдá éтар хьа а ийца, аьлар:

– Шун тIа цаI мара ца хилча, бокъо яцар укхох кулг тоха, ераш укхаза шортта ма йий, хьа пурамийца йохаергья аз ер!

Тхьамадас корта лостабир, ше духьала цахилар хайташ. Вокхо, етар ахъяьккха, дулх чудолча оаркхо чу йоккхагIъяр дIачу а йиллá, зIамагIдола дáкъа тхьамадана хьалдиллар. Цо, зIаммига хIама яьккхá, шийна эгIавагIачунга Iоелар. Цо из кхоалагIчунца йийкъар. КIезиг-дукха диллах чам а баьккха, шоаш баьннилга хьал-Iо хайтá, дуа хIама дIаэцийтар хьаьшаша.

ТIаккха чаьцара юа хIама чуера, чай а хьадеттар. МагIавагIачо аьлар, чаьх къург а баь:

– Чам хьашт мелд ба укхун, бакъда несараша деттача кхы а дикагIа хургдар-кх ер!

– Долче, зоахалол дувца яхилга да-кх хьа из! – аьнна, цунгара пурам а дийха, къамаьл де волавелар шоллагIа вагIар.

– Укх са новкъостá лаха саг йий хьа? - аьнна, хаьттар цо сога.

Аз аьлар, гIулакх деш лелача йоккхагIйолча йиIига цIи а яьккхá:

– Ювца ца езаш, шоана шоашта а йовзаш, йовзаш ца хилча а дIайовззал хоза гIулакх хIанз шоана дIагойтá ма йий ер Зухра! Ер мегаргйий?

Уж раьза хинна, зоахалол дийца; Зухрас ше духьала йоацилга дIа а хайтá; йоагIаргья ше, аьнна; цхьа зоахалол вIаштIехьа даьлар. Иштта шоллагIа вагIачоа а йийхар тха шоллагIа йола неш. ТIаккха, шоай кхоалагIа волча нов-къостá соца зоахалол дувца уж хьайзача, аз аьлар:

– Хьаьший гIулакх хилча тоъаргда, цигга социйтаргда вай ер!

– Ай, ер тха новкъост шоай лоархI Iа? Ер веций хьаьша? Укхунна саг ца йийхача дизза чакх мича доал хьаьший гIулакх! Е цхьа йиIиг хьачуйоалае, е хьайца зоахалол дувцийта! – аьлар тхьамадас.

ТIаккха шоллагIа вагIар йистхилар магIавагIачунга:

– Iа пурам лоре, къамаьл дергдар аз!

Тхьамада раьза хинна, цо дIахо аьлар:

– Йоалаергьяларе тхьовре мехкарашца йоалаяь хургьяр укхо йоI. Iа-м ма хеттий шоай лоархI Iа ер. Даьра, лоархI дукха шоай-м; шоай меттел, духхьала ший-м! Хийцца зоахалол дувца Iа!

Шевар хоза велавелар. Уж кхы ца совцаш, аз мегаргда а аьнна, соца шоай зIамагIа волча новкъостá зоахалол дийца, аз гIоргья аьнна, чакхдаьлар из. Кагийча нáха, цхьацца кицáш а доахаш, хаттараш а деш, тхо долаш; чуя мегаргйий, аьнна; чуера тха нус, пандар а бахьаш. Из наIара юхе лаьттáча гIанда тIа Iо а оттабаь, сога хьайола а аьнна, дIаараяьлар. Кагийча нáха пурам а денна, со араяьлча, несас аьлар сога:

– Хьа нанас йоах хьога дIаала; дукха ха а мичай гаьна доаццаш таьзет хинна; хьаьшашца дага а даьле, халхар-ловзар дитé; цар-м лоацде а мег из гIулакх, эздий нах ма бий уж; шорттига шиъ-кхоъ ладувгIа йиш яккха. Вай декхар хьаьшашта гIулакх дар да.

Со юха чуяьлча, аз цхьаккха ала ца дезаш, юртара болх бовзаш болча хьаьшаша аьлар:

– Оаш-м шоай эзделá, тхо лаьрхIа, хьаьший гIулакх дизза чакхдаккха чубайтá хургба пандар. ЛаьрххIа сакъерда вайна тоам бац, дукха ха йоаццаш юрта венна саг волаш. Из бахьаш хьачуенача акхар несийцарча лоархIамá, цхьа ладувгIа йиш локхийтаргья вай, нагахьа саг духьала веце.

Массавар раьза а хинна, зIамагIчоа тIабиллар оаха из мухь. Цо лакха йолайир дуненахьа гIайгIане «Ды беннача кIанта йиш». Лоацца хоада а йир. Йиш яккхарах баркал а оалаш, тхьамада аьлар:

– Цу áшарах-м цхьаккханегахьара а бехк хургбацар вайна; селлара теIá, гIайгIане, дIахезáчун дог дашаргдолаш, яьккхар Iа из!

ЙиIиг цIийелар, ше могаярах.

– Ховргдар-кх, цо безама йиш яьккхача, вай сапар-гIата мишта доалар! – аьлар, цунца зоахалол дийцачо.

ТIаккха пандар лекхáча йоIа, эхь хийтта, корта чубеллар; кхычо из аьннадаларе селлара эхь ца хета а мегар цунна. Баркал аьнна, баха гIайттар хьаьший. ВоккхагIчо аьлар:

– Вай фуннагIа дийцадале а, шоашта ловчча дIа-нийслулда шо! Дукха дагIарах тхона бехк ма биллалаш! Боккхий нах хьоабергбац вай, моллагIча цхьан кIаьнкага Iадика а йийца, дIагIоргда тхо.

ЭгIа чу гулбенна багIар коара кагий нах. Царех зIамагIвар, хьааравена, хьаьшашка моаршал а хаьтта, дIа ца кхаьчáча гIулакхах бехк ма биллалаш а аьнна, хьаьший накъабаьхá, юха чувахар.

Ши-кхо ди доалашше, вера тхацига соца зоахалол дийцачун дá Мухьаддин. Хоза хьоашал а даь вахийтар из дас-нанас. КхоннагIа хьачуена са нанас аьлар:

– Вайцига хиннача хьаьшас фу леладора хой хьона?

Дегабуам бора аз, ховш хилча а эздий мича дар сона, хов áла. Со духьала йистхиланзар, нанас къамаьл дIаходир:

– Цо йоах, шун йиIиг кхийнай, тха кIаьнк а воккха хиннав, тхоца гаргало е шоана теза ца хетаре, йиша-воша дергдар вай. Оаха, дезалца дагадаргда тхо, аьннад. Цхьан кIирá юхавоагIаргволаш ва из. Хьа дá из дукха дезде лаьрхIа вац, хIана аьлча везвала веннар вайвергва аз, аьннад йоах Дала. Уж нах хьайна гоама беце, цхьа соцам а бий, хьайна хетар ала деза Iа.

– Ай, зIамига ма йий со, – аьлар аз, дог а чIехкá.

– Из бахьан дац. Уйла елахь, йиIиг, хьона дикадар хилча бакъахьа хет тхона! – аьнна, араяьлар нана.

КIира доалача дийнахьа, вена, хьакхаьчар из воккха саг. Цу ханале аз а, шоаш раьза дар де, аьннадар. Со кхы духьала а яцар, маьрел де хьалха хетар ца аьлча. Цу гаргалолá шоаш духьала боацилга дIа а хайтá, дас аьлар:

– Бераш зIамига ма дий, кхувргда вай! Дийнахьа делкъийга бага саге é, аьнна, ма йий гаргалол.

