Мазмұны I. Кіріспе. ІІ. Құстарға биологиялык; сипаттама

Кавказдың, Қазақстанның, Орта Азияның, Алтайдың тауларында тау күрке тауығы деп қате аталатын ұларлар (Tetrao gallus) мекен етеді. Еркегінің салмағы 3 кт, ұрғашысы 2 кг болады. Еркегі мен ұрғашысының түсіне қарап ажыратып болмайды.

Қырғауыддар негізінен оңтүстік Азияға тараған. Бізде кәдімгі қырғауыл (Phasianus colchicus) деген түрі мекендейді. Еркегінің түсі айқын ашық, ал ұрғашысы сұрғылт түсті болады.

Советтер Одағында Еділдің құйылысында, Кавказда, Орта Азияда, Қазақстанда, Қиыр Шығыста, Приморье өлкесінің оңтүстік бөліміне тараған. Қырғауыл негізінен жер бетінің құсы.

Қалың қамыста, бұталы тоғайда, қалың орманда мекендейді. Олар ұясын жерге салады, негізінен қорегін жерден теріп жейді. Сондықтан да қары қалың жерлерде, тіршілік ете алмайды. Өсімдік дәндерімен, жемістермен және насекомдармен қоректенеді.

Қырғаулыдар жерге төгілген астықтардың дәндерін теріп жейтін, болғандықтан егін шаруашылығына зиянсыз. Бұл пайдалы құсты ағаш еккен далаларымызға көп етіп жерсіңдірудің маңызы үлкен.

Тырналар — ірі, мойны, аяқтары және тұмсығы ұзын, ал құйрығы қысқа, жақсы жүгіретін құстар. Көпшілік түрлерінің ұзын кеңірдегі, төс қырының маңайында бірнеше түйін құрайды. Осы кеңірдегінде түйіндердің әсерінен, олар күшті дыбыстар шығарады.

Бұлар далалы және батпақты жердің барлығында де кездеседі. Бізде тырналар (Gruidae) деген тұқымдасының бірнеше түрі белгілі. Оның ішінде жиірек кездесетін сұр тырна (Grus grus). Бұл ұзындығы 120 см салмағы 6 кг-дай ірі құс. Тундра мен биік таулардан басқа жерлердің бағыттарында дерлік кездеседі. Ұяларын тоғайлы батпақтарға, өзен жағалауларына, кейде далаларға, адам бара алмайтын жерлерге салады. Ұясын жерге салады. Ұясында 2-3 жұмыртқасы болады. Жұмыртқасын еркегі мен ұрғашысы кезектесіп басады. Жұмыртқадан балапандары ширақ болып шығады. Тырналар өсімдік тамырларымен, құрттармен, насекомдармен, бақалармен, рептилермен, тышқандармен қоректенеді. Жаздың соңғы кездерінде топтанып астық далаларына барып, шаруашылыққа аздап зиянын тигізеді. Оңтүстіктің далалы аудандарында кіші тырна, немесе ақбас тырна (Grus virgo) дейтін түрі ұялайды. Мұның салмағы 2,5кт болады.Сибирьде, Қазақстанда ақ тырна немесе стрех (G. leucogeranus) деген түрі мекен етеді. Тырналардың барлығы да жыл құстары. Оңтүстік Азияда және Африкада қыстап шығады. Бұлардың кәсіптік маңызы шамалы.
7. Отряд Сутартарлықтар (RALLIFORMES).

