Материалдары

1. Колокол, 1858.-№26.

2. Уәлиханов Ш. Шығармаларының таңдамалы жинағы. - Алматы,1980. -Б. 197, 241, 246.

3. Дербісәлин Ә. Ыбырай Алтынсарин. Алматы: «Казахстан» баспасы, 1965.-199б

Анализируя и сопоставляя факты, молодой исследователь сумел в калейдоскопе событий в исчезавших и появлявшихся названиях различных этносов и народов понять, что народы и государства, как правило, «не исчезали», но продолжали существовать под другими именами. Этносы и племена, записывает он, «беспрестанно меняя места своих кочевок, являлись под разными именами: то под родовым названием своего поколения, то под коллективным именем сильного, влиятельного рода. Одно племя усиливалось, соединяло все другие и давало им свое имя. Таковы были союзы племен — хунны, ойхоры и монголы. Миграция одного поколения, стесненного другим, порождала всеобщее движение, всеобщую перемену кочевок... Части разных поколений, увлеченные потоком общего движения, смешивались с другими поколениями и являлись на противоположных краях от старых своих кочевок» [1,с.59]. С высоты сегодняшних познаний об истории кочевых народов эти мысли не кажутся нам столь глубокими, но, оценивая их, нужно помнить время и уровень науки.

В своих работах «О киргиз-кайсацкой Большой Орде», «Предание и легенды Большой киргиз-кайсацкой Орды», «Очерки Джунгарии», и других исследованиях ученый пытается разобраться в этом нелегком вопросе. «Народность киргизская, с горечью констатирует ученый никогда не была предметом серьезного ученого исследования». В своих служебных поездках по степи, во время каникул и на отдыхе Валиханов разыскивает людей, знающих предания старины, и записывает их, обращая особое внимание на те из них, которые содержат сведения о происхождении казахского народа, этимологию названий тех или иных родов и племен, условиях, времени и причинах образования первого собственного казахского государства и казахской народности [1.c.61].

Кроме того, Ч.Валиханов стремился развеять заблуждение ученых относительно киргизов и казахов. Как известно, в XVIII в., да и в начале XIX в. Казахов русские называли киргиз-кайсаками, а киргизов по их местожительству - кара-киргизами, а или дикокаменными киргизами. В китайских и монгольских источниках киргизов называли бурутами. Многие известные ученые Европы, в том числе А.Гумбольдт, К. Риттер полагали, что «буруты имееносоставляют Большую кайсацкую орду и что эту орду нужно отличать от Малой и Средней». Но это было большой ошибкой,- указывает казахский ученый,- со стороны почтенных корифеев науки. Большая, Средняя и Малая киргиз-кайсацкие орды составляют один народ, «казак», отличный от киргизов, называемых китайцами бурутами, русскими – дикокаменными, или черными. Эти два народа отличаются по языку, по происхождению, по обычаям».

Будучи еще воспитанником Кадетского корпуса, юноша в письме к профессору восточного факультета Казанского университета Н.И. Березину высказал мысль о казахском народе. «Народ казак (так называем себя мы) образовался от союза разных племен турецких и монгольских во время междоусобий в Орде, начавшихся тотчас после смерти Бердибека, а не народ древний, о котором писал Фирдоуси. Каждый потомок Батыя хотел быть ханом и иметь народ; так, я думаю, образовалось ханство Крымское, Казанское, орда Чорайгаковская, союз узбеков-шейбанов и казаков» [1, с.164]. В «Киргизском родословии» он формулирует эту мысль более отчетливо: «В смутные времена, предшествовавшие основанию ханств Казанского, Крымского и Астраханского, первые племена золото-ордынские и джагатайские, раздробленные и разбросанные грабительскими смутами в разные стороны страны, для обеспечения своих прав в местах своего кочевья составляли союзы и, пригласив какого-нибудь принца чингизовой крови, провозглашали его ханом. Таким образом, из разноплеменных родов составилась политически отдельная община,... независимо (от их происхождения). Так основались и утвердились орды... Ногайская — в Сарыйчаке, Могул-улус — в Ташкенте и Казак—в степях Засейхунских».

