Қолданылған әдебиеттер тізімі

1. 
   Азаматтық кодекс (Жалпы бөлім) 1994 ж.24 желтоқсан. «Юрист» Алматы//2009ж.
   
2. 
   Жылжымайтын мүлік ипотекасы туралы ҚР 1995 жылғы 23 желтоқсандағы №2723 Заңы
   
3. 
   Азаматтық құқық 1 том.Жоғарғы оқу орындарына арналған »басылымы.//Жауапты ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин Алматы, 2003 ж.
   

Старший преподаватель кафедры теории и истории

государства и права КазГЮУ
ПРАВОВЫЕ ОСНОВЫ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ КОМИТЕТА ПО ОХРАНЕ ПРАВ ДЕТЕЙ МИНИСТЕРСТВА ОБРАЗОВАНИЯ И НАУКИ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН
Охрана прав и защита законных интересов детей - одно из основных направлений национальной политики Республики Казахстан.

В настоящее время в республике проживают около 5 млн. детей с рождения до совершеннолетия (от 0 до 18 лет). Из них: 1 млн. 508 тыс. детей дошкольного возраста, около 3-х млн. - дети школьного возраста. Каждый из этих детей нуждается в различных мерах государственной защиты [1].

Государством делается все возможное, чтобы нашим детям жилось хорошо и комфортно. Сегодня в республике есть необходимая база нормативных правовых документов в области защиты прав детей, имеется сеть различных организаций для обучения и воспитания детей, действуют всевозможные службы по психологической, педагогической, юридической, медицинской поддержке детей. Из года в год увеличиваются бюджетные средства, выделяемые на образование, здравоохранение, социальное и культурное обеспечение детей.

Целями государственной политики Республики Казахстан в интересах детей являются (п.1 ст.6 Закона о правах ребенка):

1) обеспечение прав и законных интересов детей, недопущение их дискриминации;

2) упрочение основных гарантий прав и законных интересов детей, а также восстановление их прав в случаях нарушений;

3) формирование правовых основ гарантий прав ребенка, создание соответствующих органов и организаций по защите прав и законных интересов ребенка;

4) содействие физическому, интеллектуальному, духовному и нравственному развитию детей, воспитанию в них патриотизма, гражданственности и миролюбия, а также реализации личности ребенка в интересах общества, традиций народов государства, достижений национальной и мировой культуры;

5) обеспечение целенаправленной работы по формированию у несовершеннолетнего правосознания и правовой культуры.

Государственная политика в интересах детей является приоритетной областью деятельности государственных органов и основана на (п.2 ст.6 Закона о правах ребенка):

1) законодательном обеспечении прав ребенка;

2) государственной поддержке семьи в целях обеспечения полноценного воспитания детей, защиты их прав, подготовки их к полноценной жизни в обществе;

3) установлении и соблюдении государственных минимальных социальных стандартов, направленных на улучшение жизни детей с учетом региональных особенностей;

4) ответственности должностных лиц, граждан за нарушение прав и законных интересов ребенка, причинение ему вреда;

5) государственной поддержке общественных объединений и иных организаций, осуществляющих функции по защите прав и законных интересов ребенка.

В целях выполнения международных обязательств по наилучшему обеспечению прав детей в январе 2006 года постановлением Правительства Республики Казахстан был создан Комитет по охране прав детей Министерства образования и науки Республики Казахстан.

В соответствии с Положением о Комитете по охране прав детей Министерства образования и науки Республики Казахстан (утверждено Приказом  Ответственного Секретаря  Министерства образования и науки Республики Казахстан от 5 декабря 2007 года № 383-к) Комитет по охране прав детей Министерства образования и науки Республики Казахстан (далее – Комитет) является ведомством, осуществляющим в пределах компетенции  Министерства образования и науки Республики Казахстан  (далее – Министерство) реализацию государственной политики в сфере охраны прав и законных интересов детей, а также специальные исполнительные и контрольные функции в этом направлении.        

С начала своей деятельности Комитетом проведена определенная работа по реализации одной из самых важных задач - реализация действующей нормативной правовой базы в области защиты прав детей и ее совершенствование. Правовую основу деятельности Комитета в этом направлении составляют Конституция РК, Закона РК «О правах ребенка», «О браке и семье», «О детских деревнях семейного типа и домах юношества», «О социальной и медико-педагогической коррекционной поддержке детей с ограниченными возможностями», «О профилактике правонарушений среди несовершеннолетних и предупреждении детской безнадзорности и беспризорности», «Об охране здоровья граждан Республики Казахстан» и др.

