М.К.ЖАЙЛАУОВА, А.Ш. ЖАРЫЛҚАСЫНОВА

Оқушылардың карым-қатынас және мінез-құлық мәдениетін тәрбиелеу мәселелері қазіргі білім берудің, педагогика ғылымының, мәдениеттің көкейтесті мәселелерінің бірі.

Қарым-қатынас - бірлескен іс-әрекет қажеттілігін туғызатын, адамдар арасындағы байланыстың дамуын орнататын күрделі көп жоспарлы үдеріс. Бастауыш мектеп жасы - қарым-қатынасқа үйрету, балалардың тілдік тәжірибесін дамыту үшін қолайлы кезең. Балаларда қарым-қатынас жасау білігі әлі де қалыптасу сатысында болады, коммуникациялар терең емес және практикалық қолданыспен бекітілмейді. Қазіргі қоғам жағдайында бастауыш сынып оқушыларының қарым-қатынас мәдениетін тәрбиелеу көптеген қиындықтарға әкелуде. Жас ерекшелігіне байланысты кіші мектеп жасында қарым-қатынас тәжірибесі әлі жеткіліксіз және бастауыш сынып оқушылары мінез-құлық үлгісіне еруге көп мән береді. Ал ол әрдайым ұнамды бола бермейді. Бұдан бастауыш сынып оқушыларын қарым-қатынасқа үйрету бойынша мұғалімнің арнайы жұмысы қажет екендігін көруге болады.

Қарым-қатынастың жас ерекшелік сипаты бар. Жасы ұлғайған сайын қарым-қатынас жасау мәдениеті артады, өйткені оқушылар тұлғалық өзара әрекет үдерісінде тәжірибе жинақтайды. Қарым-қатынас негізінде жатқан коммуникативті біліктерді дамыту деңгейін анықтау мақсатында 1- сынып және 4-сынып оқушылары арасында диагностикалық зерттеу жүргізілді.

Оқушыларға мінез-құлықтың сан алуан формалары қарастырылған жағдаяттар ұсынылды. Нәтижелер мінез-құлық пен жауаптар мазмұнын сапалық талдау әдісімен анықталды.

«Сен мектепке досыңа көрсету үшін жинап жүрген күнтізбесі бар альбом әкелдің. Күптпеген жерден балалардың біреуі оны қолыңнан тартып алып, бермей қойды. Сен оған не айтасың?» деген сұраққа 1-сынып оқушылары «Маған альбомды қайтар» деп жауап берген. 3-сынып оқушылары «Альбомды берші, мен кейін саған көруге беремін», «Сенің альбомды көргің келетін шығар, сұрасаң, мен саған беремін» деген жауаптар берген. Бұл 3- сыныптың 6 окушысы берген ең ұнамды және дұрыс жауаптар. Қалған оқушылар этикалық ережелер шеңберінде қарым-қатынасты құру біліктерінің қалыптаспағандығын көрсететін жауаптар берген. 1-сынып оқушылары «тартып алуды», «мұғалімге шағым айтуды», «орнына тез қоюды», «қайтаруды өтіну, ал егер қайтармаса, ол жайлы мұғалімге айтуды» ұсынған.

Бастауыш сынып оқушыларының қарым- қатынасының ерекшеліктерін зерттеудің басқа әдісі ретінде бақылауды таңдап алдық. Сабақтар мен њзілістер кезінде қарым-қатынас барысындағы балалардың мінез-құлқына, тілдік құрылымдарды құру және тұлғааралық қарым-қатынас мазмұнына бақылау жүргіздік. Біз 1-сынып оқушыларының этикалық нормаларлы сақтамай-ақ қызығушылықтар негізінде қарым-қатынас жасайтынын байқадық.