Исследование этногенеза казахского народа позволило Ч. Валиханову исправить ошибку, довольно распространенную среди историков, в понимании значения термина «Золотая орда», которое воспринималось» как название государственного образования. Слово «орда», считает Валиханов, «означало в обширном смысла место столицы хана, в тесном — его ставку. Золотая орда — золотой шатер и юрта, в которой сидел хан; впоследствии оно обратилось в название всех ставок городских, где жили ханы…» Причем эти орды, подчеркивал Валиханов, «общего народного названия, как можно догадаться, не имели, каждое племя сохраняло свое название, например: кунраты, найманы, кипчаки и проч.». Это очень ценное наблюдение, свидетельстве о глубоком понимании ученым особенностей устройства кочевых обществ. »

[1, с.62-66].

Интересны сведения о чалаказахах, (очевидно, что путешественник видел чалаказаков явлением настолько известным, что не стал даже распространятся) упомянув в «Дневнике поездки на Иссык-Куль» говоря об Аягузе. Аягуз-маленькая станица, в нем и окружной приказ для управления наймановских родов. По новому положению, с основанием Семипалатинской области, он называется городом, и несколько чалаказаков составляют его гражданство. Чалаказаками - т.е. полуказак (киргизы называют себя казак) - называются выходцы из среднеазийских владений, вступившие в русское подданство с записанием в киргизские волости на общих с киргизами правах. Их очень много в округах восточной части степи: Аягузском, Кокпектинском и в Большой орде. [3,с.306-307 ].

Чалаказаки обычно говорили на тюркских языках - узбекском и казахском, но когда некоторые из ташкентских выходцев чувствовали доверие к тем или иным людям, к ним возвращалась родная русская речь, и они чистосердечно открывали свою тайну. Среди чалаказаков встречались бывшие каторжные ссыльнопоселенцы, возможно даже - узники Мертвого дома на берегу Иртыша. Бежав из Сибири и добравшись до Ташкента, каторжане поступали в услужение к состоятельным узбекам. Беглецы в Средней Азии научились садоводству, виноградоводству, прокладке оросительных арыков. В среде них было немало отличных мастеровых. Они, например, принимали участие в постройке дома российского консула в Кульдже. Во время Иссык-Кульского путешествия, когда прокладывалась новая дорога через долину Каратала, там, в большом количестве попадались загадочные следы буддизма, молодой ученый с большим интересом зарисовал наскальные рисунки и письмена в Тамгалытас. Местную археологию, кстати сказать, знал престарелый чалаказак Чубар – мулла, указавший путь к ним. [4, с.69].

Кроме того, Ч.Валиханов был первым казахским исследователем, донесшим яркие, уникальные сведения о народонаселении Восточного Туркестана. Туземцы жители Малой Бухарии общего народного имени не имеют, а называют себя по городам: кашгарлык (кашгарец), хотанлык (хотанец), комуллык (комульский житель) и проч., или же просто ерлик-туземец.[5, с.157-158]. По лицу же своему туркестанцы напоминают тип индо-персидский и очень походят на среднеазийских таджиков (народ персидский по корням и говорит этим языком), которые считают себя аборигенами страны еще до прихода тюрок. Бронзовый или же кофейно-черный цвет кожи, углубленные глаза, прямое крючкообразное и худощавое сложение делают их совершенно отличными от народов тюркских или монгольских. Известно, из китайских же данных, что исповедовали они религию Будды. Если уйгуры, занявшие эту страну в XI в., были монголы, то каким образом могли так изменится физически, тогда как монголы Джучиевой Орды и узбеки сохран6и свой монгольский тип в Мавераннахре. Еще замечательно то, что во всем Восточном Туркестане говорят тюркским языком и таджиков как отдельного сословия между ними нет. [6, c.69].