Для обеспечения качества жизни детей, соответствующего международному уровню, Казахстан присоединился ко многим международным документам, в том числе к Конвенции о правах ребенка.

В связи с принятыми международными обязательствами Казахстан установленные сроки отчитывался в Комитет ООН по правам ребенка о выполнении подписанных им нормативных правовых актов. Так, в соответствии с резолюцией, принятой на 58-й сессии Генеральной Ассамблеи ООН, в сентябре 2006 года Комитетом был подготовлен Национальный отчет о выполнении Декларации и Плана действий «Мир, пригодный для жизни детей».

Комитетом также был подготовлен Доклад о реализации Республикой Казахстан положений Факультативного Протокола об участии детей в вооруженных конфликтах, который был заслушан в Комитете ООН по правам ребенка в г. Женеве в сентябре 2006 года.

За время ратификации Конвенции о правах ребенка Казахстан уже дважды отчитывался в Комитете ООН по правам ребенка о выполнении его положении. Второй отчет, подготовленный Комитетом, состоялся на 45-й сессии Комитета ООН по правам ребенка в мае 2007 года. В целях реализации рекомендаций, данных на этой сессии Казахстану, Комитетом разработан «План мероприятий по реализации Заключительных замечаний Комитета ООН по правам ребенка», который рассмотрен и утвержден на заседании Межведомственной Комиссии по международному гуманитарному праву и международным договорам по правам человека [2].

Для более эффективного решении вопросов улучшения положения детей в республике Комитетом разработана и утверждена постановлением Правительства Республики Казахстан от 21.12.2007 г. № 1245 Программа «Дети Казахстана» на 2007-2011 годы.

В данной Программе предусмотрен комплекс мер по улучшению качества жизни детей, профилактике социального сиротства, обеспечению для детей-сирот и детей, оставшихся без попечения родителей, условий, приближенных к семейным. В ходе реализации программы планируется открытие в республике 5-ти специальных коррекционных организаций образования, 3-х реабилитационных центров для несовершеннолетних, оставшихся без попечения родителей, 6-ти детских деревень семейного типа, 12-ти домов юношества, 15-ти детских домов семейного типа, а также увеличение числа специалистов органов опеки и попечительства [3].

В этих же целях Постановлением Правительства РК от 09.07.2004 г. № 591 создана Межведомственная комиссия по делам несовершеннолетних и защите их прав при Правительстве Республики Казахстан. Рабочим органом данной комиссии является Министерство образования и науки, который выступает в роли инициатора по развитию взаимодействия с государственными органами, неправительственными организациями и средствами массовой информации по вопросам охраны прав и законных интересов детей [3].

За 2007-2010 гг. было проведено несколько заседаний данной комиссии с участием руководителей семи министерств и ведомств по таким актуальным вопросам, как создание ювенальных судов и системы ювенально юстиции, создание условий для несовершеннолетних, вернувшихся из воспитательных колоний, проблем беспризорных и безнадзорных детей, подросткового суицида, состояния и развития образовательных услуг для детей с ограниченными возможностями в развитии, а также обеспечению качественного и сбалансированного питания детей в общеобразовательных школах. Итогами работы комиссии стало принятие решений по вопросам профилактики правонарушений, беспризорности и безнадзорности, внесение конструктивных предложений по совершенствованию законодательной базы, выработка рекомендаций для местных исполнительных органов, совместная работа и координация действий всех государственных органов, совместная работа и координация действий всех государственных органов, направленных на обеспечение наилучших интересов детей в нашей республике.

Для создания эффективной системы межведомственного взаимодействия Комитетом при поддержке местных исполнительных органов был проведен анализ деятельности неправительственных общественных организаций, занимающихся вопросами детства, и создан республиканский банк данных. Число таких неправительственных общественных организаций в республике на сегодняшний день составляет 604. С некоторыми из них Комитетом подписаны Меморандумы, договора и соглашения о сотрудничестве.

