Махат садық деректі фильмнен үлкен киноға дейін астана 2004 ж

Мы не хотели отдавать Каратая. Он всегда был готов вернуться в Республику. Но когда Нурсултан Абишевич снова обратился ко мне, и на этот раз я уже не мог помешать и мы договорились с Каратаем Турысовым, что он вернется в Республику. Тогда его взяли на должность Вице-Премьера по вопросам экономики в Правительстве Республики.

Қазіргі Елбасы болып отырған азамат Нұрсұлтан Назарбаевты мен сонау 63 ші жылдан бері Қарағандыдағы кезімнен білемін. Сол 63 ші жылы партия жұмысына ауысып, Қарағанды облысының партактивінде істедім. Өмір деген қызық қой, 79 шы жылдың желтоқсанына дейін оны мен тәрбиелегендей болсам, енді ол мені тәрбиелей бастады. Мен Мәскеуден оқу бітіріп келіп, министр болдым. 90 шы жылға жылға дейін Мәскеуде болған мен қайтып елге оралғанда, сенесің бе, қайран қалдым: керемет өскен, жан жақты, терең білімді, саяси қайраткерлігін айтсаңшы. 90 шы жылдардан осы кешеге дейін Назарбаев болмаса қазақ елін осы биікке кім көтере алар еді. Әсіресе 93-95-ші жылдар арасындағы ауыртпалықтан аман есен, адаспай өткенімізге қазір өзім де таң қаламын...

Менің өзіммен бірге туған үш ағам соғысқа кетті. Артынша біздің үйде тәрбиеленіп өскен әкемнің ағасының үш баласын алды. Сол алты ағамның төртеуі ерлікпен қаза болып, екеуі елге мүгедек боп оралды, кейін аурулары асқынып, олар да өмірден өтті. Тірі қалғанымыз тіршілік жасап, жер жыртып, жүгері егіп күн кештік, құдайға шүкір.

Біздің халық кең халық қой. Есімнен бір кетпейтіні – сол кезде біздің үйді кішкентай екі қызымен немістің әйелі паналады. Құрбақа теріп жеп, қаңғып жүрген жерінен шешем шақырған болу керек. Анамның өзі нанға карточка алу үшін мектепте сыпырушы боп істейтін. Өз балалары немістің қолынан опат болса да, анам байғұс әлгі неміс әйелімен нанын бөлісті, сондай халықпыз біз...

Пауза. Хроника. Соғыс жылдарын бейнелейтін архив көріністері. Халықтың 50-ші жылдардағы тұрмысы.

Диктор: 65 жастағы Тұрыс ақсақал шиеттей бала-шағаны аман алып қалу үшін, бір жыл қырғыз жерінде мал бағып, жан сауғалайды. Сәл ес жиған соң еліне оралып, пошташы болған Тұрыс ақсақал жұрттың қайғысына жұбаныш айтып, тағдырына ортақтасып, көз қуаныш қариясы атанады.
СНХ: Қ. Тұрысов

Біз қазір бәрін ашық айтамыз, ол кезде артық әңгіме айтуға болмайтын заман. Соғыс кезінде де, одан соң да ауыл тіршілігі тым ауыр болды. Ертеңнен қара кешке дейін колхоз жұмысы бір бітпейтін еді ау. Айлық деген атымен жоқ, тек жазып қояды әйтеуір. Ел соғыстың біткеніне мәз болды.

Алғашқы кездесуіміз 8-ші кластан бастап бірге оқыдық. 10-шы класты бірге бітірдік. Сол кезде оқу министрінің орынбасары Әди Шәріпов деген кісі болған. Ол әрқайсысымызға 200 сом берді, мынау жол қаражаттарың деп.

Ертеден қара кешке дейін геология картасын салатынбыз. 1-ші сәуірден сонау 1-ші қарашаға дейін қолымызда балға, мойнымызда керек жарақ салынған дорба жаяудан жаяу тау­ тасты кезіп, далада қаңғып жүретінбіз.

Сол кездерде партияға өту үлкен жетістік саналатын. Биік мақсатқа жету үшін партия мүшесі болу шарт еді. Мен де сол 1958-ші жылы партияға өттім.

Үйден құран оқытып, әкемді қазақша жерледік. Біреулер “ойбай арыз жазылмасын” - деп үркітті. Құдайға шүкір, шу шыға қойған жоқ. Бірақ, осы ғұрыпты ұстанбағандар да болды ғой.

Әкесін көріп едім, қоржынменен баласына талқан, тамақ, керек жарақтарын әкелеп тұратын. Сонда көріп едім ол кісіні, қасына дейін ағарып кеткен. Шашы ақ, сақал-мұрты да ақ кісі еді.

Менің әкем осы күнге дейін елдің есінде. «Тұрыс атам былай айтып еді, Тұрыс атам солай айтып еді» дейтіндер әлі кездеседі. Соғыс кезінде де біздің үйге талай адам келіп-кететіні жадымда қалыпты: – «Анау ақымақ былай істеп жатыр, соған бір ауыз бірдеңе айтыңыз» деп. Сондай адамдар әр ауылда да болған ғой, әлі де бар.

Қарағанды облысында кен шығаратын «Қаражал» деген қала бар, соны басқарды. Жезқазғанның бер жағында, Қарағандының ар жағында орналасқан қала. Бәленбай жыл соны басқарды. Мен сонда барып көзіммен көріп жүрдім, жұмыстары ол кезде шынында да қиын еді. Соған қарамастан жақсы басқарды.