Таким образом, первый казахский ученый, энциклопедист, Ч.Валиханов говоря об этногенезе народов Центральной Азии ни раз подчеркивал взаимопроникновение и сближение их путем различных отношений, доказывая, что процесс формирования народности является длительным и непрекращающимся этапом истории.
Список использованной литературы:

1.Б.Сулейменов, В.А. Моисеев. Чокан Валиханов – востоковед. Изд-во «Наука» КазССР, - Алма-Ата,1985 .-112 с.

2.Масанов Э.А. Очерк истории этнографического изучения казахского народа. Алма-ата, 1996.

3.Ч.Валиханов. Собрание сочинений в 5 т., т 1-Алма-Ата: под редакцией Казахской советской энциклопедии,1984.-432 с.

4.Марков С. Идущие к вершинам. Алматы, «Санат»,1998.-336 с.

5.Ч.Валиханов. Собрание сочинений в 5 т., т 3-Алма-Ата: под редакцией Казахской советской энциклопедии,1984.-432 с.

6. От истоков к современности: мир великих ученых и исследователей. Ш. Уалиханов. Журнал «Вестник дипломатии», изд-во МИД РК,2008, №3.с.69-70.

Архыматаева А.Ж., Аханова Б.Ж.

Қазақ инновациялық гуманитарлық ­заң университеті

Ш.Ш.Уәлиханов небары 30 жылға жетпейтін уақыт өмір сүрді. Бірақ осы қысқа өмірінің өзінде саяхатшы ғалым артына мол ғылыми мұра қалдырды. Шоқанның өшпес мұрасы бүгінгі Отандық тарих пен басқа қоғамдық ғылымдар саласын терең зерттеу мен насихаттау ісінде орны бөлек. Шоқан Уәлиханов Батыс – Сібір генерал – губернаторының қарамағына жұмысқа қалғанда, қызмет бабы барысында оған бірден – ақ қазақ өлкесінің жер – жерімен жақынырақ танысып, ғылыми зерттеулер жүргізуіне қолайлы жағдай туды. 1853 - 1854 жылдары Шоқан төтенше тапсырмалармен Сарыарқаға барған кезде Нұра, Сарысу өзендерінің бойындағы архитектуралық ескерткіштермен танысады. Қапал бекінісіне барғанда Ұлы жүз қазақтарының жазба – деректерін жазып алады.

Туған халқына деген теңдессіз махаббат Шоқанды қазақ халқы тарихының ғылыми негізін қалауға ұмсындырды. Оның этнографиялық жазбалары, тарихи зерттеулері күні осы уақытқа дейін құндылығын жойған емес.

Шоқанның қазақ халқының түп-тегі туралы ойларының да теориялық- методологиялық маңызы зор. Көшпелі жұрттың, әсіресе жазу-сызуы жоқ тайпалардың тарихын айқындар басты көз қазақ халқының шығу тегі, түп тамырының асыл діңгектері болып табылады. Жалпы, олардың кейбір үзінділері өркениетті елдердің жылнамаларындағы деректермен астасып жатыр деп атап көрсетті ол. Жазба ескерткіштердің хабарларына баса мән бере отырып ұлы ғалым халықтың ауыз әдебиетіндегі деректердің аса маңыздылығын атап көрсете келіп, жазба дерек көздерімен салғастырғанда бұлардың нақтылығы айқындала түседі деп көрсетті.