Цу къамаьлá раьза хинна, цIаваха гIеттар воккха саг. Иштта зоахалола вена саг; цу цIагIа вале, воккхача сагá а, кагегIдолча берашта а, каракховдар. Тха цIагIа кхы воккха саг а вацар, зIамагIдолча шин берá ахча делар цо. Даи нанеи, лургдац аьнна, духьалбаьлча:

– Ер ахчилг кхаá-кхáлапá луш дац, берашта хоза хетийта а, уж хьаста а, се царна дукха везийта а лу. Вай ворххIе даьй хана денз, леладаь хоза гIулакх да ер, юкъера дIадалийта йиш а яц. ХIанзчул шовзткъе итт шу хьалха са йоккхагIа йола йиша éха баьхкачáр сайна денна ахча тахан а дицденнадац сона. Боккъал хоза а хет, къаьстта из саг кхычарел хьамсарагIа а ва. Цудухьа ераш бераш хьаста воалл со, – аьлар цо.

Иззамо зоахалола венар меттел, моллагIа саг а, миччахьа ше наьхацига нийсвелча, воккхача сагá е берашта ший йиш йолчох кара ца кховдаш аравалацар. Хоза а хеташ, бáша а башаш, леладора нáха из гIулакх, шоаш Дала кхеллача гIоне, эздел шоаех доаллаш хиларах.

ХIаьта денз каст-каста воагIар воккха саг. ВоагIаш вайча къайла а йоалар со, эзделаца мича дар сона бIаргаяйта. Цхьа бутт баьннача гIолла, аьлар воккхача сага:

– Шо духьала децаре; гаргало хьа а яь, шод баь Iодулларгдар вай ер гIулакх. ТIаккха шоана мел тов сабар а дергдар оаха.

– ХIанз доагIача ерача дийнахьа нах хьалбахкийта! Зоахалол а дергда, хьона ловчча хана, саг цIа а яйтаргья. Тхо фу де доахк наьха сагах, цIагIа йоагIаяь? – аьлар са дас.

Делкъа ханна вахар воккха саг. Из накъаваьккхá тха дá цIагIа хьачувена дукха ха ялале, баьхкар тхацига эгIа юртара тха даь-йиша йигá найци цар лоалахои. Дика нах бар тха найци даь-йишеи, дезал а бар шоашка хьежжа. Наг-нагахьа даьца-наьнаца долхар тхо царцига, уж а боагIар тхацига хьоашалгIа. Цар лоалахой а бацар во нах. Тхо даьцерга дахá нийсделча, цига хьачу-боагIар уж. ТIаккха цу дийнахьа тхацига вена хинначо со дIатIайийхе, хоза хаттар а дий, хьаста а хьаьсте, хоаттар:

– Дика йий тха юрта?

ДукхагIча хана, со йистхилацар. Аз жоп даларга а ца хьежаш, цо оалар:

– Дика а хоза а я хьона укхаза, каст-каста йоагIаш хила еза.

Воккхача сагаца мо, иштта къамаьл дора соца даьцер лоалахочо. Сол ялх-ворхI шу воккхагIа хургволаш кIаьнк вар цар. ТIехьарча хана, соца бегаш беш хулар из а.

Iуйрийна венача воккхача сагá кийчдаьча даарах йисá шортта хIама йолашше, чехка котамаш IотIа-йоаяь, шу эргадаьккхар тха нанас:

– Нáхá кийчдаьча даар тIа бита йиш яц керда баьхка хьаьший, кхыча юртара хилча хIаьта а! – аьнна.

Хоза баьгIа а баьгIá, дика а хьийга, сарахьа бахар уж. Хьаьший бахáча гIолла, чуенача са нанас аьлар:

– Фу леладора ховрий хьона цар?

– Саготалла баьхка хургба-кх гаргара нах болча, – жоп делар аз.

– Даьра, баьхкабац вIалла саготалла а-м, зоахалола баьхкабар-кх. Хьох-м аьлан йоI ма йирий акхáр!

– Фу аьлар оаш? – хаьттар аз наьнага, эхь хеташо.

– Цхьа бутт хьалха денз, зоахалолá лелаш саг ва укхаза укх юртара; аьлар хьа дас; из малув дIа а хайташ; шо дахкале хьалхха, цу гIулакха вена хинна а вахав. Кхы хьа да йист ца хулийташ, зоахалола веначо аьлар: «ТIехьадисад тхо. Ер иштта долга хайнадаларе, вIалла доагIарг а дацар. Бокъо а яц сага, ше бусалба вале, цхьанна хIаманна а нахá юкъегIерта. Вай ислам хьаэцале хьалхагIа а леладаьдац из. Боккъал оаха леладу гIулакх нахá ма хайталаш», – аьнна, бахар уж.

Зоахалол деча дийнахьа, коара а гаргара а нах гулбелар тхацига. Цхьаццанешка дIа а хайтáдар, цхьабараш шоашта хайна а баьхкабар. Баьхкка хьакхаьчар зоахалола боагIараш. Чубаьха Iоховшабир хьаьший. БIаьшерага кхаьча воккха саг вар, тха тайпан дукха хийра воацаш. Дика лелалуш вацар из, бакъда хьаь-къалá талханза вар. Бидаркáца хьавоалавайтар из тха даь-вошас; жоп цунга далийта деза, хозагIа а товргда, цунна дика а хетаргда, аьнна. Дуа хIама чудихьар; бисмал деша, аьлар шун тIа бIарг кхоабача тха даь-вошас. ТIаккха саббаре йистхилар магIаваьгIáр, шийна эгIавагIача, тхьовра бидарка яхийтá воалаваьча воккхача сагага. МагIавáла ца тугаш, эгIа хайнавар из; ше гаьнна цул воккхагIа волашше; бокъо яц хьаьша эгIа хоаве, аьнна.

– Оаха фу леладу хой шоана? – хаьттар хьаьшех во-ккхагIчо.

– Хьааьлча ховргда-кх! – жоп делар фусам-дас, бé-заме вела а къежá.

– Тхо даьхкад Расула йоI Мухьаддина воIá éха! Оаш луча жопага хьежжа, шу а доладергда!

Цу гIулакха ше хьавийхáлга ховча воккхача сага:

– Оаш денача гIулакха жоп да шоана! – аьлар.

Цигга хьаьшех цхьанне, хьадаьккха, мехко оттадаь урдув Iодиллар. ТIаккха, дуIа даь, моттиг беркате йийца, хIама диá, ловца а баьккхá, бахар уж. Иштта йийхар со.

Зоахалол хиннача кхоалагIча дийнахьа вера тхацига са маьр-дá, шийца новкъостий а болаш. Москалаш а котамаш а йоаяь, гIулакх дир царна. Болхаш пезг-маьчеш а цIендир, дикагIа дола йовлакхаш а делар. Водаш, са нана юстара а яьккхá, аьннадар: «Кастта маьр-вежарий бахкийта лаьрхIа да тхо».