Қарағанды облысында істеген жұмысынан Торғай облысына обкомның хатшысы болып ауысып келді. Бюрода жол салу, 300 километр жерге электр жарығын өткізу Тұрысовқа тапсырылды. Сол жұмыстарды маңайына бір топ адамды ұйымдастырып, өзі қасында басқарып, күндіз-түні жүріп, жарықты берді. Көпір салды, жол салды. Сол тұста бүкіл малшылар жарықты бірінші рет көрген болатын.

Енді біз де біраз жасқа келіп қалдық қой, бірталай марапатталдық та. Бірақ, өзінің туған елінің, туған жерінің атынан осы облыстың “Құрметті азаматы” деген атақ алу дегенің бөлек нәрсе екен. Шын жүрегіммен толқып отырмын. Сіздермен бірге болашақта қуанып жүре берсек, маған одан артық бақыт жоқ. Елім аман болсын, жұртым аман болсын, сіздер аман болыңыздар.

Мен өзім де мұғалімнің жанұясында тәрбиеленгенмін. Әкем ұстаз болған адам. Көп балалы отбасындағы 9 баланың үлкенімін. Сол себептен де шығар біз сөзге тоқтап, жағдайға қараймыз. Анамыздың айтқан тәрбиесі бар: бір жанұяда екі адам би болса, жақсы өмір болмайды. Біреуі ашуланғанда, біреуі басу айту керек. Семья болғаннан кейін «ыдыс-аяқ сылдырамай тұрмайды» - дейді ғой қазақ. Бізде қандай қиындық болмасын бір шешімін табамыз. Сөйтіп, ұлды ұяға, қызды қияға қондырдық. Қайрекең қанша тез ашуланшақ болса да, бір жарты сағаттан кейін жадырап шыға келетін кең мінезді кісі...

Құдайға шүкір, кемпіріміз екеуіміз 40 жылдан аса бірге өмір сүреміз. Бір ұл, төрт қыз бар. Құдай көп көрмесін, 11 немереміз бар. Алды 16-17-ге келіп қалды... Құдайдың жазуы шығар, балам мен келінімнің қазасы. Қатты батып кетті. Балам өте ақылды, Құдай бере салған адам еді…

Ең тұңғышы, желкілдеп өсіп келе жатқан, үзеңгіге аяғын салып, мемлекеттік қызметте істеп келе жатқан баласы келіні екеуі оқыста дүниеден кетіп қалды. Адам баласы ғой, соған қатты күйзелді. Бірақ рухы мықты екен. Содан қасқайып, бұрынғы жұмысын атқарып келе жатыр.

Қалай дауыс берерімізді білмей сасып, бір-бірімізден сұрайтын қиын мәселелер болады. Өзіміздің ішкі сеніміміз бола тұра, жан-жағымызға қараймыз. Сонда үлгі алып жүрген ағамыз, ақылын айтып отырады. Сонау 91-ші жылғы мақалаларын оқып отырсаң, бүгінгі күннің талабына сай келеді. Сол секілді бүгінгі мақалаларын оқып, 10 жылдан кейінгі азаматтар үлгі алсын, жетілсін деп тілек айтамыз.

1984 жылдан 1991 жылға дейін СССР-дің жоғарғы Советінің депутаты болдым. 89-шы жылы сайланған КСРО халық депутаттарының съезіне қатыстық, сондағы айқай есіңізде шығар, соның бәрін бастан кешкен жағдайымыз бар. Қазіргі кезде де мынау Парламентте айқай сүйетін 5-6 депутатымыз бар арамызда. Тыңдап отырасың, шектен шыққан уақытта айтасың: - «Әй, қарағым, қойсаңшы, жетеді ғой енді, айқайыңмен біраз жерге бардың»   деп. “Оппозициямыз” дейтін партиялар да бар ғой бізде. Олардың кей кезде сын айтқандарына таң қаламын. Осы “бюрократия, анау-мынау”   деп жүргендерге “қойсаңдаршы, мына түрлеріңмен демократиядан түк қалдырмайтын болдыңдар ау дегім келеді. Мені осы күнге дейін бірталай партияға шақырған, секретарь болыңыз деп. Бірақ мен айтамын: – «бір рет партияда болдым жетеді»   деп. Айқай салып партияны құрып алады, жоқ жерден. Не оның ісі жоқ, не жұмысы жоқ. “Мінеки менің бағдарламам. Ура! Алға!” – дейді бар болғаны.

Баяғы кезде билер, батырлар, айтқан сөзі халықтың құлағына пайғамбардың сөзіндей кіретін ақсақалдар болған ғой. Осы біздің заманымыздың ХХ-ХХІ ғасырлардың тоғысында сондай кісілердің біреуі деп мен Қаратай Тұрысовты атар едім.