Дала өркениеті тудырған шежіре мәліметтеріне деректік талдау жасау, көшпелілік болмысқа тән тарихи ой-сана мен тарихи таным өрісін, оның табиғатын және құрамдық бөліктерін, әлеуметтік-мәдени қызметін тануға жол ашады. Тарихи ертегілер, жыр-дастандар, тарихи әңгімелер, аңыз, қария сөз, шешендік, билер сөзі және басқа да ауызша айтылып, халық жадында сақталған мұралар шежірелік дәстүрді құрайтын ішкі деректерге жатады. Өз кезінде Ш. Уәлиханов, қазақта «бірде-бір мәнді оқиғасы, бірде-бір керемет кісісі туралы айтылмай қалғаны, халық жадында сақталмай қалғаны жоқ», - деп атап өткен [1, б.157]. Расында да, қазақ мәдениетінде, төл әдебиетінде үлкен деректік қор бар. Ол деректемелердің тарихи шындықты суреттеудегі ерекшеліктері ғылымда қарастырылмай келді. Қазақ шежірелерінің тарихи мәліметтерін сын көзқарас тұрғысынан тексеру, нақты ғылыми тәсілдермен шындыққа сәйкес келетін ақиқатын анықтау, қажетінше ғылыми айналымға енгізу – мемлекет, ұлт және мәдениет тарихын деректік тұрғыда зерттеуді жаңа деңгейге көтеретін келелі мәселе.

Шежіренің негізгі мақсаты тарихи білім жүйесінде сақталатын дәстүрлі мәдени құндылықтар мен дәстүрлі қоғамның рухани-әлеуметтік, идеологиялық-саяси сабақтастығын қаматамасыз ету. Осының барлығы ұлттық мәдениеттің тұғыры болғандықтан, оны тұрақты қоғамдық институтқа айналдыру мақсатында шежіре түсінігінің дәстүрі төңірегіне киелілік сипат ұғымы, ерекше қасиеттеушілік берілгені де байқалады. Халықтың фольклорлық мұрасында сақталған «жеті атасын білген ер – жеті елдің қамын жер» дейтіндей әлеуметтік формулалар осының бір даналық айғағы. [2, б.6].

Халықтың тарихи мәліметтер зерттеушілер үшін құнды болуына қарай, әр заман тарихнамашылары қазақтың тарихи фольклор деректерін қажетсінді. ХІХ ғасырда «Қазақ шежіресі» атты мағынасы терең ғылыми мақала жазған ірі ғалым Ш. Уәлихановтың еңбегі елеулі. Шоқан бұл деректерді өзі ғана жинап қоймай, сол кездегі қазақ ортасындағы көзі ашық, сауатты, қайраткер адамдарға да аманат қылды. Кейін бүл мұралар Г. Потаниннің кітаптарында жарияланған. Ә. Бөкейханның төрелер шежіресіне қатысты жинақтаған генеологиялық мәліметтері бүгінгі күні де өзектілігі мен ғылыми-қолданбалы мағынасын жоғалтпаған. [2,б.7].

Шежірелердегі тәңірлік дүниетаным белгілері де айрықша көрінеді. «Көнетүркілік салтты, оның наным-сенім, әдет-ғұрып, той-думан, жол-жоба дәстүрлерін, жыр-өлең сипатында жалғасқан тарихи аңыздарын, әртүрлі уақытта өткен жырау жырларын, салтанат пен әуенге деген құштарлығын, халық әдеті мен билердің шешендік өнері мен билік айту өнегесі сияқты парасат, ақыл-ой мұраларын сақтаушылары деп қазақтарды айту қажет» - деп, кезінде Ш. Уәлиханов ескерткен [3,б. 30].

Шежірелерді жиып отыру ортағасырлардан бері ел ортасынан шыққан атақты адамдары айналысқаны осыдан байқалады. Әрине, алдымен бұл тектілерге тән әулеттік әдет. Ш. Уәлиханов еңбектерінде Есім хан, Тәуке хан, Сәмеке мен Әбілмәмбеттің ұрпақтарында сақталғандығы шежірелер туралы айтылады. Шежірелік жазбалар авторлары бар нақты тарихнамалық туынды белгілері болғандықтан, бұларды шежірелік тарихнама ретінде қарастырылуы әбден дұрыс.

Тұрмыстық фольклор жанрына тән мақал-мәтел, бесік жыры, бата, беташар т.б. сөз үлгілерін халық мәдениетін игерген кез келген адам біледі. Ән, әуен, жыр, өлең – бұлар шежірелік деректі сақтау қызметін атқарушы дәстүр тасымалдаушы құралы болып табылады. [3,б. 32].