Хьал-Iо хоам а баь, баьхкар маьр-вежарий, сона совгIаташ а IаIа а дахьаш. КхоачарагIа волча маьр-вошас, говра тIа а хайя, аьтта гон тIа а оттадийя, юккъера аьтта кулгаца хьа а лаьце дахьар IаIа. Из яр, хоза кийчъяь, ши эрш лакха хургйола корсама га. Цох Iоядар тайп-тайпара хIамаш: Iажаш, кхораш, чIоракаш. Уж шейяр нийсйора, цу тIа хьалетай аргдолаш. ШоллагIа вола баьри уллувгIолла воагIаш хулар, из лоравеча хьисапе. Нус а маьрцIай а цхьан юртара хилча, шиннел дукхагIа говр йигацар, болхараш дукхагIа бале а. Цхьайолча хана пхеннега кхаччалца хулар маьр-вежарий. ДукхагIа хила йиш яцар. Ураотта декхарийла вар ураэтта, гIулакх дир маьр-вежарашта. Иштта хьаьший баьхка моттиг нийсъелча оалар тха дас, Дала гешт долда цунна: «Мело ма елаш, со хьовза везаш мичад ер, эшар дIа а дéха, вайна хьаьший бехк а ма хилийта». Цу хана а хаьттар, говрашта гIулакх даьдий, аьнна. Из хеза хьатIа а вена, кхелета волча сол воккхагIа волча вошас аьлар:

– Тхьовре нувра бохкараш а мелдаь, гоаламаш багара а яьха, шортта фуъ, доакъар а дилла, дIаовттаяьй уж бежкарта.

Цкъа а шозза а, чуйола аьнна, маьр-вежараша саг вайтача, сихлуш яцар со. Боккъал аьлча, цу тайпарча моттиге, ма кхайккинге чуяхар хоза лоархIаш а дацар. Юххера а, хабар дера; хьаьший хIама хьа ца эцаш багIа, аьнна. ГIулакх гá йиш йолаш дацар. Царна гIулакх деш йола, дийтта шу даьнна даь-веший йиIиг хьалха а яьккхá, чуяхар со. Оззалуш моаршал а хаьтта; хIама хьа ца эцаш хIана дагIа шо, аьнна; шун тIа гIулакх де эттар со.

– Хьо хьаярга хьежаш дагIа тхо! ХIанз Iоха еза тхоца, гIулакх дIáрча йиIига дергда, – аьлар воккхагIчо, соца чуена йиIиг белгалйоаккхаш.

Эзделага диллача, хьалха баьхкáча маьр-вежарашца Iохайча а ца хайча а мегаргдолаш дар. Нагахьа царца саг йийхáчун бехке саг хуле, Iо ца хайча хозагIа а лоархIар. Из дар воккхагIа вола маьр-воша веча, е маьр-наьна веший воI хилча. Царца ва а вар со йийхáчун наьна-веший воI, цудухьа со Iоханзар. Дика гIулакх даь; чай дотта мехкарий чубига; зоахалолаш дувцийташ са а къердийта; юххера а, пандар чубера.

Из чубеначо аьлар:

– Боккхийча нáха йоах халхар-ловзар ма дувца; дIахо шоашта ашараш а йоахийташ, сакъерда!

Цу мо лоадам боацачоа; саг йодаш-йоагIаш моттиг ца хилча; айденна гIулакх леладайтацар тха дас; сов белгалвáла мегаргвац, яхаш. Бийсанга ца болхаш, ханнахьа бахар хьаьший. Маьр-вежарашта де декхар дола гIулакх дир царна: йовлакхаш делар, говрашта байракхаш егIар. Иштта хоза накъабаьхá, цIабахийтар оаха хьаьший.

Цул тIехьагIа, наггахьа маьр-вежарий а каст-каста захал а воагIаш, ха яьлар. Юххера, бийса йиллар. Фу эш, мала эш хьажа венача захалга аьлар са дас:

– Укхазахьа хьагIерта везац хьона, хьай цIагIара гIулакх вIаштIехьа даккха! Iа мел дукха дáрах, оаха хIама хьа а эцаргдац, тхоай йолча таронца кийч а яь, йоI маьре яйтаргья! Хьа дезал ма хулий уж, шоайцига хьай хьаштдар вIаштIехьа даккха пурам да хьона! Шийгахьа беркат дукхагIа дола кхалсаг, йоалаеш къа кIезигагIа хьийгар я, яхаш а ма дий. СовнагIа къахьегаш зенаш а ма леладе, беркат дукхагIа хургда вайна!

Хоза, йолча таронах кийчйир со дас-нанас. Маьр-цIаьшта совгIаташ а кийчдир. Уж пхеннега кхаччалца хулар: маьр-даьна – метта поартал, маьр-нанна – шовлакх, е гурмали, маьр-вешийна – аькха-петара палчакх, маьр-йишийна несас дихьá чокхи дутар. Маьра даь-воша хилча, цунна а моллагIа цхьа хIама хьора. ДукхагIа дахьа бокъо яцар. Дийна маьра даь-дá е даь-нана, иштта, маьра наьна-дá, маьра наьн-нана хилча, царна саг енача фусам-даьша цIагIара хIама лора.

Йиллá бийса а ди а хьакхаьчар. Сецца гIейтта, кагийча нáха дулха яьш кхаэхкар. Хьааха баьлар нах. ГIулакх дечáр, пхи саг вIашагIа ма кхийттинге, дахчан оаркхо чу дулх-хьалтIам чу а дилле, юккъе берхIá кад Iочуоттабий, хIама даа ховшабора хьаьший. Уж боалачахьа баьлча, топпара чамешка дилла оттайора. Из диа баьлча, мезамотти маькхи оттадора, наггахьа чай лора. Делкъийга хьакхаьчар замеш. Хьачухозар: «Хьаьший гIулакх доалашше, нускал йистедаккха», - яхаш.

Замей мехкарий тхьамада чуйоалайир со йолча. Дукха ха ялале, коарчам дайтар замей йоIага тха несий вешийгара. Цу ковна бехкегIа волча сагагара дохьийтар из. Коарчам денадар лаьрххIа: шалтá кIал улладу урс, даьре йовлакх, дошо пхи сом. Замей йоIа, ше цу коарчамах а из хьадайтáчох а яше, цу тIа йовлакх IотIадиллá дIаарадахьийта дезар. Укхо шийгара дошо тума IотIа а диллá; йовлакх ца дуллаш, дIаарада-хьийтар. Иштта дахьийтара маIан, са таро хьачул дикагIа я, цхьана тарлургдац вай, яхилга дар. Из мо хIама а нийслора, йоI кура хилча. Замей йоIагара йовлакх доацаш коарчам юхадеча, мехка урдув IотIа а диллá, дошо ахчанца юхачудайтар зIамигача сага. «ХIанз-м совдар леладе эшац, моллагIа а яха мегарг-йолаш визза кIант ва», – аьнна, ший баламах уллача, воатагара цIеках баьча, боккъал хозача тIорме чура йовлакх хьалдаьккха, дикагIа дола французски дуфи а теха, коарчама тIа из йовлакх IотIа а диллá, дIаделар замей йоIа из дIа-хьа кхухьáш лелача, малайк мо хозача йиIигага.

– ВIашагIкхета тоам болаш, тара-м да шо, Дала вIашагIтохалда шо! – аьнна, даггара елаенна, дIаяхар йиIиг.

Юкъе латтарах хоза баркал а аьнна, зIамигача сага аьлар цу йиIигага:

– Хьайна хала дале а, цIаькха чу а яхе, áла цу замей йоIага са цIерах, кастта гург а да вай, къамаьл а хургда!

– ТIаккха-м Iовдала яр хьона, уж мо хабараш дIа-са кхухьаре! Мишта воалийт хьо морг карара? Аз-м тхьовре а хьо сай ма лаьрхIавий! – аьнна, даггара елаш, цIагIа дIачуяхар йиIиг.