Құдайға шүкір, мен Қазан төңкерісіне дейінгі адамдардың тәрбиесін көргенмін, жолын көргенмін. Қартайған кезінде де әкемнің ол 1879 жылы туған, 1958 жылы дүниеден қайтты. Шешем де сол 1979 жылы 81 жасында қайтты, 1909 жылы туған, солардың тәрбиесін көрдім. Ал енді, қанша жерден Компартия тәрбиелесе де, сол баяғы өзімде қалыптасып қалған тәртіпті балаларыма бердім. Қазақ баяғы Құдайдың беріп қойған ақ ісі мен жолы бар, соған сенеді. Сол баяғы ата-бабамыздың бізге тастап кеткен Ұлы жолын ұстап, сол жолмен адаспай жүрсек, ел боламыз, жұрт боламыз. Әйтпесе, біз ел бола алмаймыз. Сөзбен шешілетін нәрсе емес, іспен шешілетін мәселе болады. Осы қиын заман өтеді, сосын бәрі ойдағыдай қалпына келеді.

Көп жағдайларда, егер адамның басынан кешірген оқиғалар, өзек өртейтін өкінішті халдері төңірегінде сұхбаттар жасалатын болса, әңгіме арқауы ауыр жүрері сөзсіз. Сіз мұндай жғадайда тек ақпар алып қоймай, сол ақпардың тасасында тұрған адам тағдырын да аңғаруға күш саласыз. Ең бастысы – неге көңіл бөлу керектігін, яғни, фактілерге ме, әлде көңіл-күй-эмоциясына ма, осыны саралап алғаныңыз жөн. Әдетте, екеуі де Сізді өз иірімімен алып кетуі ықтимал.

Дегенмен, тағы да көңіл аударар жәй бар. Әдетте, бүгінгі күн оқиғасын әңгімелеу мен кешегі өткен жайларды сараптаудың арасында бір бірімен қабыспайтын үлкен алшақтық, идеяны ашуға кедергі келтіруі жағдай болуы да мүмкін.
Деректі фильмді жасау жолдары
Әрбір фильмнің түсірілу мерзімі, мазмұны, жолы бір-біріне үнемі ұқсамасы анық. Шет елде идея әуелі қағазға түсіріліп, продюсер, өз тарапынан режиссер, сценарист, әрине бастысы тапсырыс берушіні іздейді. Грант үшін тендерге таласқа түседі. Қазір бізде де еліміздің экономикалық жағдайы түзелген сайын, осы бағыт басымдылық алатын ыңғай танытуда. Ал, әзірге нақты тапсырыстан кейін барып, идея іздеп сараңға түсеміз. Межеден ауытқымай, болашақ фильмнің тақырыбына ықылас білдірген сценарийшіге анықталған идеяны ұсынып, іске бел буа кіріскеннен басқа амал жоқ. Әдетте, өзіңе тосын тақырыпты бірден қатырып жасап беремін деу, тапсырыс беруші тарапынан күдік туғызары анық. Шығармашылық ой-өріс пен қиялға еңбек табандылығы қосылғанда ғана кез-келген тақырыпты толық игере бастайсың.
Идеяны игеру
Тақырып айқын. Бірінші кезекте ойдағы идеяны таспада бейнелеп беруге ықылас білдірген тәжірибелі режиссерлермен пысықтап алу – алғашқы алынған асу. Мұндайда әріптестердің ақыл-кеңесі де артықтық етпейді. Осы аралықта отыра қалып, уақыт өткізбей фильмнің қарадүрсін жобасын жазып тастаған жөн. Көздеген мақсаттан жаңылмас үшін, фильмге қатысы бар-ау деген болжамдарға негізделген аңыздар мен тарихи тұспалдарға да арқа сүйеп, болашақ кейіпкермен молырақ сұхбат жүргізу қажет. Бұл   негізгі міндетіңіз. Қызықты идеяның ұшын ұстағаныңызды, фильм жасауға үміткерлер арасында сіздің талпынысыңыздың, шеберлігіңіздің бағалануына жол ашады. Сонда ғана тапсырыс берушінің сенімін нығайтып, оның келісілген мөлшерде қаражат бөлетін шартқа қол қоюына көзін жеткізесіз.

Продюсер (ағылшын сөзі “producer” - өндіруші) – қазіргі ұғымда өнердегі бизнесмен анықтамасына жақын сөз. Өндіріс саласын жетік игерген, нарықтағы сұранысты толық түсінетін және жасалған жұмысынан өзіне ғана емес, шығармашылық топқа да табыс таба білетін ұйымдастырушы. Продюсер өзінің бар қайрат-жігерін көздеген нысанасына жету үшін жұмсап қана қоймай, тәуекелдің желқайығына белді буып мініп, көздеп отырған ісі мен алар асуынан ерекше қанағат сезіммен қатар, ерекше мархабатына бөленгенді де мақсат етеді.

Фильмнің продюсеріне – кинематографияның кәсіпкері деген балама лайықты. Ол фильм жасаудағы ең басты тұлға. Фильмнің аяғына дейін бақылау жүргізіп қадағалайды. Шығармашылық топты құрады, өнім шығару мерзімін белгілейді және қаражатқа толық жауапкершілікті мойнына алады. Продюсердің бірінші міндеті – дайын өнімнен таза пайда табу. Бірақ оны қазақстандық жағдайда жүзеге асыру мүмкін емес секілді. Экономикалық есептеулерге жүгінген статистикалық деректерге қарағанда, фильм өзін-өзі қаржылай ақтауы үшін ол бір тілде ғана сөйлейтін 40 миллион көрерменнен аз емес аудиторияға арналуы тиіс. Демек, қазақстандық кинематография табыс табуы үшін сыртқы рыноктағы бәсекелестікте ерекше басымдылық көрсетпесе, ауызды шөппен сүртіп, қарап отырмақпыз. Көршіміз, 150 миллион тұрғыны бар Ресейде, 1,5 миллиард халқы бар Қытайда өнер мен мәдениет көпшілік сұранысына ие болса, продюсер сәтті бір туындысымен-ақ байып шыға келеді.