Қазақ шежірелеріндегі "Қазақ түбі" мәліметтері қазақ руларының барлығы ерте заманнан келе жатқан түрік жұрағаты десе, генеалогиялық жағынан оған жатпайтын төре, қожа, төлеңгіттер қазақ құрамынан тыс айтылғандықтан да кірме топтар қатарында есептеледі. Мұны Ш. Уәлиханов та мақаласында анық көрсеткен. «Қазақта "кірме" деген сөз бар. Ол сөздің мағынасы өз отанынан, ата мекенінен, ру-тайпа ортасынан жақсы-жаман себептермен шығып кетіп, өзге елге келген, сіңісіп кеткенге дейінгі адамдарды айтады» - деп, шежіре кірме ұғымына анықтама береді. Қазақ руларының ішінде өзара алмасқан аталар да аз емес. [4,б. 220].

Шежірелерде осы сияқты тарихи-әлеуметтік құбылыстар түсіндіріліп отырылды. Қазақ ортасында бір рудан басқа рудың құрамына ауысып жүрген тұлғалар қай заманда болмасын көп болған. Жаңа рудың ішіне олар, әрине, бала, ұл қатарында кіретін болған. «Бұлар өз әулетін жоғалтпай, қожа, төре, ноғай, татармыз деп өз үрдісін, тарихын, тегін жоғалтпай, сақтап қалуы қайсарлығы, табандылығы, ұждандылығы деу қажет. Бар қасиеттерінің барлығы да қазақ болып кеткендер» - деп түсіндіреді Сондықтан қазақтың барлығы бір-біріне қарға тамырлы қазақ болады. [5, б. 4.].

Сондай­ақ қазақ шежірелерінде қазақ хандары туралы деректер жинақы түрде баяндалады. XVIII ғасырдың ауызша тарихи дәстүрі туындыларында қазақ халқының жоңғар басқышыларына қарсы ұлт-азаттық күрес тарихы ерекше суреттеледі. Бұл туралы Ш. Уәлиханов: «Ата-бабаларының ерлігін жырлайтын көне жыр-аңыздар жазу-сызуға түспей ауызша айтылып келуіне қарамастан, шежіре сақтаушы жыршылардың суырып салма импровизаторлық ғажаб өнер қабілеті мен халықтың тарихи өлең, дастан, ертегі, аңыз, әңгімелерге ден қойып сүйіспеншілікпен тыңдауының арқасында ұзақ жылдар бойы ауыздан ауызға айтылып, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып осы күнге дейін сол өзгермеген таза қалпында сақталған, және жапан даланың әрбір шетінен хатқа түсірілген сол мұралардың барлық көшірмелері өзара ұқсас келеді" – деп жазған [1,б.149]. Жыр дәстүрін атқарған қызметі жағынан шежірелік мұраға жатқызған өте дұрыс. Жырау мен жыршы атқарған әлеуметтік-мәдени қызметті осы шежірелік жады мен дәстүрлі тарихи сана арқылы іске асырған. Сол тарихи дәуір шындығын жырға салған атақты Жиембет, Марғасқа, Ақтамберді, Қожаберген, Үмбетей, Бұқар сияқты тарихты шежіре еткен жыраулар болған.

Ш. Уәлиханов қазақтың әрбір текті ақсақалы өз руының шежіресін анық біледі, деп айтқан [1,б.149]. Шоқан жазған шежірелік шығармалардың ең әйгілісі – "Абылай", "Қырғыз рулары", "Ұлы жүз туралы", "Ұлы жүздің аңыз-әпсаналары", "XVIII ғ. батырлар жыры" және т.б. Бұл еңбектерде Шоқан тек қазақ емес, сондай-ақ жалпы түрік-моңғол жұртының тарихи жәдігерлері туралы көп ізденген: яғни, олардың шығу тегі, тарихи деректері, мәдени ерекшеліктері, тәңірлік түсініктері, бақсылық дәстүрі, ру құрылымы, халық календары, хандары, космогониясы, наным-сенім жүйесі, қазақ ортасындағы мұсылмандық құқық, шежірешілер, қария сөз, аңыздардың мазмұны, атақты адамдары, рухани құндылықтары және т.б. өткір көп мәселелердің барлығының басын қайырып, зейін қойып, тиянақты ізденген. [6,б. 30].

Cонымен, Шоқан жазбаларындағы тарихи дерек ретіндегі қазақтың түп тамырын айғақтайтын шежірелік шығармаларының орны ерекше. Қорыта келгенде Шоқан Уәлиханов бізге аса бағалы ғылыми мұра қалдырды, олар Қазақстан, Орта және Орталық Азия халықтары тарихының, этнографиясының күрделі ғылыми проблемаларын шешуге көмектескен бай мұра деп айтуға болады.
Әдебиеттер

1. 
   Валиханов Ч. Киргизское родословие // Собр. соч. в 5-ти томах. – А., 1985. – Т.2. – С. 148-166.
   
2. 
   Алпысбес М.А. Шежіре тарихи дерек көзі // Қазақ тарихы. – 1999. - №2. – Б. 6-10.
   
3. 
   Алпысбес М.А. Қазақ түрік шежірелерінің зерттелуі // Қазақ тарихы. – 2004. – № 4. – 30-34 бб.
   
4. 
   Жақсыбайұлы Т. Шежіре. Қаракесек руына жататын Сарым еліндегі Өтеміс – Тоқсан ұрпақтарынан тарайтын Тоқсары, Құлық, Құлсары, Қожақұл ұрпақтарының шежіресі. Екінші кітап. – Қарағанды, 1999. – 356 б.
   
5. 
   Алпысбес М.А. Шежірелік деректердің тарихи-генеалогиялық мәні және қызметі // Вестник СемГУ им. Шакарима. Научный журнал. – № 1. – 2007. – 3-9 бб.
   
6. 
   Тұяқбаев Р. Қазақ халқының ұлттық, рулық қалыптасу шежіресі. – Көкшетау, 2003. – 291 б.
   

Шәкәрім атындағы Семей мемлекеттік университетінің тарих мамандығының магстранты

Осындай ауыр жағдайлардың нәтижесінде және орыс демократиясының мәдениеті мен ғылымының игілікті әсерінің негізінде Қазақстанда алдыңғы қатарлы философиялық, әлеуметтік-саяси ой-пікірлер қалыптаса бастады.

Қазақ халқы ұлттық мәдениетінің тарихына жаңа жол ашушы бір топ ұлы ойшылар мен прогрессивті ағартушылар, қоғамдық-саяси қайраткерлері шықты. Олардың қатарында Шоқан Уәлихановтың (1835-1865 ж) алар орны ерекше.

Биыл қазақтың біртуар перзенті, ұлы ғалым Шоқан Уәлихановтың туғанына 175 жыл толады.

Қырғыз хандарының ұрпағы және орыс армиясының офицері Шоқан Шыңғысұлы Уәлианов шығыстану көгінен құйрықты жұлдыздай ағып өтті. Орыс шығыстанушылары оны бірауыздан ерекше құбылыс деп мойындап, болашақта түркі халықтарының тағдыры туралы ұлы және маңызды жаңалықтар ашады деп үміттенген еді, бірақ Шоқанның мезгілсіз дүние салуы бізді бұл үміттен айырып отыр. Ол 30-ға да толмастан өкпе ауруынан қайтыс болды. Оның аққан жұлдыздай қысқа өмірі ғылым үшін өте құнды жылдар болған.

Шоқанды өз халқының тарихы, қоғамдық құрылымы, саяси өмірі, білімі, кәсібі, имандылық қасиеттері әр уақытта толғандырды. Бұлар оның шығармаларының өзекті тақырыбы болды. Ол өз халқын сүйді, оның болашағына сенді, мақтан тұтты. Шоқан өз халқының азаттыққа жетіп, білім алуын армандады.