Үшінші сынып оқушыларын тұлғааралық байланыстары тұрақты және неғұрлым сан алуан. Олардың қарым-қатынасының әлеуметтік сипаты бар. Ол тапсырмаларды орындауға, бірлескен әрекетке, іскерлік байланысқа негізделген. Дегенмен 3-сынып оқушыларының арасында қарым-қатынаста қиындықтар, сөйлемдердің дұрыс құрылмауы, паразит сөздер мен нормаланбаған лексиканы қолдану байқалды.

Алынған мәліметгерді талдау бастауыш сынып оқушыларын қарым-қатынасқа үйрету бойынша арнайы жұмыс қажет деген болжамды дәлелдеді. Біз бастауыш сынып оқушыларын қарым-қатынасқа үйрететін арнайы бағдарлама қажет деп есептейміз. Онда оқушылар тұлғааралық қарым-қатынастың қажетті деңгейін, коммуникативті мәдениет нормаларын меңгереді.

Коммуникативті мәдениетті, қарым-қатынас мәдениетін меңгеру балаға оңайға түспейді. Бастауыш сынып оқушысына жақсы болуға ұмтылу тән. Сондықтан мәдениетті қарым-қатынас ормалары мен ережелерін меңгеру үшін қолайлысы кезеңді жіберіп алмау қажет.

Тәрбие жұмысының жүйесінде бастауыш сынып оқушыларын қарым-қатынасқа үйрету бойынша арнайы сабақтар жоспарлаған жөн. Балалармен жүргізілетін тәрбие жұмысында этикет бойынша арнайы сабақ-практикумдар жүргізу қажеттігі туындап отыр. Бұл сабақтарда оқушылар бірте-бірте қарым-қатынастың ұнамды және қолайлы нормаларында жаттыға алады, өз әрекетін аңдауды жүзеге асыра алады, ең бастысы - адамдар қарым-қатынасының маңызы мен кереметін сезіне алады.

Сабақ-практикумдардың құрылымы өзара логикалық байланысты төмендегі компоненттерден тұрады: диалогтық қарым-қатынас, жаттығу-тренингтер, адамгершілік нормалары мен ережелері тұрғысынан алғанда мінез-құлықтық әрекеттерді алдау, диагностика мен рефлексия, қарым-қатынасқа бағытталған этикалық ойындар.

Қарым-қатынастың түрлі жағдаяттарын ойнап көрсетуге айрықша мән берген жөн. Олар қажетті этикалық сөйлемдерді таңдау біліктері мен дағдыларын дамытуға ықпал етеді.

Сабақтардың міндеті - этикалық жағдаяттарды талдау білігін дамыту, жіберілген тілдік қателерді ідеу, қарым-қатынас деңгейін, адамдардың эмоционалдық күйін түсіну деңгейін анықтау.

Тәрбиелілік - тұлғаның басқа адамдармен қатынасынан көрінетін кіріктірілген қасиеттері. Сабақтағы ең басты нәрсе - барлық ережелер тұлғаның адамгершілік сапаларының көрінуіне бағытталғанын түсіну.

Сауалнамалар мен тестілік тапсырмаларды пайдаланудың мақсаты - балаларда өзін-өзі тану мен өзін-өзі тәрбиелеу қажеттілігін тудыру.

Жас ерекшеліктері сабақтардың қызықты формада өткенін, ойын әрекеттерімен байытылғанын талап етеді. Композициялық жағынан ашық және сан алуан болған сайын сабақ тұлғаның эмоционалдық саласына үлкен ықпал жасайды, бастауыш сынып оқушыларының адамгершілік дамуы үшін тиімді болады. Сондықтан әрбір сабақта ойындар өткізу ұсынылады.

Коммуникативті мәдениетті дамыту бойынша сабақтар мазмұнының үлгі жоспары төмендегі кестеде келтірілген.

Этикет бойынша сабақтар арқылы балалар олардың негізінде төзімділік, мейірімділік, қоршаған адамдарға көңіл аудару сияқты адамгершілік ұғымдар мен принциптер жатқан этикалық нормаларды меңгереді. Этикет сабақтары арқылы қалыптасатын бұл адамгершілік ұғымдар - тұлғаның ажырамас сапалары.