Иштта уж хьувзашше, кийчйир со: даьре чокхи дийха, туркий фаз а тиллá, хьалхашка дотόш а дехкá, юкъах дошоца кхаьлá дото тIехкар а хьоарчадаь. Хабар дера, нускал йистедаьннадале; арадаккха зIамига саг чувоагIа, аьнна. ХьатIаена, са гIулакх даьннадий а хьежá, хоза сона тIакхулла шифон а нийсъяь, коарча йоIаца дIаараяхар замей йоI. Исташа йоахар: «Даь-ллахь, ма хьаькъал долаш саг я из».

– ХIа! Хьа укхазара гIулакх даьннад! ДIáрчáр хьо лерттIа тIаэце, шерал хьалха ер цIá гургдац хьона! – аьлар со араяккха хийцца чувенача берашха зIамигача сага, са кулг лаьца ше дIаволалушше.

Айхьаза саг хулчоа тара вар из. Иштта херже вохийтар нускал арадоаккхар. Цу сахьате кхалнаха гό бир цунна:

– Хьо мо хабар дийцáраш, нускал дига меттел, шоаш берзана ихаб хьона! Цкъа боккхача исташта каракховда хьо, хьай чокхи цхьалхадáлар ца дезе!

Иштта веначун хийла, кIодаца е урсаца, тIадувха барзкъа тедар, зIамига саг цIаьрмата хьайзача. Бакъда, иззаморг дергдоацаш, цу балхага дика хьажалахь, аьнна; тхьовре тIадиллáдар тха дас ший йишийна. Цун кхалнахага йистхила кхелехь, кисáра бели мо IажагIа бохча хьал а даьккха, ахча тела волавелар зIамига саг, юстара багIача боккхийча исташта. ТIаккха аьлар тха даь-йишас:

– Ер-м ахчанца никъ буллаш гIоргволаш ва, укхунга хIама ала йиш яц!

Кхы саг йист ца хулаш, тхо цIагIара дIаарадаьлча, уйченна хьатIаэза латтар ши говр йоалла тачанка, замелха баьхкáрех ши саги замей йоIи юхе латташ. ДоагIа тхо бIаргадайча, замей йоI, шийца араяьннача йоIа новкъостал деш, тачанка тIа хайра. ЗIамига саг; со дIатIахоаяь, вахá аз хьош йола кег-мег хIама чуйола тIормеш дахьаш; вера. ДIабахá, юстаро латтача даьга ловца баьккха, коа бусачáрга Iадика йийца, хьабаьхка тачанка тIа хайшар, тхо дIаарадаьннача хáна цу юхе лаьттá шиъ. ТIаккха, тачанканна хьалтIахайна, говраш йолаялийтар со араяьккхача зIамигача сага. ЛаьрххIа бола замеш дукхагIа хилацар. Лоацца аьлча, нускал хьакхийтача, шунхой хиллал хулар. Цхьа наггахьа болча сагйоагIачар замешта тIехьа мехкарий тIаховша-бай файтон йохийтар, виъ-пхи говрбаьри уллув а ваьккхе. Со йига баьхкачарца а бар иштта баьхка кагий нах, мехкарий. ТIехьагIо Iомадаь хIама дар из. Иштта ворда а йохийтар, нускало яхьа хIамаш я, уж тIайотта берашха ши зIамига саг а хоавий. Саг йодача коарча нáха нускала хIамаш тIайоттацар. Цига денз, коара кхоачарагIча кхалсага бIаргкхоабар, Iолегаргйоацаш ворда тIа уж лерттIа дIанийсъяйташ.

Геттара хоза кийчъяьяр тачанка. Чу Iойиллá инкала тхах яь ферта а, гIандаш тIа даьхкá бес-бесара истингаш а дáдаш. Из хIама доацаш, хоза кийчъяьяр говраш, дотоца кхаьла тáнакхаш яр, Iодадаш аьса таьх даь кIовжамаш а долаш. Говрашта кáчарча аьса таьх ядар чан мIáраш; турсах яьхá вордингаш; наькх тIа кхоачаш, чиллан хьаьсах даь кIовжамаш. Говраш лехкачоа бе, хоза кийчъяь, шод йоаллар, лийга когах баь шодакъаж болаш. Наггахьа фега лостайора цо из, тепча техача мо тата а дайташ; тIаккха говраш сихлора, багенаш а гIовттайий, кортош урагIа а дегIе. Боккъал хоза михо ловзадора говрашта качдáда кIовжамаш. Говраш чоаболагIа йолхар, дом а ца боахаш. ЛаьрххIа херже йожар, цу тайпарча метте водаш, уж мо йола говраш. Тéкха а ца деш, когаш цар лакха ийдарах, дукха дом баккхацар; тIаккха чубáгIача нахá сапаргIата хулар. Тхона тIехьа яр мехкарий тIабагIа файтон, цунна тIехьа йоагIар хIамаш тIайола ворда. Иштта тхо долхаш, хьалхашка багIарех цхьанне, хохкаелча мо тайжá йода, хоза кеп йола кIай говр белгал а яьккха:

– Хьажал, мишта хоза йода из, мел дом баьккхаб шийна тIехьа, иштта дом ийбу йоргIача говраша! – аьлар, ший лоткъам дIахо а беш. – ЙоргIача говраша цхьан оагIорахьара когаш цхьатарра лувз, хайра хьалъий а ца беш, текхабеш мо. Цудухьа баьречоа атта а хул уж, царна тIехьа дом гIеттара бахьан а из да!

Говрбаьреш, хаьхкке, гаьнна дIахьалхабоалар, юха-боагIар, тIаккха, файтона тIа багIача мехкарашта тIаба-хе, эздий бегаш а бора, зоахалолаш а дувцар. Иштта хоза, кхы зе-зулам доацаш, дIакхаьчар тхо со яха езача коа.

Нускал доагIача яь хоза кийчо яр. Духьалбаьхкáча мехкарех цхьанне кулг а лаьца, тIера Iояьккхá, дIачу-йигар со. НаIара юхе, дIачуваьннача, дадар нув-истинг. Аьтта кулгаца хьалъийца, уж юстаръовттадаь со хьалъ-ерзашше, IотIамохкабир сона бIáрех, шекарах, конфетех бизá кад, уж шеддар бераша хьалохьадир. Со чуйигáр дар ноанала цIá. Цхьа кIеззига ха цу цIагIа а яьккхá, хьаьшан цIагIа йигар со. Дукха кагий нах, мехкарий бар цIагIа. Мехкарашта магIа ягIар, тхьовра замелха хинна йоI. Из цу чу йолга а хайна, шийца новкъост волаш, чувера цунга коарчам дайтá хинна зIамига саг. Шоашта гIайттáча нахá баркал а аьнна, сона ловца а баьккха, магIа ягIача йоIá гаьна воаццаш Iохайра из. ЙоI ураэттар. Из дIакхета а еш, ший цунца безам болга дIахайтар зIамигача сага. Цунга ла а дийгIа, аьлар йоIа:

– Хьога ялла-м са ираз а хургдацар! Тхоай юртарча сагá, дас дош денна ягIаш я со, уж а бац во нах. Черсий аьла мо саг ма вий хьо, хержжа нускал доагIаргдолаш. Хьайна кхычахьара оамал бе!

– Хьо духьала ецаре, дIагIоргдар вай, дош далар мара, кхы урдув Iодиллá, йийха ягIаш а мичай хьо! КIеззига «гIигI-бигI» яьхá, шоаш совцаргба хьона! – саца лаьрхIа вацар зIамига саг.

Йист а хилале, гуш дар йоI эгIаз чIоагIа яхáлга.