Так, например, в целях оказания практической помощи организациям образования, органам опеки и попечительства, неправительственным общественным организациям в вопросах охраны прав детей Комитетом совместно с Детским Фондом ЮНИСЕФ подписан Годовой Рабочий План «Усовершенствование системы социальной защиты», в котором предусматривается сотрудничество по таким направлениям, как проведение мониторинга реализации и защит прав детей, созданий служб поддержки семьи, проведение коммуникационной кампании в целях повышения осведомленности населения о рекомендациях Комитета ООН по правам ребенка.

В рамках Регионального проекта МОТ по искоренению наихудших форм детского труда совместно с заинтересованными министерствами и ведомствами, Конфедерацией работодателей республике разработан и подписан совместный план работы. В соответствии с этим документом с целью повышении информированности населения о наихудших формах детского труда проведена конференция по вопросам детского труда и внедрения системы мониторинга детского труда, издан сборник «Детский труд: Международные конвенции и законодательство Республики Казахстан». Кроме того, планируется провести работу по определению механизма сбора статистической отчетности в части использования детского труда по отраслям хозяйства его использования в надомных условиях, в крестьянских и фермерских хозяйствах.

Основным партнером Комитета в решении задач по обеспечению защиты прав детей являются все заинтересованные министерства и ведомства, различные международные и неправительственные общественные организации, средства массовой информации и родительская общественность.

В целях обеспечения координации деятельности этих государственных и негосударственных структур, а также выполнения международных обязательств по наилучшему обеспечению прав детей впервые в республике создана новая государственная система управления правозащитной деятельности в интересах ребенка, основным компонентом которой является нравственно-духовное развитие человека.

Координационным органом этой системы является Комитет по охране прав детей Министерства образования и науки Республики Казахстан, который имеет свои территориальные подразделения – Департаменты по защите прав детей во всех 16 регионах республики [4].

Департамент является юридическим лицом в организационно-правовой форме государственного учреждения, обладает обособленным имуществом, принадлежащим ему на правах оперативного управления, аренды и других оснований, предусмотренных действующим законодательством Республики Казахстан, имеет самостоятельный баланс, печати и штампы со своим наименованием на государственном языке, бланки установленного образца, а также счета, открытые в установленном законодательством порядке в территориальных органах казначейства.

Уполномоченным органом Департамента является Комитет по охране прав детей Министерства образования и науки  Республики Казахстан. Положение является учредительным документом Департамента.

Целью деятельности Департамента является формирование нравственных приоритетов и духовных ориентиров в обществе,  а также создание эффективной системы межведомственной координации по вопросам защиты прав детей. Предметом деятельности Департамента является создание условий для гармоничного  развития личности ребенка на основе соблюдения всех законных прав, предусмотренных действующим законодательством Республики Казахстан и Конвенцией о правах ребенка (п.2 Положения).

Таким образом, территориальным органам по защите прав детей отводится немаловажная роль в решении имеющихся проблем и задач, одной из которых является создание устойчивого внимания общества к проблемам защиты прав детей и объединение усилий государственных структур, общественных, неправительственных, международных организаций, бизнес-кругов, СМИ и других социальных групп по формированию и реализации государственной политики в интересах детей.

1. Комиссия по правам человека при Президенте и ЮНИСЕФ обсудили проблемы защиты прав детей в Казахстане И.Игнатова. Казахстанская правда, 08.09.2007;

2. ЕС реализует в Республике Казахстан новый проект в области защиты прав детей. Национальное информационное агентство «Казинформ» (http www.inform.kz), 24 апреля 2008;

3. Законодательная база Республики Казахстан в области прав ребенка. Комитет по охране прав детей МО РК, Национальная Академия образования им. Ы.Алтынсарина. CD-диск, 2008;

4. Интерент –сайт Комитета по охране прав детей МОН РК.

Нұғыманов Е.Е.

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

заң факультетінің азаматтық, табиғиресурстық және экологиялық құқық кафедрасының доценті, з.ғ.к.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ СОТ ТӨРЕЛІГІН ТЕК ҚАНА СОТТЫҢ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУЫ ИНСТИТУТЫН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕСІ

Қазақстан Республикасы Конституциясының 75-бабына, Конституциялық заңының 1-бабына сәйкес, Қазақстан Республикасында сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады [1]. Ал, Конституция мен аталған Конституциялық заңда Қазақстандағы сот жүйесін Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты және жергілікті соттар құрайды делінген. Сондай-ақ, елімізде мамандандырылған соттарды құру мәселесі қарқынын жылдамдатуда. Олардың қатарына әскери соттарды және мамандандырылған экономикалық, қаржылық соттарды жатқызуға болады. Сот әділдігін тек қана соттың іске асыруы принципінің саяси-құқықтық маңызы орасан зор.

Сот билігін жүзеге асырудың негізгі нысаны сот әділдігі болғандықтан, мемлекеттік қызметтің бұл түрі соттың мәжілістерінде істерді заңмен бекітілген сот өндірісі нысандарында қарап шешуін көзделді. Осыған байланысты, Конституциялық заңның ережесіне сәйкес, ешқандай өзге органдар мен тұлғалардың судья өкілеттігін немесе сот билігі функцияларын иеленуге құқығы жоқ.

Мұнымен қоймай, сот ісін қарау тәртібі мен қаралуға тиісті өтініштерді, арыздар мен шағымдарды басқа ешқандай органның, лауазымды немесе өзге де адамдардың қарауына немесе бақылауға алуына болмайды деп шек қояды.

Осыған байланысты Конституциялық заңның талабы бойынша, республикада қандай да болмасын атаумен арнаулы және төтенше соттарды құруға рұқсат етілмейді.

Тұлғаны қылмысқа байланысты кінәлі немесе кінәлі емес деп тану және осының негізінде оған қатысты айыптау немесе ақтау үкімін шығару; қаралған талап арызға қатысты шешім қабылдау соттың ғана құқығы.

Тек сот қана сот істеріне байланысты жаза тағайындай алады және басқа мемлекеттік мәжбүрлеу шараларын қолданады.

Сот қаулыларын тек қана жоғарғы сатыдағы сот сатылары апелляциялық және қадағалау тәртіптерінде тексеріп, бұза алады немесе тиісті өзгерістер енгізу құқығын пайдаланады.

Сот әділдігін тек қана тәуелсіз судья (сот) жүзеге асыра алады деп ара қатынасы қарастырылып отырған принциптерді тығыз байланыстыруымызға болады.

Мұның өзі сот әділдігін (билігін) тек соттың жүзеге асыру принципі арқылы, сот билігін мемлекеттік механизмде заң шығарушы және атқарушы биліктермен қатар дербес, әсер ете алатын күші бар билік тармағы ретінде орнықтырады.

Соттың құзыреті мемлекет пен қоғамда пайда болатын барлық қатынастарға қатысты. Бұл дегеніміз, құқық нормаларымен реттелетін барлық қоғамдық қатынастар, дау пайда болса, соттың қарауына өте алады.

Өз қарауына жатпайтын іс бойынша азаматтық сот ісін жүргізуді жүзеге асырған, өз өкілеттігін асыра пайдаланған немесе ҚР АІЖК-де көзделген азаматтық сот ісін жүргізу принциптерін өзгеше түрде елеулі бұзған соттың шешімдері заңсыз болады және олардың күші жойылуға тиіс

Заңдылықты іске асырудың мақсаты конституциялық құрылысты, азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын, меншік түріне тәуелсіз, мекемелер мен кәсіпорындардың, ұйымдардың құқықтары мен мүдделерін қорғау болып табылады.

Конституцияның 79-бабы мен Конституциялық заңның 24-бабына сәйкес, республика соттары тұрақты судьялардан тұрады. 1995 жылы алғаш рет, Қазақстан заңында кеңес құқығының дәстүрлі тұрғыда судьяларды белгілі мерзімге сайлау принципінен ауытқу процесі жүргізіліп, судьялардың ауыстырылмайтындығы, яғни олардың өкілеттіктерін ешқандай мерзіммен Шектемеу принципі енгізілген болатын.

Мұнымен қатар, заң соттардың төрағалары мен алқа төрағаларына қызмет мерзімін 5 жылға шектейді. Алайда, осы мерзім аяқталған соң, олар мүлде өкілеттігін тоқтатады деген сөз емес. Егер, олар бұрынғы қызметтеріне немесе басқа соттағы осындай қызметке тиісінше, қайтадан сайланбаған немесе тағайындалмаған болса, тиісті соттың судьясы өкілеттігін жүзеге асыруды жалғастырады.

Судьялардың ауыстырылмайтындығы принципіне сәйкес, олар заңмен белгіленген тәртіпте өкілеттіктеріне ие болған соң, сол заң белгілеген негіздер мен тәртіптерсіз судьяны ешкім де қызметтен босата және ауыстыра алмайды. Өкілеттіктерін тоқтата тұру мәселесі заңның шеңберінде (негіздері мен тәртіптерін ескеріп) істелінуі керек.

Мұнымен қатар, заңмен судьяны қызметінен босату және оның өкілеттігін тоқтату мәселелері қарастырылған, мына келесідегі негіздерге байланысты:

1) орнынан түскенде немесе өз тілегі бойынша судья қызметінен босағанда;

2) медициналық қорытындыға сәйкес кәсіптік міндеттерін одан әрі атқаруға кедергі болатын денсаулық жағдайы бойынша;

3) судьяны іс-әрекетке қабілетсіз немесе іс-әрекетке қабілеті шектеулі деп тану не оған медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шараларын қолдану туралы сот шешімі заңды күшіне енгенде;

4) осы судьяға айыптау үкімі заңды күшіне енгенде;

5) Қазақстан Республикасының азаматтығынан айырылғанда;

6) судья қайтыс болған немесе соттың оны қайтыс болды деп жариялау туралы шешімі заңды күшіне енген жағдайда;

7) судья басқа лауазымға тағайындалған, сайланған және ол басқа жұмысқа ауысқан жаздайда;

8) соттың таратылуын немесе өкілеттік мерзімінің өтуіне байланысты, егер судья басқа соттағы бос қызмет орнына орналасуға келісімен бермесе, тоқтатылады.

Судьяны қызметінен босату және өкілеттігін тоқтатудың басқа да негіздері мен тәртібі Конституциялық заңның 34-бабында қарастырылған.

Бұдан тыс, судья қызметінен, орнынан түсуі арқылы да кете алады.

ҚР АІЖК-нің 13 бабына сәйкес, азаматтық сот ісін жүргізу барысында азаматтардың ешқайсысына артықшылық берілмейді және олардың ешқайсысы шыққан тегі, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайы, жынысы, нәсілі, ұлты, тілі, дінге көзқарасы, сенімдері, тұрғылықты жері жөніндегі себептермен немесе өзге де кез келген мән-жайлар бойынша кемсітілмеуге тиіс.

Келтірілген ережелер теңдік принципінің тағы бір жағын білдіреді: шексіз, барлық тұлғаларға тең құқықтар мен міндеттер стандарттарын қолдану қажет. Бұл дегеніміз әрбір азамат өзге азаматтармен бірге мемлекет немесе басқа тұлғалар жағынан қысым көрмей барлық конституциялық құқықтар мен бостандықтарды қолдануы мүмкін және құқылы [2].

Сонымен бірге барлық азаматтар заң алдында тең. Ол дегеніміз, заңды бұзбау, заңды өз мүддесіне қарай қолдану, және заңды бұзғаны үшін заңи жауапкершілік барлық азаматтарға қатысты. Бұл ережеден тұлғаның әлеуметтік деңгейі, сінірген еңбегі т.с.с. бойынша жеңілдік болуы мүмкін емес.

Заңды тұлғалардың ешқайсысына артықшылық берілмейді және олардың ешқайсысы да орналасқан жеріне, ұйымдық-құқықтық нысанына, бағыныстылығына, меншік нысанына және басқа да мән-жайлары себепті кемсітілмеуге тиіс.

Азаматтық-құқықтық жауапкершіліктен иммунитеті бар адамдарға қатысты азаматтық сот ісін жүргізу талаптары ҚР Конституциясында, АІЖК-де, заңдарда және Қазақстан Республикасы бекіткен халықаралық шарттарда белгіленеді.

Заң алдындағы теңдік азаматтық іс жүргізу құқық қатынастыры субъектілеріне қатысты бірдей қолданылатын құқықтың біртұтастығын білдіреді.

Сот алдындағы теңдік сот ісін жүргізуде сот алдында тараптар ретінде қатысатын азаматтардың, сот отырысында өздерінің мүдделерін қорғауға мүмкіндік беретін тең іс жүргізу құқықтарының болуын, және оларға әрекеттері үшін бірдей жауапкершілікке тартылу міндетінің болуын қамтамасыз етуі қажет. Сот көрсетілген заң ережелерін бұлжытпай орындауы керек.