– Конкурс проходил в 3 тура, – напоминает молодой ученый. – На первом, предварительном этапе нужно было отослать конкурсной комиссии свои документы и научные работы. Это было обязательным условием и одним из главных критериев конкурсного отбора.

• 
  Что представили на конкурс вы?
  
• 
  Я отослал 2 научные работы. Тема первой звучит так : «Разработка адаптивной интернетсистемы для обучающихся в вузах в условиях кредитной технологии». Эта работа о дополнительных электронных обучающих системах для людей с ограничными возможностями. Вторая научная работа называется «Геоинформатика». Я являюсь участником международродного проекта "Темпус" по геоинформатике, руководит которым профессор Джозеф Стробелмен из Зальцбургского университета (Австрия).
  

• 
  ІІІ тур конкурса- стал решающим, самым главным, - продолжает Куаныш. - Нужно было провести открытый урок для студентов, обучающихся по соответствующим специальностям. Время проведения открытого урока - 15 минут. Необходимо было успеть за столь короткий срок объяснить студентам новую тему и провести опрос. Я провёл открытый урок по дисциплине "Операционные системы" для студентов III курса.
  
• 
  - Для Вас сложно было преодолеть все этапы на пути к первому месту?
  
• 
  Если я скажу, что все проходило очень легко, это будет неправдой,- признается собеседник – Волнение, конечно присутствовало.
  
• 
  Во первых, конкурс проходил не в стенах родного вуза. Он проходил на базе Жетысуского государственного университета имени Ильяса Джансугурова. Во-вторых, конкурс оценивало беспристрастное жюри. Это тоже немало значит, ведь нас оценивали ректоры ведущих вузов страны, представители МОН РК.
  

• 
  Я с детства был неравнодушен к технике, и, в частности, к электронно-вычислительным машинам, говоря современным языком, к компьютерам. Поэтому после окончания средней школы вопроса, кем быть, у меня не возникало. В 2000 году я поступил в Кызылординский государственный университет имени Коркыта ата по специальности "Инженер системотехник". После окончания вуза работал сначала программистом, затем начальником центра дистанционного обучения, старшим преподавателем, а сейчас заведую кафедрой. В 2008 году мне присуждена учёная степень кандидата технических наук.
  
• 
  Напоследок расскажите о семье, своих увлечениях.
  

//Класс Тайм.- 2013.- 15 мая.- С.3

Адамады адам еткен – еңбек

Жер бетіндегі тіршілік иелерінің ішіндегі ең саналысы адам екендігі ешқашан күмән тудырмайтын тұжырым. Санасынын үздіксіз дамуы аркасында адам керемет жасампаз күш-қуатқа ие бодцы. Нәтижесінде адам табиғатгың жаратылысы бола отырып, онын билеушісіне, өзгертушісіне айналды. Казіргі заманғы адам табиғатган тәуелділігін айтарлықтай жұмсартып, өзі әлі де болса сол табиғаттың ажырамас бір бөлігі екендігіне қарамастан, ол табиғатты өзгерте алатындай дәрежеге жетгі. Сондай күш-қуат адамда қайдан және қалай пайда болды деген сұраққа бір ғана жауап бар, ол - кұдіретті еңбек.

Адамзат тарихындағы ұлы жеңістердің барлығы да еселі еңбекпен басталады. Төгілген тер, күш- қайраттың арқасында күні кеше ғана тәуелсіздікке ие болған халқымыз бүгін әлем таныған елге айналып отыр.

Карл Маркстен бері келе жатқан «Адамды адам еткен еңбек» деген қағида бар. Ендеше, тәуелсіз еліміздіә әрбір азаматы өзінің және мемлекеттін алға басуы үшін еселі еңбекпен үлес қосуы керек. Бұл — бүгінгі заман талабы.