Сондықтан да, еліміздегі тәуір деген кино-телетуындыларды шетелге шығарып таныстыру ісі Сыртқы Істер және Мәдениет министрлігіне тапсырылуы тиіс. Әйтпесе, жеке таныстық арқылы жасалып жатқан шаралар бір күндік, әрі нәтижесі де көңіл тоғайтарлық емес. Ұсақ-түйек жүлделерді ұтып жатқан кинофильмдеріміз жетіліп артылады. Бірақ, соны қарқ қылып көріп, тамашалап жатқан жандарды көргеніміз жоқ. Ондайда сірә, режиссер фильмді өзі үшін түсіреді, 4-5 адамдық жюриі бар конкурстан бәйге алады. Сонымен барлық шаруа тәмәм болады деп түйіндеуге болар.

Ал, орасан зор табысқа жету үшін тіптен американдық продюсерлер де ежелден-ақ бір отауға біріккен. Голливудтағы алғашқы кино 1896 жылы түсірілген. Продюсерлер болса тәй-тәй басқан түңғыш қадамдарын нығайту үшін әу бастан-ақ банкроттық пәледен құтылу жолында фильмнің прокатымен және өндіріспен айналысатын сегіз ірі студияға бас біріктірген.

1. 
   Юниверсал – 1912 ж. құрылған
   
2. 
   Парамаунт – 1914 ж.
   
3. 
   Юнайтед Артистис – 1919 ж.
   
4. 
   Метро-Голдвин-Майер – 1924 ж. (Майер – 1912 ж., Голдвин – 1914 ж., Метро – 1915 ж.)
   
5. 
   Уорнер Бразерс – 1923 ж.
   
6. 
   ХХ ғасыр-Фокс – 1935 ж. (Фокс – 1914 ж.)
   
7. 
   Коломбиа – 1924 ж.
   
8. 
   RKO (Radio-Keith-Orpheum) – 1928 ж. құрылған.
   

Халықаралық ғаламат корпорацияға айналған Голливуд кино өнерімен-ақ, ғаламдық идеологияға үстемдік орнатты. Әлемдік капитал қожайындары Голливудқа қаражат құюға құмар. Өйткені бір-екі жылда түсетін таза пайда, онжылдық еңбекті орап әкетеді. Әсіресе, “Титаник” фильмі түсірілгеннен кейін Голливуд төрткүл дүниені толық табындырды. Ондағы продюсерлер кино бәсекелестігінің бас бәйгесін енді ешкімге бермесін айғақтады.

Жалпы әр фильмде бас продюсерлерден басқа түрлі салаға жауап беретін бірнеше продюсер болады. Оларды Бас продюсердің орынбасарлары не көмекші-кеңесшілері деп атауға болар. Біздің елімізде продюсер термині біртіндеп қалыптасуда. Кеңес заманында фильм директоры қызметін атқарғандардың кейбірі продюсер мамандығын игерді. Негізінен ондай фильмнің бұрынғы директорлары мемлекеттік бюджеттен бөлінген қаражатты ғана қадағалап, тек ұйымдастырушылық шаруамен шұғылданғандықтан бизнес негізін түсіне алмай, ескіше іс жүргізіп, продюсерлік деңгейіне жетпей жатты. Керісінше режиссер, актер, драматург-сценаристер, яғни шығармашылық мамандықтың өкілдері продюсерлікті тез меңгеріп үлгерді. Өйткені оларды биліктегілер, қаржысы бар спонсорлар жүзбе-жүз таниды. Қабілеттеріне сеніп қаражат бөледі. Танымал тұлғалардың білімі мен тәжірибесі, табиғи таланты демеуші үшін белгілі жобаны жалтақтамай қолдауға жетерлік жәйт. Халқы сүйсінген азаматты сүйеу кімге де болмасын зор ғанибет. Өйткені осының өзі-ақ фильм қаржылай пайда түсірмесе де, талантты тұлғаның көрермен сүйсініп қарайтын табысты жоба жасайтындығына толық сенім туғызады.

Продюсерлік мамандықты таңдау үшін: адамды тани білу, тәуекелге бел буу, талап ету, жинақы болу, қайтарымсыз жақсылық жасау, күмәнсіз сенім арту, жасқанбай, жалтақтамай шешім қабылдау, үнемшіл болу, иландыру, әзіл-қалжыңмен көңіл көтеру, ақша табылса алынбайтын асудың, орындалмайтын арманның болмайтындығына сендіру, қажет болса жағымсып-жалпақтау, қилы сәтте тығырықтан қиналмай шыға білу… қойшы толып жатқан қабілетке сай болуың тиіс. Жігітке жеті өнер де аз дегендей – продюсер – сегіз қырлы, бір сырлы адам. Егер әке-шешең мықты, бай қайың жұртың арқаңнан тіреп тұрса, ақшаны шытырлатып санап, шалқайып жүріп-ақ бар шаруаны тындырасың. Бұл некен саяқ жағдай. Тек төмендегі қағидаларды сақтай білетін нағыз продюсерді қызметке қателеспей дәл тауып алсаң болғаны. Әйтпесе сары ауыз продюсерді әккі режиссер жарға жығып алдап, кетпесі не ешкім кепілдік бере алмайды.