Терең білімді, ғылымға берілген Шоқан өз қызметін халық тағдырымен байланыстыра қараған. Сондықтан ол тек ғалым ғана емес, қоғам қайраткері де болды.

Шоқан Уалихановтың ғылыми шығармашылығы Орталық Азияда жасаған экспедицияларының барысында жинақталған бай тарихи – этнографиялық материалдардан тұрады. Оның мақалалары, очерктері, күнделік жазбалары көшпелілердің тұрмысын, олардың әдеп – ғұрыптары, аңыздары мен өлең – жырларын сипаттап мазмұндайды. Осы жұмыстардың негізгі тақырыптық бағыты этнография болды. Барлық экспедицияларда Шоқан Уалиханов барған ерлерінің жергілікті халқын ден қойып зерттейді. Орта Азия мен Қазақстанның халықтарын зерттеу арқылы Шоқан Уалиханов сол кездегі тек тұрмыстық санадағы ғана емес, сондай-ақ ғылыми ортада орын алған түсініктерді жоққа шығаруға ұмтылды. Шоқан Уалиханов қырғыз тарихнамасының негізін қалаушы деп те әбден айтуға болады, «тарихи-филологиялық тұрғыдан қырғыздарды тұңғыш зерттеуші-деп көрсетеді белгілі кеңес тюркологы Ғ.Н. Кононов.

Өзінің тікелей көргендері, жазбаша нұсқалар мен халық аңыз –ертегілері негізінде қазақ ғалымы қырғыздар туралы бірспыра қызықты зерттеу жұмыстарын әзірледі, олар өздерінің мәнін осы уақытқа дейін жойған жоқ.

Өкінішке орай, қырғыз халқына арналған еңбектердің де көпшілігі аяқталмай қалған, сөйтіп олар ұзак уакыт архивте сақталып жатып, тек 1950-1960 жылдары ғана мәлім болды «қырғыздар туралы жабалар еңбегінде ол қырғыздың атақты көшіп-қоныс жерлеріне шолу жасап, елдің геграфиялық

Очеркін жасады.

Бүгінде Шоқан көзқарастарына қатысты бірнеше пікірлер айтылып жүр. Бұл негізінен Шоқанның орыстың революцияшыл демократтарының идеясын қанша дәрежеде қабылдағаны және халқы үшін қандай істер істегені туралы байламдар. Акдемик С. Зимановтың монграфиясында (1965ж) Уәлихановтың саяси көзқарастары жайлы пікірлер үш топқа бөлініп қарастырылады. Шоқанды бағалау үшін үш ұдайы пікірге бөліну мәселенің күрделілігін көсетеді.

Бірақ, ғалымдардың барлығы негізгі мәселеде бір ауыздан, атап айтқанда, Шоқанның орсытың ұлы революцияшыл демократтарының шығармаларымен етене таныс болып, оларды іштей жақтағанын, өз халқын сүйгенін, оны шамасы келгенше қорғауға, орыс мәдениетін үйретуге тырысқанын мойындайды.

Адам- әрқашан да өз ортасының перзенті. Ендеше Ш. Уәлихановқа берер бағамыз нақты тарихи жағдаларға байланысты болмақ.

Шоқанның «атаңның ұлы емес, адамның ұлы» болуға тырысқан деп айта аламыз. Шоқан шығармаларынан халқына деген шексіз жаңашырлығын, сүйіспеншілігін байқаймыз. Патша үкіметінің қазақтарға кемісітушілік саясатын қолданып отырғанына ол үзілді- кесілді қарсы шықты. Халқының сауатсыз болғанын жасырмай айтқан Шоқан оның қабілетті, өркениетті қабылдай алатын ел екенін де дәлелдеді.

Глушко Е. Семипалатинский государственный педагогический институт

историко-филологический факультет группа И-432