Баршамызға белгілі, Елбасы 2012 жылдың 10 шілдесінде «Казақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: Жалпыға Ортақ Еңбек Қоғамына қарай 20 қадам» тұжырымдамасын жария етгі. Тұжырымдамада халықтың әлеуметтік-тұрмыстық жағдайын жақсартуға, әл-ауқатын арттыруға ерекше назар аударылып, үкімет алдына таяу мерзімде жүзеге асыру үшін 20 тапсырма жүктеді.

Елбасымыздың айтуы бойынша, әлемдегі алпауыт мемлекеттердің дағдарыстың алғашқы толқынына төтеп бере алмауы халықгың мемлекетке масылдығынан туындап отыр. Үндеуінде халықгы мемлекеттен берілетін жәрдемақы мен әлеу- меттік көмектерге арқа сөйемей еңбек етуге шақырады. Расындада, «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» деген мақалға ешқандай дәлелдін қажеті жоқ, айқын қағида.

XXI ғасыр жаһандық бәсекелестік кезеңінде де адамның адал еңбегі кез келген мемлекетгің қоғамдық және экономикалық дамуының шешуші ұлтгақ факторына айналып, маңызды әлеуметтік капиталы болып қала бермек. Кімде-кім пайдалы еңбекпен айналысса, сол адам қоғамның лайықгы азаматы бола алады. Шын мәнінде де, адал еңбекті биік құндылық деп қабылдамаған жерде, адал еңбек пен сый- құрметке бөленбеген елде іскерлік пен таза бәсекелестікке тірек болатын еңбек мәдениеті қалыптаспайды.

Демек, еліміз бақуатгы, халқымыз еңбекқор болсын десек, еңбек адамына деген құрметті барынша арттару арқылы адал, таза маңдай термен келген еңбекпен байлыкқа кенелуге болады деген сенімді қоғамда қалыптастыруымыз кажет. Еңбек озаттарын насихаттап, баспасөзге жазу, мемлекет және қоғам тарапынан лайықгы бағасын беріп, марапаттап отыру — өркениетті елдердін озык дәстњрі. Жас ұрпақты тәрбиелеуде мұның маңызы өте зор! Жасөспірімдерге бағыт-бағдар беріп, коғамдық пайдалы еңбекке баулу, салауатгы өмір сүруге тәрбиелеу — бүгінгі күн талабы. Жастарды бойларын жат әдетген сақтандыруға (ішімдік ішпеуге, темекі тартпауға, т.б.) қоғамдық пайдалы еңбектің маңызы зор деп білемін.

Бір сөзбен айтканда, еңбек етіп, өзіңді, отбасыңды асырау — өз қолыңда. Тек адал еңбек қана адамды бақытқа бөлейді. Ерінбей еңбек ету адамның мақсатына жетуіне көмектеседі. Табандылықпен еңбек ету адамның өмірін көркейтеді және адамның өзіне, өзгелерге куаныш, бақыт әкеледі. Туып-өскен жеріміздің, еліміздің гүлденуіне қызмет ету — перзенттік парыз. Олай болса, «еңбек пен бақыт—егіз» екенін естен шығармайық!

//Халық.- 2013.- 16 мамыр.- 14 б.

Шараға келген жұртшылық алдымен ұстаздың өмір жолы мен оның замандастары және әріптестерінің құнды пікірлері қамтылған фильмді тамашалады. Мұнан соң дөңгелек үстел басына жиналып, фильм туралы ойларын ортаға салып, ел ағасына деген өздерінің жылы лебіздерін білдірді.

– Бүгін біз университет өміріндегі есте қалар сәттердің бірі – әріптес ағамыз, профессор Мұстафа Матайұлының «Ұстаздық тұғыры» өмірдеректік, ой-толғамдық кітабының тұсаукесер рәсімінің куәсі болып отырмыз. Бұл шығарма біздің әрқайсымыз үшін берері көп, аса құнды дүние болады деп есептеймін. Өйткені, аталмыш туындыны тек ұстаздық тұғырға ғана емес, адамшылық тұғырға көтерілер жолды сілтейтін тағылымы мол дүние деп білемін. Сондықтан ағамызға мықты денсаулық, шығармашылық табыс, отбасына бақ-береке тілеймін,-деді Қорқыт ата атындағы ҚМУ-дың ректоры Қылышбай Бисенов.