Продюсердің білуге міндетті қағидалары:

• 
  Тақырыпты дұрыс таңдау;
  
• 
  Мықты режиссер табу;
  
• 
  Қаржымен жобаны толық қамтамасыз ету;
  
• 
  Идеяны тамаша жеткізетін сценарийшіге тапсырыс жасау;
  
• 
  Бизнес-жоспарды қатесіз толтыру;
  
• 
  Студиямен келісім-шартқа отыру;
  
• 
  Шығармашылық топ құру;
  
• 
  Фильмнің жобасын жасау;
  
• 
  Күнделікті түсірілген материалға бақылау жүргізу;
  
• 
  Монтаж өнерін танып-білу, сезіну;
  
• 
  Авторлық құқықты жатқа айту;
  
• 
  Фильмді қандай эфирге беретініңді алдын-ала жоспарлау;
  
• 
  Фильмнің саясатын, идеясын сезіну;
  

Немесе мен кәсіби шебермін, продюсер ештеңені түсінбейтін, өнердің иісін сезбес, тас керең біреу деп таусылмас дауға бастауы да әбден мүмкін. Сондықтан да продюсердің ерекше іскерлігімен қатар киноөнеріне махаббаты шексіз болғаны құба-құп. Ол тума талантпен қоса еселі еңбек, білім мен өнерге құмарлықтан туындайтын тәжірибе мектебі.

Сонымен, фильмге керекті тапсырыс қалай жазылып, мазмұнын нендей ақпараттармен толтыру керек? Бұл тұрғыда қатып қалған ереже жоқ. Дегенімен, тапсырыстың белгілі бір тұлғаға немесе ұжым-мекеме басшысына арналатыны анық. Олармен алдын-ала ауызша келісіп алсаңыз, мақсатыңыздың толық орындалатынына сенім мол. Сөйте тұра демеуші мен тапсырыс берушіге хат жолдағанда ескеретін мәселе:

- Мекеме немесе ұжым басшысы ұзақ-сонар хатты аяғына дейін оқып жатпайды. Көңілі аумаса орынбасарына ысыра салады. Оның аяғы белгілі. Сіз ешкімді ренжітпейтін, тек “қаражат қиыншылығы болмағанда қолдар едік” деген шенеуніктердің әдеттегі хат жауабын аласыз.

Ал керісінше жеке тұлғаға ұсыныс жазғанда қаламды құлаштай серпіген ләзім. Жылы сөз жүрекке жылы, көңілге жақын келеді. Ықылас ниеті қаражатқа зәруліктің енжар пиғылын жеңеді. Түбі келіссөз басталса, үміт ұлғаяды.

Енді Сіздің демеушіге арнайы хатыңыздың ұзын-ырғасында мына мәліметтерді сұрыптағаныңыз дұрыс болар еді:

1. 
   фильмге ұсыныс;
   
2. 
   нақты дәлел-дәйектеріңіз;
   
3. 
   фильм мазмұны, стилі, көркемдігі;
   
4. 
   түсірілім жұмыстарының мерзімі;
   
5. 
   көрсетілетін аудитория, телеарналар тізімі;
   
6. 
   фильмнің режиссері, бұрын жасаған ең сәтті туындысын атап өткен жөн.
   
7. 
   тарихи мәні, қоғамға әсері;
   
8. 
   қаржы сметасы.
   

Тегінде ең бастысы – фильмнің қажеттілігін демеушіге дәлелдеу үшін оның тарихи мәні мен қоғамға тигізер әсерін ерекше маңызбен, салмақты жеткізе алсаңыз, басқа ақпараттарыңызға тапсырыс беруші өз тарапынан қосымша ұсыныс енгізіп, екі жақ тіл табысып, игілікті іске білек түре кірісіп кете аласыз. Тәуелсіздігіне бір мүшел толған егемен елімізде қазір халыққа титтей де болса ықпалы бола алатын көркемөнерге жанашырлық танытар азаматтар баршылық. Қысқасы, сіздің ұсынысыңызды оқып отырған адам «фильм үшін бұл ғаламат, ғажап идея» екендігіне сенуі тиіс. Содан кейінгі кезекке фильмді қалай түсірмекшісіз сауалы шығады. Демеушілердің дені сауатты. Олардың Сізге қояр міндетті сұрақтары:

1. 
   Фильм қандай камераға түсіріледі?
   
2. 
   Сапасы қандай болмақ?
   
3. 
   Телеарналар эфирге қоя ма (күндізгі әлде, кешкі уақытқа)?
   

Еліміздегі халықаралық қалыптарға сай авторлық құқық туралы заң қабылданғанын ескерсе отырып, ыңғайсыз жайларға тап болмас үшін фильміңізде көрсетілетін бейнеқатарлардың рұқсатын алдын-ала алған жөн. Әйтпесе, фильміңізде бірнеше секунд қана пайдаланылған фото-бейнематериалдар үшін фильмге кететін қаражаттың мөлшеріннен де көп айыппұл төлеуге душар болып, енді-енді авторлық құқық тәртібі қалыптаса бастаған тұста, ешкім байқай қоймас деп, торға тұтылып қалуыңыз ықтимал.