Сонымен, бұл принцип тек азаматтардың құқықтары мен міндеттерін ғана емес, соттың да міндеттерін белгілейді. Сот алдындағы теңдік құқықтың заңдылық принципін толықтырады.

Бұл принцип АІЖК-нің 19 бабында белгіленген, оның мазмұны болып мемлекеттік құпиялар болып табылатын мәліметтері бар шешімдерді хабарлауды қоса, сондай-ақ бала асырап алу құпиясын, жеке, отбасылық, коммерциялық немесе өзге де заңмен қорғалатын құпияларды, азаматтар өмірінің ашық айтпайтын сырлары туралы мәліметтерді сақтауды қамтамасыз ету қажет екендігін не істі ашық қарауға кедергі келтіретін өзге де мән-жайларды негізге алған іске қатысушы адамының өтінішін сот қанағаттандырған кезде, сондай-ақ осы Кодекстің 179-бабының алтыншы бөлігінде көзделген жағдайда заңға сәйкес істерді қарау жабық сот отырысында жүзеге асырылады.

Сотта істі қарау жариялылығы принципі, егер азаматтар іске қатысушы тұлғалар немесе куәгер болып, соған байланысты сот отырысы залынан тыс жерде болмаса, өзге он алты жасқа жетпеген азаматтарға қатысты емес.

Сот істі соттың жабық отырысында қарау туралы дәлелді ұйғарым шығарады.

Жабық сот отырысында істі қарау азаматтық сот ісін жүргізудің барлық ережелері сақтала отырып және іске қатысатын қоғамдық өкілдерінің, ал керек жағдайда куәлардың, сарапшылардың, мамандардың және аудармашылардың қатысуымен өткізіледі. Бала асырап алу туралы шешімнен басқа шешімдер тек жариялы түрде шығарылады.

Азаматтардың жеке хат алысуы және жеке телеграф байланысы ашық сот отырысында арасында осы хат алысу мен телеграф байланысы болған адамдардың келісімімен ғана жария етілуі мүмкін. Бұлай болмаған жағдайда бұл адамдардың жеке хат алысуы мен жеке телеграф байланысы жабық сот отырысында жария етіліп, зерттеледі. Аталған ережелер фото және кино құжаттарын, дыбыс және бейне жазбаларды, сондай-ақ техникалық құралдардың көмегімен алынған жеке сипаттағы мәліметтер бар хабарларды зерттеген кезде де қолданылады.

Іске қатысушы адамдар мен ашық сот отырысына қатысушы азаматтардың сотта істі қарау барысын залда отырған орындарынан жазып алуға немесе дыбыс жазуды пайдаланып жазып алуға құқығы бар. Сотта істі қарау барысында киноға және суретке түсіру, бейнетаспаға жазу, тікелей радио және телехабар жүргізу соттың іске қатысушы адамдардың пікірін ескере отырып берген рұқсаты бойынша ғана мүмкін болады. Бұл іс-әрекет сот отырысының қалыпты жүруіне бөгет жасамауға тиіс және оның уақытын сот шектеуі мүмкін.

Жариялылық принципі сотқа тәрбиелік жұмысты атқаруға мүмкіндік береді. Бұл принцип азаматтық сот ісін жүргізудің ең маңызды мәселелерінің бірін – заңдылықты күшейту, құқықбұзушылықтың алдын алу, азаматтарды заңды орындау мен құрметтеу рухында тәрбиелеу шараларын жүзеге асыруға көмектеседі.

Мемлекеттің тәуелсіздігін білдіретін басты және өзекті мәселелердің бірі - мемлекеттік тілдің тәуелсіздігінде. Яғни, мемлекеттік тілдің мәртебесіне лайық еркін және кең тарапты қолданылуында. Олай болса, сот өндірісіндегі тіл принципіне тоқталсақ, бұны осылайша және ұлттық тіл принципі деп те атайды. Одан мағынасы мен бастысы бұл принциптің мақсаты өзгермейді.

Республиканың көп ұлтты факторы АІЖК-де де ескерілген. Бұл заңның 14-бабына лайық, азаматтық сот өндірісінде мемлекеттік тіл және онымен қатар орыс немесе басқа тілдер де қолданылады.

Іс бойынша сот өндірісінің тілін қылмыстық процесті жүргізуші орган аныктайды және бұл туралы қаулысын шығарады.