Еңбек жолын Қазалы аудандық ауыл шаруашылығы техникумында оқытушы болып бастаған М.Матайұлы өзінің саналы ғұмырын білім мен ғылым саласына арнаған. Ғалымның жаңа туындыдан өзге әріптесі Қ.Тілеуовпен бірге «Достарым менің достарым» кітабы және «Көзімнің нұры», «Ойлап тұрсам дүние...» атты философиялық хикаяттары туралы еңбектері жарық көріп, оқырмандарының лайықты бағасын алған.

Бүгінде Мұстафа Матаевтың ғылыми-педагогикалық еңбектері ескеріліп, ол «Ерен еңбегі үшін» медалімен және «Еңбектегі үздік табыстары үшін», Ы.Алтынсарин атындағы және «Қазақстан Республикасының ғылымын дамытуға сіңірген еңбегі үшін», сондай-ақ, «Білім беру ісінің құрметті қызметкері» төсбелгілерімен марапатталды. Ғалымға 2009 жылы «Қызылорда қаласының құрметті азаматы» атағы берілді. Бұл ұстаздың өлшеусіз еңбегінің жемісі.

Шара барысында мерейтойға қатысушылар ұстаздың осы табыстары мен сүйікті кітаптары және әріптестері, достары, замандастарының сыр шерткен мақалалары қойылған «Ұстаздығын үлгі еткен ұлық тұлға» атты көрмесін тамашалады.

біліктілігін арттыру институтының директоры.

Алаштың анасы болған сұлу Сырдың топырағында сан мыңдаған сүлейлер, топ бастаған шешендер, шынжыр балақ, шұбар төс батырлармен қоса қаламынан даналық төгілген ғалымдар көптеп шыққан. Шайырлар туған шат мекеннің топырағы киелі ме, әлде Алланың жазуы солай ма, әйтеуір, Қазалыдай құтты ордадан шыққан­дардың арасында ел танымайтыны ілуде біреу шығар... Бәлкім бұл сөзіміз біреуге асылық болар. Дегенмен, Мұстафа Матайұлы жоғарыдағы сөзіміздің анық дәлелі іспетті. Қызыл империяның ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болып тұрған кезде, нақтырақ айтқанда, 1933 жылы дүние есігін ашқан шақалақтың есімін Пайғамбардай ізетті болсын деп Мұстафа деп қойған Матай ақсақал өзі жасай алмаған игі істерді осы бір қарадомалақ жасайтынына нық сенгендей.

Балалық шағы соғыстың қанды қырғынымен тұспа-тұс келген бала Мұстафа жастайынан алғыр әрі зерек болып ер жетеді. Бұғанасы қатып, буыны бекімесе де еңбекке ерте араласуға өмірдің өзі мәжбүрлейді. Сол кездегі қиын жағдайды «Ойлап тұрсам, дүние...» деген ғұмырнамалық кітабында шебер суреттейді. Енді сол кітаптан кішкене үзінді келтірейін: «...Соғыстың соңғы жылдары, байлығы асып-төгіліп жатқан ешкім жоқ. Ежелден әкеден, қалмаса атадан бері өңі оңып, түгі қырылып, жиегі шашақталған кілем рабайда біреуде болады. Соның өзін ауыл қазақтары: – Апырай-ә, Хиуаның қалың кілемі дегені осы ма? – деп алақанымен қайта-қай­та сипап отырады. Ондай кілем біздің тұқым-заузатымызға бітпеген. Арқырап, ауылсовет атанып жүргенде Алдаш ағамның жерге төсейтін жалғыз алашасы бар. Соның үстіне құрақ көрпешені тастай салып, жағалай отыра қаламыз. Әкем де, апам да, жеңешем де жайғаса кетеді... «Ауылсоветтің үйі» деген атымыз ғана, әйтпесе қант қасқалдақтың қанындай. Бүгінгінің бор шекері емес, көк мұздай, қатырған тастай. Әкем тістеуігімен қантты жарып отырғанда, алдымызға түскен қиқымын жем терген тауықтай шұқып алып, ауызға атып жіберіп отырамыз...» .