Әр жылдар бедерінде баспасөзде жазылған деректерге, мәліметтерге сүйенгенде, пікір құндылығына, дәрежесіне, ақпараттардың күмән туғызбасына ықтиярлықпен зер салыңыз. Статистикаға да абайлап қарап, жіті ден қойыңыз. Себебі кейінгі кезде баспасөзде тексерілмеген, жобамен алынған мәліметтер жетіп артылады.

Зерттеу тақырыбына түсірілетін фильмдердің қиындықтары жетерлік. Мұндай кездерде түпнұсқа мен ақпарат көздеріне үңілген жөн. Мысалы, Ұлы Отан соғысы туралы фильм түсірерде бірнеше тарихи немесе көркем кітаптар оқу жеткіліксіз. Ондай жағдайда фильміңіз кеңестік тұрғыдағы қалыптасқан көзқарасынан аса алмайды. Сол уақыттың құжаттарымен, жауынгерлер күнделіктерімен, майдан баспасөзімен, үнпарақтармен танысуға тырысыңыз. Соғыстың зұлмат екенін айта салу оңай. Соғыстың құжаттарына, сол тұстағы мемлекеттік меморандумдар мен Бас қолбасшының ұрандарына үңілсеңіз, құнды дүние қолыңызға ілігуі нақ. Мұнсыз ештеңе шықпайды, бұрынғыны қайталап қана қоясыз.

Ал фото-бейнематериалға келсек, біздегі архивтен жалықпай іздесеңіз құндылығы көп дүниені міндетті түрде қолға іліктіресіз. Әсіресе, Ұлы Отан соғысынан кейінгі жылдары жинақталған мұрағаттарда ашылмаған дүние көзі орасан. Қазына қасымызда, тек тер төгіңіз. Мұнымен Сіз әзірге қалыпты жүйеге түспеген мұрағат қорындағы каталогтарды реттеуге көмектесесіз. Қалап алған тақырыбыңызға ерекше қатысы бар оқиғалардың қай жылдары маңызы зор болғанын білсеңіз, түптің-түбінде сезу түйсігіңіз және интуицияңыз Сізді қажетті материалға адастырмай жолықтырады. Мұндай мысалмен көптеген режиссерлер өз тәжірибесінде жиі ұшырасатынын жасырмайды. Әсіресе күнделікті газет-журналдарды қалт жібермей қадағалап отырыңыз. Өзіңіз зерттеп жүрген тақырыпқа қатысы бар материал кездестіретініңізге өз тәжірибеммен кепілдік бере аламын.
Табиғат тақырыбы
Қазақтың кең жазира жазық даласы. Кімдер келіп, кімдер кетпеді десеңізші. Тарихи деректі фильмдер жасағанда оқиғаны кез-келген жерде түсіре бер, өйткені қазақтың қай жері, мейлі даласы мейлі қыраты болмасын бір-біріне егіздей ұқсас деген ұғым көзқарасын кейінгі жылдарда түсіріліп жатқан фильмдерде жиі байқалуда.

Салт атпен жүріп, осынау кең сахараны ақыл айласы, білек күшімен қорғай алған бабалар аруағы алдында қазақтың даласы мен тауларына осылайша күпірлік көзбен қарау шатасқан кадрларды экранда көрсету – кешірілмес күнә. Сондықтан да демеушімен келіскен кезде жаңылмас үшін құшағыңыз жетпесті, құшпаңыз. Батыс Қазақстанда түсірілетін оқиғаны, Орталық Қазақстанда бейнелеп түсіріп, сөйтіп қаржы үнемдеймін деген алдамшы ойдан ада болыңыз. Тегінде мұндай салғырттық көзқарас фильмді асығыс жасаудан туындайды. Ақырында ол көрерменді, әсіресе кейінгі жастардың түсінігіне кері әсерін тигізіп, Жер-анаға деген махаббат сүйіспеншілігінен гөрі, бейғам, босбелбеу ұлттық құндылықтан тас керең сезімсіздерді көбейтеді.

Елім, жерім деп ән салатын әншілеріміздің бейнеклиптерінен өз атамекенімізді емес, өзге республиканың жерін, кейіпкерлерін көргенде, ішің удай ашиды. Амал жоқ «бармақ тістеп, бас шайқап» күрсінесің.

Мұндай оқиғалар деректі фильмнің сәтті шығуына кілт табудың қиындығынан туындайды. Абстрактілі тақырып негізінде белгіленген идеялар топтамасында құрылған:

1. 
   көне сәулет өнері,
   
2. 
   тарихи дәуірлер,
   
3. 
   жағрафиялық аумақтарға
   

Қазақстан табиғатын салт-дәстүрлермен байланыстырып ұсынған “Лик души” атты бір тамаша фильмде жалғыз бейнеқатардың ұлттық салт-дәстүрді теріске шығаратын тұсы бар. Танымал режиссер табиғат сұлулығын әспеттеген осы фильмінде ешкім әлі суреттей алмаған әдемі әдісті тапқан. Бір кілтипан, фильмді шыншылдықтан адастырған. Ол – жаздыгүні бүркітшінің түлкі аулауы. Міне, осы көрініс, сәтті фильмді бүлдіріп тұр.

Қан сонарда бүркітші шығады аңға,

Тастан түлкі табылар аңдығанға...

Біреуі – көк, біреуі – жер тағысы,

Адам үшін батысып қызыл қанға.