– Безамо саг тувлаву яхилга бакъ хиннад-кх! Хьо мо волча сагá, тоам бола къамаьл дац Iа дер, аз кхыча тайпара лаьрхIавар хьо! Вай дáхалда, туг кхоссаш миссел хала ца хеташ; лерг ма яр со; из Iа яхар а даь, сай даьна цатовр ца де! Къамаьл цигга сацийталахь, со эгIаз а ца йохийташ!

ВIалла вόха а ца вохаш, бегашца къамаьл дIа а дерзадеш, зIамигача сага аьлар:

– Йизза даь-наьна йоI я! Со раьза ва хьона, боккъал бехк ма биллалахь хьаькъал дIадахарах! Бакъдар аьлча, хьо мо йола йоI бIаргаяйча, моллагIвар а тувлалургва!

ЙоI я а яр, даккха гIалат доацаш, тоам болаш. Юха а бехказлонна мо хаьттар зIамигача сага:

– Йий хьа сона лаха саг?

– Даьра, я дукха дикаяр-м! Хьога хьежжа хилча, къамаьл де бокъо яцар хьоца, фу яхь лоацаргья тувлавеннача сагаца ца аьлча! ДагайоагIий хьона тахан вайна шиннена юкъе лаьттá йиIиг? Из-м, боккъал аьлча, вайна раьза а яцар, Iа соца бегаш беш. Хьо ца вовзарах, хьога бIаргкхоабаш а яр из. Гучавáлале, хьоашал тассалахь! Хьелой тIехьавусаргва хьо! – жоп делар йоIа.

Хоза цу чу мел волчоа баркал аьнна, бегаш бирах бехк ма биллалаш а аьнна, кагий нах арабаьлар.

КIира доаллаш хи тIа яьккхар со. Кагий нах а мехкарий а цхьана дахá, гаьна боацача хьастара кIудал йизза хьеIá шийла хий дахьаш чудаьхкар тхо. Нускал хи тIа даккхар фуд аьлча, кхычахьара ена саг из яле, цунна хий дола моттиг мичахьа я дIахайта ду из. Бакъдар аьлча, из хьаст-м сона дика бовзаш бар, дукхагIа йолча хана оаха хий кхихьá а бар. Безаме са а къийрда, ханнахьа бахар тхацигара хьаьший.

Iурре гIетта, нане кийчъяь хIама йиа, балха вахар со йигáр. Водаш аьлар:

– ЦIагIа эшачунга хьажалахь, йоккхача сага хьайга яххар а делахь!

Воти а вахар кхай тIа. Уж баххалца хьакхашта ца хеташ, сабар а даь; дIачуяхар со ноанала цIагIа; хи тIа яьккхá хилча; тхоай цIагIа эшачунга хьежача бакъахьа я-кх со, аьнна.

– Моаршалца яхийла, са йиIиг! – аьлар маьр-нанас, Iуйрдика йийца, со чуяьлча. – Ай, фу леладу Iа сахилале? Укх хана хьачуена, кхы сона бIарга ма йойталахь! ГIо, дIачу а яхе салаIа, аз еззача хана хьаехаргья хьо!

Духьала йист ца хулаш, хьаараяьнна; цкъа дом хьовргбоацаш массанахьа хий а теха; тIаккха, хий хувдаденнача хьалхагIа а хьокхаш, коа а, наIар тIа а, коанаIарá духьала наькъ тIа а нув хьекхар аз.

Нув хьекхá йоалашше; зIамагIа волча кIаьнкас; нане хьайола йоах, аьнна; дIачуйийхар со. ЦIагIа дIачуяьлча, сога маьр-нанас аьлар:

– ХIанз хIама дуаргда вай.

Шун тIа латтар фуъ теха кийчдаь кIодари, Iаькъа чу яь сискали, гIалмакхий чайи. Нане аьлар:

– Укхаза кхы новкъа саг а вац, хIама цхьана дуаргда вай!

Мелла духьале ярах, со Iо ца хайча сацанзар маьр-нана. Эхь хеташо, Iохайна а хáнза а йолаш, хIама кхаьллар аз. Тхоца шун тIа хIама дуаш бар са маьр-йишеи тхьовра со дIачуйийха кIаьнки. ХIама диа тхо даьлча; юха а маьр-нанас сога, хьай цIагIа дIачугIо, аьлар. Аз сайга яхар дир. Се кхы цIагIа а Iуррехь гIийтта йоацандаь, со йоагIаш тха цIагIа нус а яцар цунгара масал эца.

Делкъа ха хуллаш юха чуяхар со ноанала цIагIа. Маьр-нана йоаллар даьтта хьекхá чIаьпилг деш. ДIаэтта, сайна хов новкъостал дир аз. ХIанз а цо ца юташ, цхьана Iохайша, хоза хIама диар оаха.

Геттара бийса хилча, цIабаьхкар тхабараш. ЦIен-дас шорттига аьлар сога:

– ЦIагIа хьежайий хьо? Хьайга яхар делахь!

Кхы чIоагIа йист-м из сога цIаккха а хиннавац укх кховзткъа итт шера. Вешта, из эгIазгIоргволаш аз а даьдац тарлуш харцахьа хIама, цунна фу тов а хьежá мара ког а лайзабац, цхьаккха хIаман къайле а яьяц.

Иштта тхо дахаш, аз пайданна цIен эшар а ца деш, тоъал ха яьлар. Нане фуннагIа яхе а, гIетте балха болхачáрга хIама-м дуийтар аз. Со дIачуяхача, ше доаханга хьажа араялале, тхьовре а маьр-нанас кийчдаь хулар из. Iуйре а лостаяь, чуйоагIача маьр-нанас оалар:

– Аз хьога фу аьннад? Хьайна хIама а кхаьлле, дIа-чугIо; цIагIа кхы де хIама а дац; эшшача хана хьаехаргья хьо!

Каст-каста коара кIаьнкаши йиIигаши боагIар тхацига, саготалла багIа. Бакъда царна-м гIулакх дора аз. Уж сакъийрде чуболхар.

Цхьа бутт баьлар со ена. Са маьр-дас аьлар:

– Нус гучаяккха даьцIа йига еза!

Ворда ежá дахар тхо, москала боргIал а чуйиллá, кхыдола даараш а чуовттадаь. Соца зIамагIа бола маьр-вошеи маьр-йишеи бар. Хьалхара йодаш, дукха-гIа а кхывола саг а хила бокъо яцар. ДоагIа, аьнна, хоам баьбар. Тхо дIакхаьчача, кIал яь кийчо яр. Духьалбаьхка, безбаь, моаршал хетташ, чубигар тхачáр са новкъостий. Духьашха еча; боккхийча нахá гό йиш яц, аьнна; хьулаяь со, сагá бIарга а ца яйташ, юстарча цIагIа чуйигар. Чуаха болабелар коара нах: несарий, йиIигаш, зIамагIа бола кIаьнкаш. Хоза са а къийрда, дика а хьийга тхо дагIаш; шоайла бIара а хьежаш, белакъежаш; со йолчара шеввола саг араваьлар. ТIаккха чуера са нана. Цкъарчоа, эхь хийтта, лачкъа елар со; тIаккха йийлха а йийлхá, нанна тIакхийттар.

– ГIаьххьа-м, даьра, да! – аьлар сога. – ЧIикъ ма даккхалахь, дIахезача нáха фу аргда? Хьо хала хьувз ма моттаргдий!

КIеззига йийлха салоIам а баь, аьлар аз:

– Даьра, хьувзац со-м хала, сачарел дикагIа маьр-цIай хург а ма бац, са маьр-нана дошув ма дий! Елха-м со хьо бIаргаяйна гIадъяхá елхар. Дукха ха ма йий вай ца гу, хьанна моттар нáна ца гуш иззал ха йоаккхалургья!