Осы төрт сөйлемнен ХХ ғасырдың алғашқы жартысындағы алмағайып заманның аумалы-төкпелі тұрмысын көру қиын емес. Автордың аталмыш жолдарда жүрегінің сандығын айқара ашқаны көзіқарақты оқырманға айтпаса да түсінікті. Қазалы стансасындағы Орынбор темір жолына қарайтын №67 қазақ орта мектебінде білім нәрімен сусындаған Мұстафа ағамыз 1950 жылғы бітіруші түлектер арасындағы жалғыз алтын медаль иегері. Жастайынан тамырын түркіден таратып, санасын сақпен сөйлетіп, ғұмырын ғұннан өргізген арманшыл ауыл баласы ағартушылықты мақсат тұтып, сол уа­қыттағы дала қазағының қолы жете бермейтін С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің философия факультетіне оқуға қабылданады.

Зерттеу еңбектерін оқып отырып еріксіз ескі қағидаларыңды өзіңнен аулақ ұстап, жаңаша ойлауға қалай бет алғаныңды байқамай қаласың. Кітаптарында өзгеше ойлау, бөлекше байлам, тиянақты тұжырым тұнып тұр. Мұндай ғажап болмыс тек кемел ойлы, білімі терең, ақылы дария адамдарға ғана тән дүние. Діттеген мақсатқа, көздеген нысанаға, алға қойған межеге жеткенше шалдығуды білмейтін қазақтың қазанаты – біз білетін Мұсағаң...Азаматтары тақтан, қазаны оттан, шәугімі шоқтан таймаған қазақтың ғылымын тағы бір биікке көтерсем деген мақсаттың жетегінде сексеннің сеңгіріне келгенін байқамай қалған ғалымның өмір бойы іздегені ақиқат қана. Сол үшін қаншама түнді кірпік қақпай қалам мен қағазға қарап, көз майын тауысты десеңізші. "Алма піс, аузыма түс" дегеннен жанын бөлек ұстағаны бүгінгі жеткен жетістігінен байқалып тұр. Әрдайым ойлайтыны ағайынның емес Алаштың қамы.Батыстың пәлсапасынан шығыстың, оның ішінде, қазақтың таным-түсінігін, бітім-болмысын ғылыми тұрғыдан дәйектеп жоғары қоя алады. Ерекше мейірімді, аса қамқор Аллаһ Тағаланың құдіретінің күштілігі - сол адамзат баласын дүние жаратылысын білу арқылы өзіндік танымын қалыптастырсын деп жаратса керек. Бұл бүгінгі философияның негізгі тұжырымы. Ай мен күннің ауысуына қарап бет алған бағытын түзейтін, табиғат заңдылықтарын өмірлік ұстаным еткен есепке жүйрік қазақтың даналығын ұрпағына мұра ете білген Мұсағаң арманы орындалған, Құдай тілеуін берген адам. Ізденістің арты жемісті нәтиже екенін бәріміз білеміз. Қажыр мен қайрат ұштасқан кезде кез келген ғылымның шыңын бағындыруға болады. Алынбас қамал, өтпес асу болған емес. Мен сөз еткен кейіпкер осы қағиданы берік ұстанған ғибратты ғұмыры келер ұрпақ жадында мәңгі сақталатын ерекше жаралған тұлға.

//Айқын.2013.-16 мамыр.- 21 б.