Қар – аппақ, бүркіт – қара, түлкі – қызыл,

Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға.

Ұлы Абайдың осы Ұлы сурет жолдары кімнің болмасын жадында жатталып қалған. Бәлкім фильмді түсірген режиссер мұнымды ешкім байқай қоймас деп ойлар. Бірақ, деректі фильмнің атқарар жүгі тек ақиқат, шындық, нақтылықты қалайды. Соны есте ұстаңыз. Егер осы саланы кәсіп еткен деректі киноның майталман шеберлері өз тәжірибелерінде осындай қателіктер жіберсе, жастардан не күтпексің. Сондықтан да фильмнің өн бойында кейіпкер мен оқиға орнын толық зерттеген жөн. Кей мәселеде біліміңіз осалырақ болса, көпті көргендермен кеңескен абзал. Ешқашанда қарапайым шешімдермен сиқырлы формулалар құрылмайды. Түйіндей айтсақ, табиғат байлығы туралы деректі фильм түсіру – бейнеті бітпейтін шаруа. Көп уақыт пен қажымас қайратты қажет етеді. Мұндағы қатаң талап кез-келген роман мен повестегі көріністердей суреттелген тарихи орын мен көрікті жерлердің нақтылығы.

Асылында, бұл тақырыпта фильм түсіргіңіз келсе, көрерменнің жан дүниесіне, сезіміне әсер ете алу жолдарын жадыңыздан шығармаған абзал. Әрбір эпизод өзінің тікелей міндетімен қоса, фильмге тереңдік бере түсетін эмоциялық, көңіл-күйлік әсершілдігімен де құнды. Нәтижесінде көрермен фильмнің осындай сәттерін есте сақтап қалады. Фильмдегі әрбір кадрдың режиссер үшін алтыннан да қымбат көрінетіні сондықтан.

Көп жағдайда автор фильмді қалай бастап, немен аяқтарын алдын-ала пішіп те қояды. Бірақ материалдар тасқыны тоқтаусыз жиналған сайын алғашқы ой саязданып, тақырыпты терең зерттеуге ұмтыласың. Мұндайда басты мақсатты нақты анықтасаң - іс оңға баспақ. Қиындықтар, негізінен, жалпы тақырыптарға түсірілетін фильмдерді жасау кезінде туындайды.

Өндіріс немесе ауыл тақырыбын мысалға алайық. Елімізде бұл саладағы жағдай, барлық жерде біркелкі болмағандықтан, бірден ұстанар бағдар-бағытты анықтап алған дұрыс. Әйтпесе, тақырыптың аясы, шегі аңдалмайды. Тақырып шекарасы анықталса ғана, нақтылық пайда болады. Фильмде көрсетіп, айтпақ ойыңыздың шеңберін шектеу арқылы үш-төрт бағытты таңдап аласыз. Осының нәтижесінде жалпы тақырып нақтылана түспек. Мысалға:

• 
  ауыл және ауыз су мәселесі;
  
• 
  ауыл және несие (шағын, орта бизнес);
  
• 
  ауылдағы әлеуметтік жағдай;
  
• 
  ауылдағы жол мәселесі;
  
• 
  өндірістегі бәсекелестік;
  
• 
  өндіріс және әлемдік рынок;
  
• 
  өндіріс және қазіргі экономикалық саясат.
  

- бейнеқатарларды монтаждап алғаннан кейін ғана дикторлық мәтін жазылады. Яғни, оқиғалар камераға түсіріле береді. Содан кейін бейнекөріністер қисынына сай монтаждалады. Кейіпкерлер монологы бірін-бірі толықтырып, оқиға бірте-бірте сабақтала түседі. Арасында сұрақтар туындап, жауаптар кезегімен беріле бастайды. Дикторлық мәтін монологтардың арасын жалғастыратын дәнекер. Егер оқиғаны баяндайтын адам, ел танитын Тұлға болса, ол бүкіл фильмнің жүгін өзі алып шығады. Бастысы - фильмге әзірлік барысында тақырыпты жан-жақты зерттеген кезде айтылатын жәйттерді жіктеп, сұхбаттасушының есіне салған жөн. Сонда өткен мен бүгінгі шақты Тұлға өзі сабақтастырмақ.

Жалпы автор фильмнің бейнеқатарын қайта-қайта қараған сайын әу дегеннен көрерменнің көңілін мықтап аударатын эпизод іздейді. Оның кілтін дөп бассаң фильм тақырыбын бірден игеріп, ондағы оқиғалардың дамуы үрдісін қалай қарай бағыттауды басқара аласың. Бұл деректі фильмдердің барлығы дерлік телевизиядан көрсетілу үшін түсірілетіндіктен авторға да, көрермен көңілін өзіне аударып, бәсекелестікте басқа бағдарламалардан үстем болуы үшін де қажет.

Егер тарихи тұлға, не қызықты адам немесе депутаттыққа кандидат, үміткерлер жөнінде деректі фильм түсірмек болсаңыз, кейіпкеріңізді көрерменмен әуел бастан-ақ таныстырып, алдағы оқиғалардың шиеленістерінен хабардар етіп қойғаныңыз жөн. Сөйтіп, көрерменді оқиғаның әрбір өріс алар сәтінен, сюжет ауысымынан тосын жағдайларды күтуіне мәжбүр етесіз.