Іс жүргізіліп жатқан тілді білмейтін немесе ол тілді жетік білмейтін, сол іске қатысушы адамдарға өзінің ана тілінде немесе өздері білетін тілде арыз айтуға, жауаптар мен түсініктер беруге, тілек қоюға, шағым беруге, іс материалдарымен танысуға және сотта сөйлеуге, сондай-ақ АІЖК-і бекіткен тәртіпке сәйкес тілмаштың қызметін ақысыз пайдалануға құқылы екендіктері түсіндіріліп, қамтамасыз етіледі.

Баста айтылып кеткендей, тілдің тәуелсіздігі мемлекеттің тәуелсіздігі, мемлекеттік тілді қолданушы соттың (нақты судьяның) тәуелсіздігі бір-бірінен ажырамайтын ұғымдар болуға тиісті. Сондай-ақ, демократиялық, көпұлтты мемлекеттің саясаты, құрамындағы басқа ұлт тілдерінің де жетіліп дамуына мүмкіндік туғызуы, бұл принциптің мазмұнын көркейте түседі.

Сот жүргізілетін тілді біледі деп, сол тілді құр түсінетіндерді емес, еркін сөйлей алатындарды айтады. Сот құрамындағылардың немесе сот процесіне қатысушылардың біреуінің аудармашының міндетін атқаруына болмайды. Аудармашы адам істің шешімдеріне мүдделі емес, сот құрамы мен сот процесіне қатысы жоқ азамат болуға тиіс.

Қаралып отырған принциптің мазмұны мынадай қағидалардан тұрады: а) сот ісін көпшілік болып табылатын ұлттың тілінде жүргізу; ә) халық көпшілігінің тілін білмейтін іске қатысушыларды іс материалдарымен аудармашы арқылы толық таныстыру және сот ісін сол жерде жүргізу; б) мұндай адамдардың барлық сот істеріне аудармашының көмегімен қатысуы; в) олардың сотта ана тілінде сөйлеу мүмкіндігін беру.

Осылайша, бұл принциптің орасан зор саяси және тәжірибелік маңызы бар. Тіл принципі сотталушының барлық қорғану амал-тәсілдерін пайдалану мүмкіндігін қамтамасыз етеді. Мұнымен қоймай, процеске қатысушыларға және сот залында отырған жұртшылыққа зор тәрбиелік ықпал жасайды.

Азаматтық іс жүргізу құқығы теориясында бұл принциптің мазмұны, заңдылықты іске асыратын орган ретінде сотқа қойылатын келесі шарт болып табылады: азаматтық-құқықтық және өзге азаматтық дауларды шын болған жайттарға толық сәйкес шешу, субъективтік құқықтар мен міндеттер жайлы дұрыс шешім қабылдауға мүмкіндік беретін, осы жайттарға құқықтық баға беру(жіктеу жасау). Сотпен азаматтық құқықтар мен міндеттердің пайда болу негіздерін дұрыс түсіну заңдылықтың аса маңызды шарты, сонымен бірге сот ісін жүргізудегі дәләлдеу қызметінің мақсаты болып табылады. Қарастырылатын принципке сәйкес, сот шешімі, іске қатысты жайттардың толық, жан-жақты, дұрыс заңи мәні фактілердің айнасы болуы керек, және талап бойынша іс жүргізуге қатысты тараптардың субъективтік құқықтары мен міндеттері жайлы дұрыс ой түйініне ие болуы қажет. Сонымен сот шешімі іс жайттарына сәйкес, заңды және негізді болуы керек. Бұл принципті бұзу шығарылған сот актісінің негізсіз болатындығынан, сот шешімінің күшін жоюға әкеп соғады [3].

Баяндамамды қорыта келе Қазақстан - тәуелсіздікке жеткен алғашқы күндерінен бастап өзінің құқықтық жүйесін белсенді қалыптастырып келе жатқан ел екенін айтқым келеді [4]. Сонымен қатар мемлекетіміз барлық озық әлемдік стандарттарға сай келетін азаматтардың құқықтары мен бостандықтарын қорғауда қамтамасыз ететін ашық және бүкпесіз сот жүйесін қалыптастыруға бағытталған көптеген шараларды қабылдап келеді. Сондықтан да біздің осы жеткен үлкен жетістіктеріміз бүкіл әлемге аян болуы тиіс деп есептеймін.