Долчча тайпара дIадийцар аз се маьр-нанас мишта лелаю. Са къамаьл чакхдаьлча, аьлар нанас:

– Ай, башаболла хьа корта, Дала хьаькъал дала хьона! Яха яхáеций хьо? Кхоана денз Iурре гIетте божа а бетталахь, доахан дIа а лахкалахь, кхы цIагIа эшачунга а хьажалахь! Вай дахалда, царна Iа товр ца дой, тхо-м раьза хургдац хьона!

Иштта хьехар даь, цIаяйтар со нанас. ЦIадолхаш, шортта маьр-даьнеи маьр-наннеи юа хIама чуоттаяь накъадоахаш, аьлар:

– Кастлуш кхы юха ма еллахь, во тов хьона дукха даь-цIа уха йоI-йиша! Хьалха-м шера керте цкъа мара а йόдацар!

Тхо чудоагIилга хайна, арабаьлар воти а нани а.

– Фу дар шо хиннача? – аьнна, хаттар даь, аьлар маьр-нанас: – Ай, бийса хIана яккханзар Iа?

Со, эхь хийтта, йист ца хулаш, Iийра; тIаккха ше тIатехар:

– ХIама дац, цIаькха яхача йоаккхаргья бийса а ди а! Гучаяла яхáча бийса яккха бокъо яц, аьнна; яйта хургья хьо нанас! Iийнаяларе а дацар хIама.

ШоллагIча дийнахьа Iурре гIеттá, чуяхар со ноанала цIагIа. Доахан детта тIакхилг а ийца со дIаараяьлча; кхатилла дахча дахьаш; хьачуйоагIар маьр-нана. Iуйрдика а йийца, цунгара дахчан морхI хьаийца чу а бихьá, пишка хьалхашка Iобиллар аз. ТIаккха аьлар нане:

– Фу леладу Iа? Цхьацца ца эша хьехар даь хургда хьона нанас. ГIо, дIачуяхе салаIа; аз вай Iуйре дIалос-таергья!

– Тахан божа аз беттаргба! – аьнна, со хьайзача; цо аьлар:

– Дийша даьдá доахан тIаьда а бIеха а хургда. Хье цаI динза ца Iай, юачунга хьажа, доахан-м сарахьа а деттаргда Iа!

Тхо цхьацца дезар деш лелашше, сайре хьакхаьчар. Доахан чудахкарга хьежаш, чIоагIа сагота яр со. Чувена зIамагIа волча тха кIаьнка аьлар:

– Нани, божа чубенаб хьона!

Чехка тIакхилг хьаийца, доахан детта араяьлар со. Етт шиъ бар. Шорттига, лоралуш, сайна аьсалагIа хета етт бетта хайра со. ЦIагIа йолаш доахан дийттá яцар со, хIаьта а сайна ховр дир. ТIеххьа хьаараена, шолла-гIа бола етт бетта хайра маьр-нана. ТIехьагIа йолаеннайолашше а, сол хьалхагIа яьлар из, яьккхá шура а дукхагIа яр.

Цхьацца цIен эшарга а хьожаш, вена хьаьша дIа а лоставеш, тхо дáхаш; оасара ха хьаэттар. Сои кагегI-дола бераши цIагIа а дите, болхар тхабараш оасарга. Аз, со йоагIаргья, аьлча; ладувгIацар, кхувргда хьа, тIехьагIа гIоргья, вай цIагIа хьажа, оалар. Цхьан дийнахьа, кхай тIара цIабаьхкá, пхьор дуаш багIаш, аьлар са маьр-дас:

– Оасар даьннад, кхоана берашта цIенош де доладала деза!

Дийца бераш тхо дар. Сайна ца хезача мо, араяьлар со. Эздий а дацар ладувгIар. ХьунагIара эшар Iо а яхьаш: нажа бIоагIий, къахььэсте хьокхий, бIаринга саьргаш, попа гIайбáш, хьéха сарпалаш – дIаболабир цIеной болх. Хьу хьаIайча; цIагIа Iий, цIеношта болх бора; цкъаза белхий а бора.

– Укх шера дIачу ца болхе а, топпар хьаха кхувргдолаш, сухал бе беза вай! – оалар воте.

Тха юрта бар, топпарах пхьегIаш еш а, цIастах кIудалаш, гIумагIáш, чáрáш, тазаш деш а, кубчий. Царга хаьтта, йола моттиг хайна, тхов тIа йилла машена-кирпишк ийцар тхона. Кирпишк шин тайпара хул. Машена-кирпишк оал заводе ечох. Из дикагIа лоархI. Мел чIоагIа хьекхаш делхарах, догIеи лоаи чудалийтац цо. ШоллагIъяр кара ю, цох берилг бола кирпишк оал. Из дика лархIац. Цудухьа тхона дика хетийта са маьр-дас машена-кирпишк ийцар.

Дукха ха ялале, тхов тIабахар; чехка топпар хьáха а болабир.

– Ча шортта тохалаш топпарах! – оалар моллагIча цига нийсвеннача воккхача сага, – топпар байгIа а чIоагIагIа а хургба, эттIарг а бац!

– ТIоадал тIалаттаргйоацаш тхов тIабахийтá а, бокъалургболаш ханнахьа топпар хьаьха а, хIанз салоIам хиннаб сона, – оалар са маьр-дас. – ДIаходар-м паргIатта хьадергдар.

Иштта тхо хьувзашше, со даьцIа хинна ши бутт баьлар. Цхьан дийнахьа воте аьлар:

– Кхы дукха ца говш, нус ийца, лаьрххIа захалашка даха деза! Тоъал ха яьннай дá-нана долча йиIиг хинна, цун а догьэтта хургда царех бIаргтоха!

ЛаьрххIа нус даьцIа югаш, маьр-дá а маьр-нана а болхар, захалашта шортта совгIата хIамаш ийце. Бидаркеи вордеи ежа, кийчделар тхо. Хьалха йодача бидарка тIа, са даьнеи наннеи лаьрхIá жена юкъера дика-гIа бола ка а чубиллá, са даь-вежарашта а коарча боккхийча нахá а лаьрхIá москала боргIалаш а чуяьхкá, вотии нании дар. ТIехьа йодача вордаца, хьалхагIа дахá хинна тхо дар. Сайранга лестá ха яр из. Наькъá гаьна боаццача хьастара кIудалашца хий дахьаш боагIаш мехкарий бар. ЙоагIача бидарках шоай бIарг ма кхийттинге, гаьнна болаш сайцар уж, цу тIа багIача боккхийча наьха сийна никъ битá.

– Долле, долле, ираз долаш дахалда шо; шоашта товчча дIа а нийсденна; цига дика тар а луш! – аьнна, ловца баьккхар са маьр-дас.

Воккхача сага къамаьл даьлча, сайрдика йийца бидарки ворди тIехъялийтá, болабелар уж. Тхо тхоай новкъа дахар. Тхо дIакхаьчача, коа кIеззига нах бар. Захалаш чу а баьха, хьабийхар акхарца багIа коара бо-ккхий нах. Воти волча чубигар къонахий, нани йолча – истий. Цу сахьате оттайир хьаьшашта кхалла хIама. ГIулакх деш латтачо аьлар:

– КIеззига тух-сискалах кхета, укх сахьате хьаьший гIулакх а дергда вай!

Дай чай менна уж багIаш, хьабаьлар устагIа. Хьаьший болча чу а вахá, хаьттар тхьовра гIулакх даьча сага:

– Юа хIама кийча я, Iооттайой аз?

Хьаьший духьала хиланзар. Чудена, оттадир шун тIа шоллагIа вагIачоа нийсса аьтача дулхах кхехкка дахчан оаркхув, тIауллаш устагIан ха а долаш. Iоахо оттадир маьженех дулх, юккъе оттайир москала боргIал. Кхы цхьаццанахьа мел эшар а дIанийсъяь, хьалдизар шу. Шун тIа шоллагIа вагIар, со éхача хана жоп денна воккха саг. Из вéлар, хьаийца, магIавагIачоа устагIан ха хьалчудилла. ГIандашка хьежача, из цун декхар дар; бакъда, цун воккхалга диллача, кхычо де мегаргдолаш а дар. Сов чехка хьалъай а венна, кхоалагIа вагIачо, хьаийца, ха тхьамаданна хьал а дилла:

– Шун тIа со хьожаргва вайна! – аьлар.

ЛоархIам бола маьже я устагIан ха. Цудухьа, из доха ца деш, зIамига цох шийна дулхилг даьккхá, эгIава-гIачоá Iодиллар тхьамадас. Вокхо, хIама ца йоаккхаш, оаркхо чу дIачудиллар ха. Иштта эздий хулар шун тIа. Хьаьший хIама диа боала ха гаргагIертача; чубихьар корта, нáкха, думи. ТIеххьа дилла а йихьар. ГIулакх деш латтачо аьлар:

– Думех а «марцилгах» а хIама яккхалаш, дилла тIа а молаш!

ТIаккха воккхача сага аьлар:

– Думи кхозза кхаллар дика лаьрхIа да унахцIено-нна; къаьстта бIаргашта дика хул, оалар боккхийча нáха.

Дулхацара болх баьлча, чай оттадаь, даьлар хьаьший гIулакх. Са маьр-нана ягIача цIагIа а дир иштта хоза гIулакх. Тоъал баьгIар захалаш. Цхьа ха яьннача гIолла, со дIачуйийха, аьлар маьр-нанас:

– Дика даьгIад; хоза сапаргIатадоаккхаш сакъийрдад; хIанз хьа маьр-дá хьайистхилча, тхо чугIоргда. Хьайна укхаза цхьа кIира а даьккхе, хоза са а леIе, паргIатта чуйоагIаргья хьо!

Iадика а йийца, уж чубахар. ШоллагIча дийнахьа аьлар нанас:

– Хьога кIира даккхийта аьнна, бахаб тха захалаш. Еррига а кхаь бийсал совгIа, цхьа сахьат доаккхаргдац Iа укхаза. Цар даьр эздийча наьха къамаьл да. Вай а дIахьόкха деза хоза гIулакх. Хьай даь-вежарий болча а, коара боккхий нах болча а – хьайга гIо аьннача гIо-лахь; аз аьннача тайпара цIаяха кхувргдолаш!

Сай даьцIа кхо бийса а яьккха, цIаяхар со. Са наьна цIи а яьккха:

– Iерг-м, даьра, яцар са захал, кот ца яьлча! – аьлар маьр-нанас, со коа чуйоалашше. – Аз кIира даккхийта аьннадолашше; хьайла, мишта яйтай! Саг ше ваьнначара хул.

– Йоачáш хулий а хац; сухал бе беза; шеввар ара а ваьнна, вIашкатохаргья вай йол; тIаккха паргIатта цIаяхьаргья!

Юрта саг а висавий-хьогI аргдолаш, нах бар цонашка. Барт болаш арабаьнна цIа а ена, аргIаш дир аьлах. Дá тIавоаца бой нийсделча, низ ца кхоачаш кIалвисáр хилча, массане дIатIаайтте, гIо а дий, воаккхар. Аьлах боалашше, гуйра а хьакхаьчар. Иштта из а дIалостайир. Iан замалахьа хьаде хайрá хIама хилацар. Наггахьа е соалозаца е говрá тIехьадийзе, дахча да хьунагIа ухар кагий нах. Вожаш, коашка а гаргара нах болча а болхаш, дIаIáра.

– Нах мукъа бола ха а я; ваха-вá атта а да; кIаьнк, найц хинна, уст-цIаьшка вахийта веза вай, – аьнна, цу гIулакха оарцагIбаьлар тха боккхий нах.

Из а дар кийчвала везаш гIулакх. Хьалхара уст-цIаьшка водача найца шийца шиъ, кхоъ новкъост вугар; уст-йижарашта шортта кагий хIамаш хьора; кхоачарагIча уст-йишийна лаьрхIа совгIат а хьора; нийсденнача цхьан-шин берá кара а кховдар. Хоза гIулакх уст-цIаьша а дора: москалаш, котамаш йоайий, шу оттадора; мехкарий боалабий, сакъердийтар; болхаш киса дохка йовлакхаш а лора, говрашта байракхаш а йогIар. Са цIен-дá найц хинна чувахар а, иштта хоза чакхдаьлар.

Нах иштта хьувзашше, Iа дIадаьлар. БIаьсти хьайоалашше, готá балхаш йисте а даьха, цIенош тоаде айттар тхо. Са маьр-дас аьлар:

– Кхы гоабе йиш яц цIеной болх, шу а даьннад вай уж доладаь!

Со яхá шу совгIа доаллаш, тхона кхоачам бола цIеной гIирс йистебаьлар. Тахан-кхоана дIачугIоргда, яхаш; Iооттае цхьацца эша хIама Iалашъеш тхо хьувзаш; воте аьлар:

– Бераш шоай цIеношка дIачудахале, вай гаргара нах хьалчубеха беза. ВIалла вайцига хиннабац уж, кхы гоаде йиш яц захалаш чубеха гIулакх!

Из а дар лоархIаме. Хьалххе; сáгIа деш моттиг я, хьалчудахка деза шо, аьле; хоам бора. Цхьа устагIа хIаьта а бе безар захалашта лаьрхIа. Доа-м тоъал дора жа, боагIача хьаьшашка хьежжа. Москалаш а котамаш а кийчйора. Чаьцара даа хIама а хулар. Йиллáча хана Iояхийта езар тачанкаш, файтонаш, бидаркáш. Шеввар цхьаннахьа гулвенначара хьалвоалавора, дика гIулакх а дий, иштта чу а бугар захалаш. Цу дийнахьа денз хьал-Iо болхаш, цхьа дезал санна бáхар.

Хьашт мелд хоза чакхдаьлар из той-толакх. Кхы гоа ца деш, тхо кердача цIеношка дáха дIачудахийтар. Иштта, кхийнар саг йоалайий Iо а хоавеш, маьре а йохийташ, дIалостабир са маьр-даси маьр-нанаси шоай дезал. Керда вáхар доладе а, эшар Iáлашде а хала хулар. Къаьстта хала дар кагийча берашта эшар лаха, царга хьажа. Цу хана са кара цхьа бер дар. ХIаьта а доацачунна са а тохаш, моггача тайпара къа а хьегаш, бахар нах. Дика нах бар са маьр-даи маьр-нанеи, дукха хIама ца эшшаш бIаьшерага а кхаьчар уж, Дала къахетам болба царех!

Юххера ший къамаьл чакхдоалаш, догьенача йоI-йишийга йоккхача сага аьлар:

– Дукхаяха, са йиIиг, хьай маьр-цIай юхабаьхкача; хоза éлаяле духьалъяхе; чубаьхе дика хьегийте; царцá цIа а яхе; халачунна къург а беш, дикан хам а беш яхалахь! Дика сесаг дерригача дуненал а цу дунен чу мел долча хIамал а дикагIа я хьона. Хьай нанас а ма дергдий хьона хьехар. Хала дале а, яхáча тарлуш ялла еза-кх! Вай даьша а ма яьхадий: «Аьннар эцаргдоаца воI-воша а ма хилва, яхáча тарлургйоаца йоI-йиша а ма хийла». «Вала мо хала да вáха», оалаш а ма дий.

Цхьанне хаьттар йоккхача сагага: «Шунцига зоахалолаш дийцáча цу вокх шин йиIигах фу хилар». Даьра, кхел а хинна, цу шиннега шаккхе маьре а яхá; хоза дезал а болаш, бáхаш-м ба. Бакъда, укх вай юрта боацаш, дехьарча юрта ба, из юрт юллаш кхадж бена, цига бáха дIабаха.

Иштта даьлар йоккхача сага къамаьл. Из нáкъадаьлар тхона тIехьагIа тхоай вáхар тIа. МоллагIа хало е цатоам нийсбелча; из къоано дага а ехе, сатохар оаха.

Ше ваьлча аьлар ГIайгIата даь-веший воIа, Ковнаркъагахьа дIа а вийрза:

– Иштта йола саг йоало еза оаш Ломá!

– Дала аьннадале! – аьлар цхьатарра Ковнаркъаи, ГIайгIатеи, Аьлабоарзаи.

ДIахо цо аьлар:

– Из догъиха хинна кхалсаг а, цу йоккхача сага аьннача тайпара цIа а яхá, лерттIа яха хайра. МаьрцIаьшца тар а луш, геттара царна дукха а езаш, хIанз а тха юрта яхаш а ма я, дика кхебаь шортта дезал а болаш.

Иштта баьгIа, коарабараш чубахар, ГIайгIата гаргара нах цига Iийра.

Iуйрийна Ковнаркъи Аьлабоарзи хьабаьхка, делкъелца баьгIар хьаьший. ТIаккха шоаш баь соцам дIа-бувца лаьрхIар фусам-даьша, ГIайгIата гаргарча нахага.

Ковнаркъа аьлар:

– Со воккха хиннав, виц а лу, тха ваIад Аьлабоарза дIаювцаргья шоана!

– Оаха ладувгI шуга! – аьлар ГIайгIата гаргарча наха.

Саббаре, халла мара чурча нахá а ца хозаш, къамаьл дир Аьлабоарза:

– Наьсар дийна волаш, дов дIадаргдац. Моге тхоай хIама цIадахьаргда оаха, ца моге де хIама дац, хIанз мо дIаIергда. Укх гIулакхá, къайлагIа а гучахьа а, кхы саг ма вайта áла цар боккхагIашка. Царех áла хIама дац, довна юкъе нах дукха ухийт ца аьлча. ВIалла а пхьа бутаргболаш хилча, из дов дIадáлийта мегаргдолаш, эздел а гIулакх а леладаьд цар: воI волчо а, тайпанчо а, чурчо а, áрарчо а. Из дийна волаш, магац тхона; цун бехк бале а беце а!

Ший ма хулла, сага бехк боаккхаргбоацаш, кIаьда-гIа лé гIертар Аьлабоарз; бакъда, хинна цатоам боккха хиларах; хала дар, сих а ца луш, чакхвáла:

– Къаеннача дийнахьа, цаI мара воаца воI а вийна, нана йитай цо!

Таханарчул хьалха е цо а, е ГIайгIата а, е даьна ваьча цхьанне а аланза дош дар из. Цар цIаккха наьнал башха лаьрхIаяцар ГIайгIат. Ший къамаьла дозал долчча тайпара дIахьокха гIертар Аьлабоарз. Цудухьа нийсделар цун «цаI мара воаца воI» áлар.

– Маьре ена шу совгIа ха мара яланза, кастта нана хила еза кхалсаг жерал хоаяьй цо. Дуне бIаргадовнза, наьна кер чу доаллача берах бό даьд цо. Доккха хIама да цун карагIдаьннар, йоккха доакъазал я цунна тIакхаьчар. Совца ала царга, укхазахьа хабараш хьал а ца кхухьийташ. Ер нах ухийтар Наьсар ше воацилга хов тхона. Маьри лийхачун чIир нийсъеннаяц, ма яьха-дий. Уж ца совце, эггара хьалха тIакхаьчачоа теха, тхоай хIама цIадахьаргда оаха! – аьнна, чакхдаьккхар Аьлабоарза ший къамаьл.

Из къамаьл даь ваьлча, Ковнаркъа аьлар:

– Оаха укхаза хьалбаьхка нах юхь ца еш цIаухийте а; бакъда шоана, цу гIулакхá къа мел хьегачоа, йоккха Даьладухье хургхилар!

ТIехьарча хана, кагегIбараш мо воацаш, теIано вар Ковнаркъ. Лом а чIоагIа дагавоаллар цунна, кIийленна вахáча хIама хилар кхераш. Кхы цIий Iо ца додаш, из дов дIадаьлча геттара бакъахьа а хетар. Кхы мел дар дIадаьлча а, хала дар юхь ца еш нах цIаахийта.

ТIаккха тIабийрзар хьаьший даь-веший йоIá:

– ГIайгIат! Фу ях Iа, фу хет хьона, йист хIана хилац хьо?

Жоп ца луш дикка сабар а даь, йоккхача сага аьлар:

– Аз, даьра, ях; наха воI вийнача моллагIча нанас аргдар!

Кхы а тоъал баьгIа, шоашта хьоашал дирах баркал аьнна, цIабахар ГIайгIата гаргара нах. ЦIаболхаш, цар йоахар:

– Даьла къахетамца дикадар хургда цох, ма хезарий вайна Ковнаркъа дийцар! Дикка дог кIаьдденначоа тара ва из. Бакъда Аьлабоарз эгIаз чIоагIа вахаи цатоам боккха хиннеи ва. Кхы дIахо къахьийгача, воаставала тарлу из а. Мело ма е аргда вай къаьдага!

Болхашше, къаьда волча бахá; шоаш денар дIадийцар цар. Ше лаьрхIа хьийгача къих царна баркал а аьнна, къаьда Наьсар волча вахар. Наьсара къонгаш хьачу а бийха, дIадийцар цо тIеххьара лоамара дена хабар:

– ХIанз а хиннача цатоамá баь шод хьабаьстабац цар, сабаре хургда вай. Цига денз дIа, са а ца лоIаш, къа-м хьегаргда!

Баркал аьнна, къаьда чувигар фусам-даьша. ТIаккха кхоачарагIа бола нах хьа а бехийтá, Наьсара аьлар, вIалла эгIазвахá а воацаш:

– Мискхáла Даьлагахьара а нáхагахьара а, из гIу-лакх дIа ца дáлийтача царна бехк хург хилча; волавенна, саг Iо а вена; хьадувла, дов дIадоалийт оаха, аргдолаш нах ба уж. Цига денз, шоай хIама цIадахьа-м хьожаргба. Бехк а бац, аьла мо вола саг са карах велча; со ве гIийртаб, аьнна. Уж тIа ца кхоачаш, нагахьа со лай; цар кхычоа топ а кхоссаргьяц шоана. Из кIаьнк чIоагIа дéшаш воалл ма йоахий. Iилмо яхачул совнагIа, хIама дергдац цар. Боккъал аз дехар ду шуга, ер нах а ма кхестабе, цигахьа кхы саг а ма вахийта! Кхел яр хургда вайх!