Жарнамалық фильмді бастаудың тағы бір дәстүрлі тәсілі оған қатысушылардың, Бас кейіпкер образына   қарсыластарының қасақана қарсы айтылған уәжі, тұжырымы. Бұл комментарий ашулы, тіпті қаһарлы да естілуі мүмкін. Мұндай жағдайда Бас кейіпкерге ынтазарлық күшейіп, фильмге қатысушылар ол туралы өз пікірлерін жасырмай ашып тастайды. Көрермен болса Сіздің қиыннан қиыстырған тәсіліңізге көңілі құлап, сізбен бірге фильмнің Бас кейіпкерінің мейлі алдағы сайлауға арналған бағдарламасы төңірегінде, оның отбасы тірлігіне, қолы жеткен баянды бақытына, әлеуметке еңбек етпек құлшынысына қосылып, бірге тебіренеді. Мұндай фильмде ұстанар стиль – қысқа да нұсқа, кейіпкерлер сөзі анық, ақиқатын тікелей айтатын ерекшелігімен екшеленеді.

Сонымен фильмнің сәтті басталуы көрерменнің оған бірден ден қоюына жол ашып, оқиғаның одан әрі өрістеуін күткізеді. Осы ықыласты кем дегенде 20-30 минут ұстап тұру қажет. Фильмнің нақты жүйелілігі бұл мақсаттың орындалуына былайша жол ашады.

• 
  ырғақ,
  
• 
  екпін,
  
• 
  шарықтау шегі.
  

Шұбалаңқылық пен самарқау баяндауға байланысты реніштер, әдетте, деректі фильмдерге қатысты айтылатын сын-пікірлерде жиірек естіліп қалатыны бар. Әсіресе, Бас кейіпкер туралы жан-жақты, оқиғалардың бірін қалтырмай тізбелеп баяндауға талпыныс - осындай жайларға соқтырары сөзсіз. Өкініштісі мұндай жәйттер ең жақсы деген деректі фильмдерде де жиі кездесіп қалады.

Сонымен, ырғақ пен екпін дегеніміз не?

Бұл алдымен – логикалық және эмоциялық тәсіл, оқиғалар мен көріністердің жеткілікті деңгейі, көрермендер зейінін тұрақты ұстап тұру, фильмнің нанымды басталып, кәдімгі өмірдегідей ақталуы.

Бір өкініштісі, жалпылама жағдайға салып, фильм үшін белгілі бір шешімді ұсынудан гөрі, ондағы проблемаларды, кемшіліктерді тауып, санап беру әлде-қайда оңайырақ. Фильмдерде жиі кездесетін қателіктер:

1. 
   Көріністердің (эпизодтардың) шамадан тыс созылып кетуі;
   
2. 
   Жекелеген көріністердің арасында байланыстың болмауы;
   
3. 
   Көрермен көріністердің алуан түрлілігін қалап отырғанда, эпизодтардың егіз қозыдай ұқсастығының көбірек етек алуы;
   
4. 
   Қимыл-әрекеттерге қатысты көріністердің көптігі. Оның есесіне бейнелі тұстардың аздығы;
   
5. 
   Көріністердің (эпизодтардың) қисынды (логикалық) және көңіл-күйлік (эмоциялық) әсерінің жетіспеуі;
   

Әрине, “біткен іске сыншы көп” дегендей тамаша шығармашылық туындының шаңын шығарып, түкке алғысыз ететіндер де бар. Дегенмен осы жер қисынсыздау, сыншылар соқса аямай сілікпемді шығарады дейтіндей күмәнді жәйттерді фильмнің түпнұсқасына салмаған жөн-ақ.

Сонымен қатар, демеушімен келіссөз кезінде фильмді шығармашылық топ жасайды деген сауалды бірінші кезекке шығарған да жөн. Егер есімі елге белгілі режиссерді фильм қоюға шақырсаңыз, оның бюджеті бірнеше есеге артып кетері анық. Танымал режиссер ортақол туынды түсіруді өзіне ар санайды. Демек, ол өзгелерден көбірек қаламақы талап ететін тәжірибелі шығармашылық топпен ғана жұмыс істеймін деген талапты бірінші кезекке қояды. Мұндайда Продюсер жақсы фильм түсіруді тапсырушымен, не демеушімен келіссе құба-құп. Онда ешбір қорықпастан мықты команданы әріптестікке шақырыңыз. Егер бюджетіңіз шамалы болса, амал қайсы, қаражаттан қысылып отырған, әзірге қолы бос режиссермен жұмыс істеуге тура келеді.

Дегенмен, түңілуге ешбір себеп жоқ. Тәжірибеде кездесіп жүргендей, режиссерлік мамандыққа алғаш қадам басқандар өзінен тәжірибесі мол, жоғары сатыда тұрғандармен тайталасып, жасаған дүниесінен ешбір күмән тумайтындай, тәуір жетістікке де қол жеткізіп жатады.

Енді фильмнің бюджеті неден құралып қалыптасатынына назар аударып көрейік.

А. Зерттеу.

Іссапар мен қонақ үйлерге, кездесулерге жұмсалатын қаржы;

Сценарий жазу шығыны. Мұрағат материалдарын қарау. Өндірістік қажеттілікке жұмсалатын ақша.

Ә. Түсіру кезеңі.

1. 
   
   жүктеу/скачать 1.31 Mb.
   
   Достарыңызбен бөлісу: