Список использованной литературы

2. Конституция Республики Казахстан от 30 августа 1995 года // Ведомости Парламента Республики Казахстан. - 1996. - № 4. - Ст. 217.

3. Указ Президента Республики Казахстан от 24 августа 2009 года № 858 «О Концепции правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года» // САПП Республики Казахстан, 2009 г., № 35, ст. 331.

4. Гражданский процессуальный кодекс Республики Казахстан от 13 июля 1999 г. // Ведомости Парламента Республики Казахстан. - 1999. - № 18. - Ст.644.

5. Курс советского гражданского процессуального права. Том первый. Теоретические основы правосудия по гражданским делам. М.: Изд-во «Наука», 1981.

6. Гражданский кодекс Республики Казахстан (общая часть) от 27. декабря 1994 г. // Ведомости Верховного Совета Республики Казахстан. –1994. - № 23-24 (приложение).

7. Кодекс Республики Казахстан от 12 июня 2001 г. «О налогах и других обязательных платежах в бюджет« (Налоговый кодекс) // Вестник Парламента Республики Казахстан. – 2001. - № 11-12.- Ст.168.

8. Законность. Честность. Справедливость. Выступление Президента Казахстан Н.Назарбаева на V съезде судей Казахстан // Казахстанская правда, 19 ноября 2009 г.

председатель Костанайского

областного суда
СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ ИНСТИТУТА ПРЕДСТАВИТЕЛЬСТВА: ВОПРОСЫ ПРАВОТВОРЧЕСТВА И ПРАВОПРИМЕНЕНИЯ
Не следует, возбуждая в судье гнев, зависть и сострадание, смущать его: это значило бы то же, как если бы кто-нибудь искривил ту линейку, которой ему нужно пользоваться. Эти слова великого ученого Аристотеля, высказанные им при обсуждении судопроизводства времен античности, могли бы в полной мере быть отнесенными и к представителям сторон в гражданском процессе нашего времени.

Не секрет, что для многих наших граждан, представительство стало неким бизнесом, средством для обогащения. Такие понятия как: «установление истины по делу», «достижение справедливости» для таких представителей являются лишь красивыми словами, не более. Для них главное – это получение материальной выгоды. Для достижения этой цели отдельные представители, как сказал Аристотель, способны и разгневать судью, и вызвать у него сострадание, и смутить его и на многое другое.

Вместе с тем, надо признать, что данная проблема была, есть и будет, пока существует судопроизводство, и искоренить ее целиком невозможно, как и невозможно искоренить все пороки человечества. Но каким то образом улучшить ситуацию в этом деле общество, государство может и должно. Думаю, что для этого изначально следует установить источник негатива, заглянуть в корень проблемы, выявить причины неправильного поведения, и после этого перейти к разрешению самой проблемной задачи. Полагаю, что таким корнем, источником данной проблемы, является низкое правосознание граждан, в частности, и спад общей культуры населения, в целом.

В связи с обретением независимости и построением суверенного государства, Казахстан, отказавшись от советской идеологии, встал на путь строительства рыночной экономики. Данная перемена в государственном устройстве повлекла за собой смену ценностных ориентиров. Присущие старшему поколению казахстанцев понятия добросовестности, совестливости стали забываться, а подрастающее поколение казахстанцев стало интересовать лишь их материальное благосостояние. Все это привело к спаду уровня общей культуры населения и к снижению уровня уважения граждан к законам и государству, породив всеобщий правовой нигилизм. Впрочем, здесь нельзя не согласиться с Н. А. Шайкеновым говорившим, что правовой нигилизм имеет в нашем обществе древние и глубокие корни. Государство без культуры не имеет будущего, утверждали мудрецы. Думаю, что именно учитывая эти реалии сегодняшнего дня, Президент страны на последнем съезде партии «Нур-Отан» сказал о необходимости повышения уровня культуры граждан, нравственности, духовного сознания населения.

Поэтому полагаю, что улучшение института представительства следует начать с усиления работы по повышению уровня общей культуры граждан и преодолению правового нигилизма, введя повсеместный правовой всеобуч. Уже детям с дошкольного возраста следует объяснять о необходимости соблюдения законов, правил поведения в обществе, а в учебных заведениях предмет права необходимо ввести в обязательном порядке. О необходимости повышения правовой культуры граждан и формирования традиции уважения к закону, системного правового воспитания учащихся, начиная с дошкольного возраста, говорилось еще в Постановлении Президента страны «О мерах по организации правового всеобуча в Республике Казахстан» от 1995 года. Необходимость введения в учебных заведениях занятии правовой культуры нашла отражение и в Концепции правовой политики от 2002 года. Надо отметить, что во исполнение данных программ правительством были предприняты некоторые меры, однако, в действительности, уровень правосознания граждан должного повышения не достиг, о чем свидетельствует поднятие этого вопроса во второй Концепции правовой политики от 2009 года.

Конечно, данные предложения не приведут к сиюминутным положительным результатам в разрешении обсуждаемой проблемы. Понятно, что для достижения данных целей потребуется время, материальные средства, и возможно даже смена поколений. Но все это было высказано с целью выявления источника, корня проблемы, для принятия в дальнейшем масштабных и комплексных мер по улучшению института представительства.

В этом комплексе мероприятии особо следует обратить внимание на вопросы правотворчества. Ведь именно законы регулируют правоотношения представителей со сторонами и с судом. Что же говорит закон? Кто по закону сегодня может быть представителем в суде? В соответствии с ч. 2 ст. 58 Гражданско-процессуального кодекса РК, представителем в суде может быть любое дееспособное лицо, имеющее надлежащим образом оформленное полномочие на ведение дела в суде. Правильно ли это, предоставление права быть представителем в суде любому лицу, имеющему доверенность? Чтобы ответить на этот вопрос предлагаю изначально выяснить, что подразумевает законодатель под словом - «представитель». Из содержания статей главы 6 (Представительство в суде) ГПК, мы видим, что представитель – это лицо, представляющее интересы гражданина в суде, помогающее ему в совершении необходимых в суде юридических действий и совершающее эти действия вместо гражданина. Подлежащие совершению в суде участником процесса юридические действия, предусмотрены практически по всему ГПК. Следовательно, надо полагать, что представитель – это такое лицо, которое имеет юридическое образование, разбирается в законах, в работе суда и может оказать гражданину, участвующему в суде, квалифицированную юридическую помощь. Такое понимание «представительства» вытекает и из п. 3 ст. 13 Конституции РК, согласно которому, каждый имеет право на получение квалифицированной юридической помощи, а также из ст. 1 Закона РК «Об адвокатской деятельности», в соответствии с которым, адвокатура призвана содействовать реализации права человека на судебную защиту своих прав, свобод и получение квалифицированной юридической помощи. Также, словосочетание – «квалифицированная юридическая помощь», в соответствии с Толковым словарем русского языка С.И. Ожегова, означает оказание профессионального правового содействия лицом, обладающим специальным юридическим знанием и опытом работы по юридической специальности. Однако, на практике, в судах представителями участвуют лица, не имеющие никакого отношения к юриспруденции, не имеющие ни образования, ни опыта работы, озабоченные как я уже выше говорил лишь одной корыстной целью наживы.

Но больше всего в этом вопросе беспокоит то, что из-за действий таких представителей, а в некоторых случаях из-за бездействий, страдают обычные граждане – участники процесса, доверившие защиту своих прав таким представителям. Например, приведу случай из судебной практики. Зерновая компания обратилась в суд с иском к крестьянскому хозяйству о взыскании суммы неустойки, многократно превышающей сумму основного долга, за несвоевременный возврат последним семенной ссуды. Глава КХ, не имеющий необходимых юридических познаний, обратился за помощью к представителю. По данному делу главе КХ можно было бы и избежать необходимости выплаты огромной суммы неустойки, ввиду истечения срока исковой давности. Однако, из-за бездействия его представителя, не заявившего о применении судом исковой давности в соответствии с п. 2 ст. 179 Гражданского кодекса РК, иск Зерновой компании был удовлетворен в полном объеме. Отсутствие грамотно построенной правовой позиции представителя, не позволило суду также и снизить сумму неустойки по правилам ст. 297 ГК, предусматривающей возможность снижения неустойки. В итоге, представитель получил свой гонорар, а гражданин остался без должной квалифицированной юридической помощи. И таких примеров много.

Таким образом, думаю, что предоставленное ч. 2 ст. 58 ГПК право быть представителем в суде любому дееспособному лицу является не совсем правильным установлением, и требует законодательного пересмотра. В поддержку данной мысли также хочу привести случай из практики Костанайского областного суда, когда представитель по гражданскому делу, подойдя после процесса к судье, спросил, не помнит ли его судья, а после получения отрицательного ответа, напомнил судье, что когда-то он был осужден им к лишению свободы за убийство человека. ГПК не запрещает осужденным лицам представлять интересы сторон в суде. Следовательно, человек, ранее судимый за убийство, наравне со всеми остальными дееспособными гражданами может представлять интересы граждан в судах, участвовать в процессах и совершать другие предусмотренные законом действия. Но вместе с тем, проведение, во время подготовки гражданского дела к судебному разбирательству, судьей беседы наедине с бывшим преступником, осужденным за убийство, и осужденным этим судьей, представляется не вполне разумным. В настоящее время этот представитель посещает суды и представляет интересы граждан, и ограничить его в этом действующее законодательство не может.

Поэтому, подытоживая сказанное, полагаю, что необходимо дополнить ст. 58 ГПК положениями, предусматривающими, что представителем в суде может быть только лицо, имеющее высшее юридическое образование, опыт работы юристом не менее 2 лет и не имеющее судимости. А на примере внесенных в ст. 7 ЗРК «Об адвокатской деятельности» новелл, полагал бы правильным дополнить ст. 60 ГПК (Лица, которые не могут быть представителями в суде) положениями о том, что представителем в суде не могут быть лица со снятой или погашенной судимостью; освобожденные от уголовной ответственности по нереабилитирующим основаниям за совершение преступления; уволенные с государственной, воинской службы, из органов прокуратуры, иных правоохранительных органов, судов, органов юстиции и исключенные из коллегии адвокатов по отрицательным мотивам; лишенные лицензии адвоката; действие лицензии которых прекращено по основаниям, предусмотренным п. 3 (нарушение закона; недостаточная квалификация) и п.п. 3, 4 и 5 п. 5 (освобождение от уголовной ответственности по нереабилитирующим основаниям; осуждение за совершение преступления; применение принудительных мер медицинского характера) ст. 12 ЗРК «Об адвокатской деятельности».

В случае введения в законодательство данных предложений, думаю, что также необходимо будет предусмотреть возможность лицензирования представительской деятельности или выдачи государством соответствующих разрешительных документов и установление контролирования деятельности представителей.

Также полагаю нужным предусмотреть необходимость обложения налогом гонораров, получаемых представителями, и возможность страхования их деятельности, в случае оказания ими ненадлежащей юридической помощи.

Возвращаясь к вопросу обращения граждан к неквалифицированным представителям, хочу сказать, что во многом причинами таких обращении являются незнание обращающихся лиц о квалификации, вернее об отсутствии квалификации этих представителей, и низкая стоимость их услуг, в отличие от стоимости услуг профессионалов, а в некоторых случаях и бесплатное получение юридической помощи. Материальная сторона в этом вопросе является очень существенной, особенно для жителей сельских местностей, где, кроме того, и вовсе не бывает юридических консультации. Например, в Наурзумском районе Костанайской области нет ни одного адвоката. Для рассмотрения уголовных дел судьи этого района приглашают адвокатов из соседних районов.

В связи с такими обстоятельствами, может, следует при каждом суде установить новую должность государственного служащего - судебного консультанта, подведомственного Администратору судов, наподобие судебного исполнителя, который бы оказывал бесплатную юридическую помощь участникам процесса, а при их желании, представлял бы их интересы в суде, также без оплаты. Или, в ст. 6 ЗРК «Об адвокатской деятельности», перечень условий, предусматривающих оказание адвокатами юридической помощи бесплатно, увеличить, предусмотрев в ней возможность оказания бесплатной юридической помощи лицам, затрудняющимся с оплатой. Или же, вообще предусмотреть возможность оказания бесплатной юридической помощи всем гражданам за счет государства. Но тут снова возникает вопрос, как защитить свои права гражданам, проживающим в тех местах, где нет адвоката как, например, в вышеуказанном Наурзумском районе. Наверное, в данном случае, следует предусмотреть оба варианта: установить в каждом суде должность бесплатного юриста – судебного консультанта, могущего быть и представителем обращающегося за юридической помощью лица, и возможность получения бесплатной адвокатской юридической помощи всеми гражданами Казахстана, за счет государства.

На основе приведенных предложений, также полагал бы возможным введение нового института – Института судебного консультирования. Это могла бы быть отдельная, самостоятельная организация с организационно-правовой формой в виде государственного учреждения, подведомственная Министерству юстиции РК, и, также могущая действовать с частной формой управления (схожее с вводимым частным судебным исполнительством). Деятельностью данного института явилось бы оказание бесплатной юридической помощи гражданам (и только гражданам) попавшим в орбиту судебной системы, то есть судебные консультанты оказывали бы необходимую юридическую помощь в случае рассмотрения (рассмотревшего раннее, собирающегося рассматривать: при предъявления иска гражданином, или к нему) дела обращающегося гражданина территориальным судом. Такие судебные консультации можно было бы ввести при каждом суде Республики, при этом также, законодательно закрепив, что обращение любого лица в суд, должно предварять изначальное обращение этого лица к судебному консультанту. В обязанность судебных консультантов входило бы разъяснение прав и обязанностей участников процесса, правил поведения в суде и в зале судебного заседания и т.п. Можно было бы вменить в обязанность судебных консультантов, в частности, оказание помощи при подготовке иска, других материалов в суд, обжалования решения, а также возможности участия в суде в качестве представителя, при желании обращающегося лица. В этом случае можно было бы предусмотреть право получения судебными консультантами, как частными, так и государственными, предусмотренного статьей 111 ГПК 10 % гонорара от «выигранной» суммы по каждому делу. Это стимулировало бы судебных консультантов к надлежащему исполнению своих обязанностей, способствовало бы росту количества судебных консультации и - здоровой конкуренции между ними. Также можно было бы предоставить судебным консультантам возможность консультирования обращающихся лиц о перспективе рассматриваемого или подлежащего рассмотрению дела, что привело бы к оттоку изначально «проигрышных» исков и скорейшему окончанию дела путем заключения мирового соглашения или признания ответчиком иска, например. Кроме всего, введение такого института сняло бы вышеобозначенные проблемы о судимости, юридическом образовании и опыте работы, лицензировании, контролировании и др. В случае введения института судебного консультирования все эти вопросы нашли бы свое разрешение при издании соответствующего закона, предусмотревшего бы все эти обстоятельства. Этот институт привел бы к скорейшему разрешению споров, улучшению качества правосудия, уменьшению количества жалоб граждан и к повышению авторитета судебной власти. Но более всего, введение института судебного консультирования явилось бы действительной, реальной реализацией пункта 3 статьи 13 Конституции РК, согласно которому, каждый имеет право на получение квалифицированной юридической помощи.

Наряду с вышесказанным, совершенствование института представительства также требует усиления правоприменительной практики. Например, ст. 339 УК, предусмотрена уголовная ответственность за вмешательство в деятельность суда по отправлению правосудия. Нормативным постановлением Верховного Суда РК «О некоторых вопросах применения законодательства о судебной власти в Республике Казахстан» от 14.05.1998 г., сообщения средств массовой информации, которые прямо или косвенно направлены на создание общественного мнения о правоте позиции одной из сторон судебного процесса и о законности и справедливости предстоящего судебного постановления лишь в случае вынесения судом определенного решения расцениваются как вмешательство в деятельность суда. Всем известно, что отдельные недобросовестные представители после так называемого проигрыша дела в суде, стараются добиться отмены этого решения в вышестоящих судебных инстанциях, прибегая к «помощи» СМИ. В иных публикациях порой открыто указывается о незаконности вступившего в законную силу решения суда, подаче жалобы и возложения надежды на справедливое разрешение этого дела вышестоящим судом. Данные действия прямо свидетельствуют о вмешательстве в деятельность суда по отправлению правосудия. И таких вмешательств в наши дни встречается очень много. Однако какой-либо должной реакции на эти нарушения закона со стороны судебной ветви власти не поступает. К сожалению, на данные нарушения закона не реагирует и прокуратура, как орган, призванный осуществлять высший надзор за законностью. Не было на моей практике и уголовных дел, возбужденных за вмешательство представителей в деятельность суда.

Во многом причиной бездействия судей, подвергшихся вмешательству, является не верное понимание ими данной проблемы. Так, многие судьи полагают, что вмешательством затрагиваются только их личностные интересы. И, поэтому, предпочитая не подвергать оглашению свою личность, произошедший инцидент оставляют без внимания и принятия должных мер реагирования. Между тем, в данном случае затрагиваются интересы государства. Критика работы всего судебного корпуса по одному решению суда, пусть даже и неправильному, может сказаться на доверии населения к судебной системе и привести к негативному отношению граждан к государству в целом. Поэтому и указывает вышеназванное Нормативное постановление Верховного Суда, что никто не вправе произвольно искажать решение суда и порочить его. Выражение несогласия с судебным решением должно производиться путем обжалования в вышестоящий суд. В этой связи, полагаю, что проявляемые отдельными представителями с помощью СМИ признаки вмешательства в деятельность суда должны найти должную оценку со стороны судебной власти и пресекаться при каждом случае.

Не востребованным остается у судей и другой инструмент судебной власти. Так, в соответствии с правилами ГПК, при выявлении в судебном заседании случаев нарушения законности, суд вправе вынести частное определение и направить его соответствующим лицам, для принятия необходимых мер. Руководствуясь данным правом, за оказание представителем – адвокатом не квалифицированной юридической помощи, можно было отреагировать вынесением частного определения в адрес такого адвоката, направив для принятия мер реагирования в коллегию адвокатов и в соответствующее подразделение Министерства юстиции. На практике же, данная возможность реагирования на нарушения законности со стороны представителей, судьями не используется. Между тем данные полномочия и их реализация могли бы существенно улучшить работу представителей - адвокатов, заставило бы их готовится к процессам надлежащим образом, и в полном объеме отрабатывать свой гонорар.

Поэтому, полагал бы в данном случае правильным законодательно предусмотреть необходимость составления и совершения всех нужных процессуальных документов и действий судебным приставом на основании устного поручения судьи, с последующим направлением собранных материалов другому судье, в целях соблюдения законности и сохранения объективности.

Думаю, что принятие во внимание указанных предложений и устранение названных недостатков принесет к значительному улучшению института представительства, его совершенствованию, а в итоге явится еще одним шагом государства в построении установленного пунктом 1 статьи 1 Конституции Республики Казахстан правового государства.
Список использованной литературы:

1. 
   Аристотель. Поэтика Риторика. С-П., 2000.;
   
2. 
   Петрухин И.Л. Судебная власть. М., 2003.;
   
3. 
   Шайкенова Л.А. Подвижник права. А., 2002;
   
4. 
   Ибраева А.С. Теория государства и права. А., 2006;
   
5. 
   Концепция правовой политики/Одобрена Указом Президента РК от 20.09.2002 г.;
   
6. 
   Постановление Президента РК от 21.06.1995г. «О мерах по организации правового всеобуча в Республике Казахстан»; Концепция правовой политики Республики Казахстан на период с 2010 до 2020 года / Утверждена Указом Президента РК от 24.08.2009 г.;
   
7. 
   Гражданский процессуальный кодекс РК;
   
8. 
   Конституция РК; Закон РК «Об адвокатской деятельности»;
   
9. 
   Ожегов С.И. Толковый словарь русского языка. М. 2003;
   
10. 
    Гражданский кодекс РК;
    
11. 
    Нормативное постановление Верховного Суда РК «О некоторых вопросах применения законодательства о судебной власти в Республике Казахстан» от 14 мая 1998 г.; Кодекс РК «Об административных правонарушениях».
    

Қазақстан Республикасы жанындағы

Мемлекеттік Басқару Академиясының

«Қылмыстық - құқықтық пәндер» кафедрасының

меңгерушісі з.ғ.к., доцент
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУДЕГІ ӨКІЛДЕР ИНСТИТУТЫН ЖЕТІЛДІРУ
Сот билігі – қазақтардың мемлекеттік символы болып табылады. Ұлттық санада да сот билігі халыққа етене жақын тұрған билік саласы болып есептеледі. Би, бүгінгі тілмен айтқанда, судья – ел қамқоры, халық жанашыры әрі ақылшысы бола біледі.

Қазақ даласындағы сот билігінің мұраты – сот процесіне қатысушылардың «жеңуі», не «жеңілуінде» емес, екі жақтың «жеңілдеп» шығуында еді. Өйткені, оның басты мақсаты – бітім, бітімгершілік болатын. «Дау мұраты - бітім» деген аталы сөз де сол кезден қалған.

Қазіргі күнде біздің еліміздің саяси жүйесінің жаңғыртылуы және демократияның әрі қарай дамуы мемлекет дамуының басым бағыттарының бірі ретінде атап көрсетілген. Бұл кездейсоқ емес, өйткені, бәсекеге қабілеттілік көптеген елдердің, соның ішінде Қазақстанның дамуының саяси аспектілерін де анықтай бастады.

Бұдан шығатын қорытынды, Қазақстанда сот өкілдігінің кешенді стратегиясын дәлме-дәл нақтылау мемлекеттік және қоғамдық институттардың алдында тұрған өзекті мәселе болып табылады. Осыған байланысты мемлекет басшысы өз кезегінде Қазақстанның мемлекеттік құрылымы мен саяси жүйесінің тиімділігін арттыруға бағытталған елдегі ірі көлемдегі саяси реформаларды жалғастырудың қабылданған бағытын өзгертпейтінін тағы да атап өтті. Сонымен қатар, мұнда саяси жаңғыртуды жүзеге асыру барысында бұл сферадағы әлемдік тәжірибені де, сондай-ақ қазақстандық нақты жағдайды да есепке алу үлкен маңызға ие болатынын ескертті. Жалпы процессуалдық заңға сәйкес азаматтар өз істерін сотта өздері немесе өкілдері арқылы жүргізуге құқылы және азаматтың іске өзінің қатысуы оның бұл іс бойынша өкілі болу құқығынан айырмайды (ҚР АІЖК-і 58 -ба-бының 1-бөлігі).

Өкілдік - басқа адамның (өкілдік берушінің) атымен бір адамның (өкілдің) сенімхатқа, заңдарға, сот шешіміне не әкімшілік құжатқа негізделген өкілеттігі күшімен жасаған мәмілесі өкілдік берушінің азаматтық құқықтары мен міндеттерін тікелей туғызады, өзгертеді және тоқтатады. Өкілеттік өкілдің әрекет жасаған жағдайынан да көрінуі мүмкін. Өкіл жасаған мәміле бойынша тікелей өкілдік берушіде құқықтар мен міндеттер пайда болады. Әрекет қабілеттілігі жоқ адамдардың атынан мәмілелерді олардың заңды өкілдері мен қорғаншылары жасайды (ата-анасы, асырап алушылар)[1].

Сотта өкілдік ету дегеніміз - басқа тұлғаның мүддесіне және оның атынан бір тұлғамен процессуалдық іс-әрекеттер жасау.

Сотта өкілдік ету - басқа тұлғаның мүддесіне және оның атынан (өкілдік берушінің) өзіне берілген өкілеттігі шегінде процессуалдық әрекеттер жасайтын бір тұлға (сот өкіл етуші), оның себебіне өкілдік берушінің сәйкесті құқықтар мен міндеттер туындайды.

Сотта аталған процессуалдың іс-әрекеттер жасайтын тұғаны сотта өкіл етуші деп атайды. Сотта басқа тұлғаның мүддесіне және оның атынан өкілдік етуге өкілдің құқығын куәландыратын құжаттар ұсынуы негіз болып табылады.

Сотта өкілдік ету процессуалдық заңмен барлық азаматтық істер бойынша соттарда және азаматтық процестің барлың сатыларында болады.

Сот шешімін (үкім және қаулы) орындау кезеңі. Бұл кезеңнін мақсаты мен міндеті - сот үкімін орындауға қатысты болып табылады. Үкімді орындау барысында заңда көрсетілген бірқатар іс жүргізу әрекеттерін қолдануға мүмкіндігі туындап жатады. Мысалы:

• 
  туған-туыстарын сот үкімінің мазмұнымен таныстыру және оларды сотталушымен жолықтыру;
  
• 
  сотталушының сырқатына, жүкті болуына байланысты немесе кәмелетке толмаған баласы болуына байланысты сот үкімін орындауды кейінге қалдыру.
  

• 
  сот төрағасы, прокурор, сотталушы, қылмыстық-атқарушы мекеме әкімшілігі, дәрігерлік комиссия, әскери бөлім тобы, т.б.
  

Бұл кезеңде прокурор мен сот төрағасы заңсыз және негізсіз деп танылған сот үкімі мен сот қаулысының заң күшіне енуі туралы шағымдарды, арыздарды қарастырады. Заңды күшіне енген үкімдер мен қаулыларға қарсы қадағалау инстанциясына сәйкес апелляциялық шағым беруге құқығы бар процестің қатысушылары наразылық білдіріп, шағымдана алады. Наразылықты қабылдауға мыналар құқылы: облыстық және оған теңестірілген сот төрелігінің қадағалау коллегиясындағы Қазақстан Республикасы Бас прокуроры, сондай-ақ қадағалау коллегия­сындағы Қазақстан Республикасы Жоғарғы Соты. Қазақстан Республикасы Бас прокурорының орынбасары, облыс прокурорлары және оларға тең келетін қадағалау коллегиясындағы прокурорлар.

Қадағалау ретінде іс жүргізу кезеңінің субъектілері: Қазақ­стан Республикасының Жоғарғы Сот төрағасы, облыстық сот төрағалары мен оларға тең келетін сот төрағалары, Жо­ғарғы Соттың қадағалау коллегиясындағы сот төрағалары және облыстық соттың қадағалау коллегиясы, баяндаушы судья; ҚР Бас прокуроры және олардың орынбасарлары, облыс прокурорлары мен оларға тең дәрежелі прокурорлар; сотталушы, ақталушы, қорғаушы, жәбірленуші, және оның өкілдері, азаматтық талапкер, азаматтық жауапкер, олардың өкілдері.

Шағымдар мен қарсы наразылықтар бойынша қылмыстық істерді жоғарыда аталған соттар мен осы іске қатысты прокуратуралар қарастырады. Олар үкім мен қаулыны өзгертуге не­месе жоюға қатысты негіздеме тапқан жағдайда қадағалау тәртібімен наразылық білдіруі қажет. Қадағалау ретінде іс жүргізу кезеңінде мынадай міндеттер шешіледі: бірінші сатыдағы сот үкімі мен сот қаулысының негізділігі мен заңдылығын тексеру, заңды күшіне енген апел­ляциялық және қадағалау ісінен кейінгі қаулылардың негізділігі мен заңдылығын тексеру. Сот қателіктері деп мыналарды тануға болады: кінәсіз адамды соттау; кінәліні ақтау; орта, ауыр және ерекше ауыр қылмыс жасағаны үшін айыпталушы тұлғаның ісін токтату; сотта­лушының өзін-өзі қорғау құқығынан айыру[2].

Азаматтық іс жүргізу бұл сот және басқа субъектілер арасындағы азаматтық іс қарау мен шешу кезіндегі құрылатын азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларымен реттелген азаматтық іс жүргізу құқықтық қатынастар және процессуалдық әрекеттер жиынтығы. Іс жүргізудің басты мақсаты - бұзылған құқықты қалпына келтіру немесе заңмен қорғалатын мүддені қорғау болып табылады. Азаматтық іс жүргізу (процесс) соттың, тараптардың (талап қоюшы мен жауапкер), басқа да процеске қатысушылардың (прокурор, өкілдер, сот хатшысы және т.б.) процессуалдық әрекеттерін, олардың іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін жинақтайды. Сотқа, басқа да қатысушыларға процеске қатысу мақсатына жету үшін заңмен белгіленген іс жүргізу құқықтары беріліп, соған сәйкес іс жүргізу міндеттері жүктеледі. Іс жүргізу құқықтар мен іс жүргізу міндеттер процесі барысында жүзеге асырылады.

Азаматтық іс жүргізудің нысанына тән белгілер:

а) сот істерін қарау және шешу тәртібі алдын-ала азаматтық іс жүргізу құқықтық нормаларымен белгіленген;

б) істің аяқталуына мүдделі тұлғалардың сот мәжілісінде іс қарауына қатысуға құқығы бар және өз құқықтары мен мүдделерін қорғай алады;

в) сот шешімі іс бойынша сот отырысында дәлелдемелер арқылы анықталған деректерге сүйенуі қажет және ол заңға сәйкес болуы керек.

ҚР АІЖК-сі соттың қарауына жататын барлық азаматтық істерді төрт түрге бөледі:

1. 
   бұйрық бойынша іс жүргізу істері;
   
2. 
   талап қоюмен іс жүргізу істері;
   
3. 
   ерекше талап қоюмен іс жүргізу істері;
   
4. 
   ерекше іс жүргізу істері.
   

Сот азаматтық істерді мынандай жағдайларда қарайды:

1. 
   өзінің құқығын немесе заңды мүддесін қорғауды талап еткен адамның арызы бойынша;
   
2. 
   заңда белгіленген реттерде басқа адамдардың құқықтары мен мүдделерін қорғауды талап етіп, соттан өзіне алатын мемлекеттік басқару органдарының, мекемелердің, кәсіпорындардың, қоғамдық ұйымдардың немесе жеке азаматтардың арызы бойынша. Азаматтық іс талап арыз, арыз не шағым беру арқылы судья сотта азаматтық іс қозғайды және ол бойынша тиісті ұйғарым шығарады [3].
   

1. 
   талап қоюшыдан талаптардың мән-жайы жөнінде сұрастырады. Онда жауапкер жағынан болуы мүмкін қарсылықтарды анықтайды, қажет болса, қосымша дәлелдемелер тапсыруды ұсынады, талап қоюшыға оның іс жүргізу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;
   
2. 
   қажет болған реттерде, жауапкерді шақырып, одан істің мән-жайы жөнінде сұрастырады, оның талапқа қандай қарсылықтары бар екенін және бұл қарсылықтарын қандай дәлелдермен қуаттай алатындығын анықтайды, ерекше күрделі істер жөнінде жауапкерге іс бойынша жазбаша түсініктер беруді ұсынады, оған оның іске қатысу құқықтары мен міндеттерін түсіндіреді;
   
3. 
   үшінші тұлғаларды және өзге қатысушыларды іске қатыстыру туралы мәселені шешеді;
   
4. 
   іске прокурордың қатысуы туралы мәселені шешеді. Белгіленген тәртіп бойынша хабар-ошарсыз кеткен, ақылының ауысуы немесе есінің кемдігі салдарынан өрекет қабілеттілігі жөн деп танылған адамдардың, неке бұзу туралы істері бойынша жауапкердің мүліктік құқықтарын қорғау үшін, сондай-ақ балаларының мүдделерін қамтамасыз ету үшін қорғаншы жөне қамқоршы органдарын процеске қатыстыру мәселесін шешеді.
   

Заң күшіне еңбеген сот шешімдері мен ұйғарымдарына апелляциялық шағым беру және наразылық келтіру арқылы қайта қарау сатысы (апелляциялық өндіріс). Бұл сатыда соттың шығарған шешімімен не ұйғары-мымен тараптар, үшінші тұлғалар келіспесе, олар осы істі қараған соттан келесі жоғары тұрған сотқа шешім шығарған күннен бастап 15 күн мерзім ішінде апелляциялық шағым бере алады, ал прокурор өзінің наразылығын келтіре алады. Сондай-ақ, олардың келесі сотқа осы іске байланысты қосымша дәлелдемелерін ұсынуға құқықтары бар. Осы саты бойынша істі қараған сот (алқа, 3 судьядан кем болмау керек) соттық қаулы шығарады.

Сот актілерін орындау сатысы. Бұл сатыда соттың заң күшіне енген актісі (шешімі, ұйғарымы, қаулысы) борышкердің өз еркімен немесе сот орындаушының мәжбүрлеу шарасын қолдануымен орындалады (жалпы мерзімі 2 ай).

Заң күшіне енген сот актілерін қадағалау тәртібі бойынша қайта қарау сатысы (қадағалау өндірісі). Сот шешімінің дәлелсіздігі немесе материалдық немесе іс жүргізудің құқық нормаларының елеулі түрде бұзылуы сол шешімді бақылау ретінде бұзуға негіз болады. Сот істі қадағалау тәртібімен қараудың нәтижесінде кеңесу бөлмесінде мынандай шешімдердің бірін қабылдайды:[4]

1. 
   Бірінші, апелляциялық, қадағалау сатысындағы шешімді өзгеріссіз, ал шағымды, наразылықты қанағаттандырмай тастайды;
   
2. 
   Бірінші, апелляциялық сатыдағы сот шешімінің толық немесе бөлігіндегі күшін жояды және істі бірінші, апелляциялық сатыдағы сотта жаңадан қарауға жібереді;
   
3. 
   Бірінші, апелляциялық сатыдағы сот шешімінің толың немесе бөлігіндегі күшін жояды және талап-арызын қарамай тастайды немесе іс бойынша іс жүргізуді қысқартады;
   
4. 
   Іс бойынша шығарылған шешімдердің біреуін күшінде қалдырады;
   
5. 
   Бірінші, апелляциялық, қадағалау сатысындағы соттың шешімін өзгертеді немесе оның күшін жояды, материалдық құқық нормаларын қолдануда және түсіндіруде қате жіберілген болса, істі жаңадан қарауға жібермей, жаңа шешім шығарады. Істі қадағалау тәртібімен қарау кезінде сот істе бар материалдар бойынша шағым, наразылық дәлелді шегінде бірінші, апелляциялық сатыдағы соттар шығарған сот актілерінің заңдылығы мен негізділігін тексереді. Сот құрамы үш судьядан кем болмауы тиіс. Істі қарағаннан кейін сот қаулы шығарады.
   

1. 
   іс үшін елеулі маңызы бар, арыз берушіге белгілі болуы мүмкін емес мән-жайлар;
   
2. 
   заңды күшіне енген сот үкімі бойынша анықталған, заңсыз немесе дәлелсіз шешім шығаруға негіз болған куәнің біле тұра берген жалған жауабы, сарапшылардың біле тұра жасаған жалған қорытындысы, аудармашының біле тұра теріс жасаған аудармасы, құжаттардың немесе айғақтық заттардың жалғандығы;
   
3. 
   заңды күшіне енген сот үкімі бойынша анықталған, тараптардың, іске қатысушы басқа адамдардың немесе олардың өкілдерінің қылмыстық әрекеттері не болмаса судьялардың осы істі қараған кезде жасаған қылмыстық әрекеттері;
   
4. 
   сот шешімін шығаруға негіз болған басқа органның қаулысының бұзылуы.
   

Азаматтық іс жүргізу құқығы - азаматтық істерді қарап, шешім шығарып және оны орындау тәртібін реттейтін нормалар жиынтығынан тұратын ұлттың құқықтың бір саласы. Ол сот органдарының сот ісін жүргізудегі қызметін, судьялардың қызметін, іс жүргізуге барлық басқа да қатысушылардың қызметіне байланысты туатын қатынастарды реттейді. Азаматтық істер жүргізу тәртібімен ұлттық құқықтың кейбір басқа да салаларынан (еңбектік және т.б.) туып отыратын даулар қаралып, шешіледі. Азаматтық іс жүргізу құқығының нормаларын бұлжытпай сақтап отыру бұл істерді қарап шешетін сот органдарына әрбір істің ақиқатына жетуге кепілдік береді, демек мұның өзі сайып келгенде, жеке адамның құқығын, қоғамның мүддесін, мемлекеттің игілігін пәрменді де жан-жақты қорғауға мүмкіндік береді.

Сот төрелегін жүзеге асыруда қоғамның қатынастарды реттейтін азаматтық іс жүргізу құқығы құқық жүйесінде дербес құқық саласы болып саналады. Азаматтық іс жүргізу құқығының пәні азаматтық іс жүргізу болып табылады. Азаматтық іс жүргізу құқығы мен азаматтық іс жүргізудің пәндерін бір-бірінен ажырата білу керек. Олардың ұғымдарын айта кету керек.

Азаматтық сотта іс қарау саласында құқықтың реттеу әдістері: императивтік және диспозитивтік болып бөлінеді.

Сотта өкілдік туындау негіздеріне байланысты мынадай түрлерге бөлінеді:

• 
  шартты;
  
• 
  заңды;
  
• 
  жарғысы бойынша;
  
• 
  қоғамдық;
  
• 
  ресми.
  

Өкіл етуші ретінде іске қатысушылардың өтінуімен сот рұқсат еткен басқа да адамдар тапсырма бойынша сотта өкіл бола алады (ҚР АІЖК-і 59-бабының 7-тармағы).

• 
  хабар-ошарсыз кеткен деп белгіленген тәртіппен танылған азамат қатысуға тиісті іс бойынша - мүлкіне қамқорлықты жүзеге асыратын адаммен;
  
• 
  қайтыс болған немесе қайтыс болды деп белгіленген тәртіппен жарияланған адамның мүрагері қатысуға тиісті іс бойынша, егер мұраны әлі ешкім қабылдамаса - мұралық мүлікті қорғау мен басқару үшін тағайындалған сақтаушы немесе қамқоршымен жүзеге асырылады.
  

Заңды өкілдер істі сотта өздері жүргізеді немесе басқа өкілге тапсыра алады (ҚР АІЖК-і 63-бабының 4-бөлігі).

Үйымдардың ісін сотта оларға заңмен, өзге нормативтік-құқықтық актілермен немесе құрылтай құжаттарымен берілген өкілеттіктердің шегінде іс-әрекет жасайтын олардың органдары және тиісті өкілеттіктер берілген олардың өкілдері жүргізеді. Заңды тұлғалардың басшылары сотңа олардың қызметтік жағдайын немесе өкілеттіктерін куәландыратын құжаттар береді.

Заңды тұлғаның органы тиісті өкілеттік берілген басқа өкілдермен бірге іске қатыса алады.

Азаматтық іс жүргізу құқығының бастаулары дегеніміз - азаматтық іс жүргізу әрекеттер тәртібін реттейтін жалпы және деректі ережелер, нормативтік-құқықтық актілер. Азаматтық істерді жүргізу заңдары - азаматтық, отбасылық, еңбектік-құқықтық қатынастардан туатын даулар жөніндегі істерді, әкімшілік-құқықтық қатынастардан туатын істерді және ерекше сипаттағы істерді қарау тәртібін белгілейді. Бұл заңдардың құрамына ҚР АІЖК-сі және басқа заңдар кіреді. Ең алдымен заң күші жоғары ҚР Конституциясы туралы айту керек және оның оннан аса баптары азаматтық іс жүргізу әрекеттерге жататынын ескеру қажет. Мәселен, ҚР Конституциясының 14-бабының 1 бөлігінде былай жазылған: "Заң мен сот алдында жұрттың бәрі тең". Содан кейін азаматтық іс жүргізу құқығына келесі нормативтік актілердің қандай байланысы бар екенін айту қажет: ҚР сот жүйесі мен судьялар мәртебесі туралы конституциялық заңы, Халықаралық шарттар. Мына азаматтық іс жүргізу құқығының нормалары бар заңдарын (ҚР прокуратурасы туралы, ҚР ҚІЖК, ҚР еңбек туралы, ҚР Атқарушылық іс жүргізу туралы және т.б.) оқып танысу керек. Оған қоса соттың прецеденттер және әдет-ғұрыптарды да жатқызамыз.

Азаматтық іс жүргізу құқығының негізгі бастауы ҚР АІЖК-сі болып танылады.

Азаматтық іс жүргізу заңының мерзімдегі және кеңістікте қолданылуы. Заң белгілі бір мерзімде күшіне енеді және оның күші бір мерзімде тоқтатылуы немесе жойылуы мүмкін. Жалпы ережеге сәйкес ҚР-ның заңдары баспасөзде жарияланғаннан кейін, егер олардың өздерінде күшіне ену мерзімі көрсетілмесе, 10 күннен кейін ресми түрде күшіне енеді. Ал заңда көрсетілсе, ол қабылданған мерзімінен бастап күшіне енеді. Мысалы, ҚР АІЖК-сі 1999 жылғы 13 шілдеде қабылданды, ал бұл кодекс заң күшіне 1999 жылғы 1 шілдеде енді. Азаматтық сот ісін жүргізу іс жүргізу әрекетін орындау, іс жүргізу шешімін қабылдау кезіне қарай күшіне енген азаматтық іс жүргізу заңдарына сәйкес жүзеге асырылады. Жаңа міндеттер жүктейтін, процеске қатысушыларда бар құқықтардың күшін жоятын немесе оларды кемітетін, олардың пайдаланылуын қосымша шарттармен шектейтін азаматтық іс жүргізу заңының кері күші болмайды (ҚР АІЖК-і 4-бабының 2-бөлігі).

Азаматтық іс жүргізу заңы мемлекеттің бүкіл аумағында қолданылады. Жалпы ереже бойынша жаңадан шығарылған заңның кері күші болмайды, егер ол туралы арнайы заңда көзделмесе. Сот қажетті түрде процессуалдық әрекеттер жасау кезінде заң күші бар процессуалдық нормативтік актіні қолданады.
Қолданылған әдебиеттер тізімі:
1.Баймолдина З.Х. Разбирательство гражданских дел в суде первой инстанции. Алматы: Жеті жарғы, 2001.-152б.

2.Баймолдина З.Х. К вопросу о сущности принципа диспозитивности гражданского процессуального права// Научные труды КазГЮУ. Выпуск 1. Алматы, 1999.-45б.

3.Баймолдина З.Х. Мировое соглашение в гражданском судопроизводстве//Договор в гражданском праве: проблемы теории и практики. Том 1. Алматы, 2000.-152б.

4.Гурвич М.А. Учение об иске (состав, виды). Учебное пособие. М., 1981.-

5.Тихиня В.Г., Тихонович В.В. Рассмотрение в суде гражданских дел. Минск, 1982.-43б.
Ниязгулов Д.Т.

Доктор PhD по направлению

12.00.00 – юридические науки
Право на представительство

собственных Интересов
Провозглашение Казахстана правовым государством и признание прав человека, определяющими содержание и применение законов, обусловило необходимость закрепления в Конституции Республики Казахстан общепризнанной в международном сообществе гарантии, обеспечивающей право каждого защищать свои права и свободы. В статье 13 Конституции Республики Казахстан п.1 сказано, что каждый имеет право на признание его правосубъектности и вправе защищать свои права и свободы всеми не противоречащими закону способами, включая необходимую оборону. Каждый имеет право на судебную защиту своих прав и свобод. Каждый имеет право на получение квалифицированной юридической помощи. В случаях, предусмотренных законом, юридическая помощь оказывается бесплатно [1].

Реализация конституционного положения о праве каждого на получение квалифицированной юридической помощи – является одним из актуальных вопросов. Однако это право реализуется не всегда должным образом. Не все граждане и не при любых обстоятельствах имеют реальную возможность защищать свои права, применяя институт представительства.

Участники гражданского оборота нередко не могут самостоятельно без чьего-либо содействия реализовать принадлежащие им права, приобрести новые, выполнить возложенные на них обязанности, заключить ту или иную сделку или совершить какие-либо иные юридические действия, которые повлекут для них возникновение, изменение или прекращение правоотношений. Но они имеют возможность совершать это не лично, а путём использования института представительства. Поэтому с развитием общественных отношений, регулируемых гражданским правом, представительство активно используется гражданами и юридическими лицами. Оно облегчает и расширяет их участие в гражданском обороте, помогает найти оптимальные способы для приобретения прав и выполнения обязанностей имущественного и неимущественного характера. Граждане могут совершать сделки и иные юридические действия, которые без участия представителя затруднительны или вообще недоступны для них; юридические лица могут активнее участвовать в хозяйственных отношениях и т.п. Таким образом, вопросы дальнейшего совершенствования права на представительство является актуальным в любом обществе, и заслуживают внимания науки гражданского права.

Предметом представительства являются юридические действия, совершаемые представителем. Хотя в Гражданском кодексе Республики Казахстан в качестве совершаемого представителем упоминаются лишь сделки, следует иметь ввиду, что представители совершают не только сделки, но и иные юридические действия.

Законодатель определяет представительство следующим образом: представительство - сделка, совершенная одним лицом (представителем) от имени другого лица (представляемого) в силу полномочия, основанного на доверенности, законодательстве, решении суда либо административном акте, непосредственно создает, изменяет и прекращает гражданские права и обязанности представляемого [2].

В юридической литературе издавна обсуждается вопрос, является представительство правоотношением или деятельностью [3, С. 62].

В литературе существует конструкция «представительства-правоотношения», [4, С. 32-34.] которая, очевидно является менее чёткой, потому что представительство зачастую выступает элементом более широкого правоотношения (например, между родителем и ребёнком).

Деятельность представителя определяется содержанием правовой связи между ним и представляемым. Поскольку представитель действует от имени представляемого, его правомерные действия приводят к установлению правоотношений между представляемым и третьими лицами. Сделки и иные юридические действия представителя в отношении третьих лиц порождают права и обязанности непосредственно для представляемого. [6] У представителя же никаких прав и обязанностей из совершаемых им сделок и иных юридических действий не возникает.

Граждане и юридические лица имеют возможность совершать сделки и иные юридические действия не лично, а через представителя. К услугам представителя прибегают, когда, например, граждане в силу закона (из-за отсутствия дееспособности) или конкретных жизненных обстоятельств (например, из-за болезни, командировки, занятости) не могут лично осуществлять свои права и обязанности. Юридические лица так же широко используют представителей в своей деятельности, так как они не всегда могут выступать в гражданском обороте от своего имени. Но чаще всего к содействию представителей прибегают ради того, чтобы воспользоваться специальными знаниями и опытом представителя, сэкономить время и средства и т.п. Тем самым, институт облегчает и расширяет возможности использования лицом своей правоспособности и нередко оказывается необходимым для реализации принадлежащих ему субъективных прав и исполнения лежащих на нем обязанностей.

Действия представителя надо так же отличать от действий посыльного (посланца) и посредника. Если представитель действует от имени представляемого, но выражает при этом свою волю, то посыльный лишь передаёт волю одного лица другому. При этом представитель совершает действия, которые имеют для представляемого правовое значение, а действия посыльного имеют чисто технический, вспомогательный характер. В связи с этим обстоятельством, предъявляются повышенные требования к его дееспособности, а посланцем может быть и недееспособное лицо.

Через представителя могут быть иногда осуществлены и некоторые личные неимущественные права (так, автор может через представителя договориться с издательством о выпуске произведения под другим названием, сокращении своей рукописи, внесении в нее дополнений и т. д.)

Однако представитель не может совершать сделки от имени представляемого в отношении себя лично. Он не может также совершать такие сделки в отношении другого лица, представителем которого он одновременно является, за исключением случаев коммерческого представительства. Сделка, заключённая с нарушением этого правила должна быть признана недействительной. Одновременное представительство в сделке допускается только с согласия участников. Оно может возникать и в силу прямого указания закона.