Батпақты тоғайлы, кейде сулы жерлерді мекен ететін кіші және орта үлкендікте болатын құстар. Олардың тұмсықтары сүйір, өтпелі танау тесіктері болады. Қанаттары қысқа, моқал келеді. Бұл құстар нашар ұшады, өсімдігі қалың жерлерде жақсы қозғалады. Ұяларын жерге немесе жапырылған қалың шөптердің үстіне салады. Ұясында 3-12 жұмыртқа болады. Балапандары ширақ, оларды асырауға ата-анасы бірдей қызмет етеді. Олар омыртқасыздармен, өсімдіктің жұмсақ жапырақтарымен, тұқымдармен қоректенеді. Кейбір түрлері қорегін кешке, түнге қарай іздейді. Бұлар өте көп тараған құстар, біздің фаунамызда он шақты түрі кездеседі. Қалың шөптің арасында жасырынып жүретін салмағы 200 г болатын тартар (Crex crex) деген түрі болады. Шөпті батпақта жүретін, батпақты жердің тауықтары деп аталатын түрлері кездеседі: су тaуығы (Porzana porzana) сутартар немесе қамыс тауығы (Gallinula chlorpus) т.б. Көлдердің жағасында, қалың шөптің арасында, салмағы 1 кг-дай қасқалдақ (Fulica atra) деген түрі кездеседі. Қасқалдақтар жақсы жүзеді, қауіп төне қалса сүңгіп кетеді. Осы қасқалдақтардың ғана кәсіптік маңызы бар.

Жыртылмаған тың жерлерге үлкендігі тауықтай безгелдек (Otis tetrax) деген дуадақтарға жақын, бірақ жыртылған жерде кездеспейді. Закавказьеде, Индияда, Африкада қыстайды. Аз болғандықтан кәсіптік маңызы шамалы.

Көгершіндер орманды, кейде таулы жерлерде тіршілік ететін, адам жайларына үйір, денесі тығыз, тұмсығы қысқа және балауызсымақтары бар құстар. Олардың танау тесіктерін терілі қаппен бүркелген. Моногамды. Көгершіндер бүкіл жер жүзіне тараған. Олардың өте көбірек тараған жерлері Малай архипелагы мен Австралия. Жалпы үш жүздей түрі белгілі. СССР-де 11 түрі кездеседі. Мысалы: клинтух (Columba oenas), вяхиръ (Columba palumbus) иығында және мойнының бүйір бөлімінде ақ дақтары болады, бұлар СССР-дің солтүстігіне таман тараған, жабайы көгершіндер немесе көк кәгершін, зікірлі кәгершін Мадагаскарға таяу жердегі Маврсекия, Бурбон, Родригец аралдарында кездеседі. ХҮІІ ғасырға дейін жойылып біткен ірі дронт көгершіні — деген түрлері тіршілік еткен.

Осы кездегі көгершіндердің жабайы түрлері - ағашты, таулы жерлерде тіршілік етеді. Олар ағаштардың үстіне, қуысына немесе жарлардың қуысына қалай болса солай шөптесін заттардан салады. Ұясында 1-2 жұмыртқасы болады. Жұмыртқаларын еркегі де, ұрғашысы да кезектесіп басады. Жұмыртқалардан 14-тен 30 күннің ішінде балапан шығады. Қорегінің көпшілігі мәдени және жабайы өсімдіктердің дәндері, жемістері мен тұқымдары. Бұлар аздап құрттарды және жұлдыз құрттарды да жейді. Кейбір түрлері күзге қарай бірнешеуі бір жерге топтанып, астық дәндерін жеп шаруашылыққа зияндарын тигізеді.

Көгершіндерді қолға үйрету біздің заманымыздан бірнеше мыңдаған жыл бұрын басталған.

Бұл отрядқа көкектердің 200-ге жуық түрі жатады. Негізінен тропик өңірде кездесетін ағашты және бұталы жердің құстары. Аздаған түрлері өздеріне ұя салады және жұмыртқаларын басады. Көпшілігі ұя, салып, жұмыртқа басу инстиктін жоғалтқан. Мысалы, қаршыға көкек (Heirococcyx sparveroides) деген шығыс Азияда мекендейтін түрі кейде жұмыртұқасын өзі басып, балапан шығарады, көпшілігінде жұмыртқасын басқа құстардың ұясына салып кетеді. Теңбіл көкек (Coccystes glandarius) жұмыртқаларын тек қарға тәрізділердің ұяларына салады. Бұлардың балапандары, ұяның иесі болып саналатын құстың балапандарын, ұядан итеріп құлатпайды.

Көкектердің жұмыртқасының түсі түрліше, әдетте, жұмыртқасының түсі ұядағы басқа құстың жұмыртқасына түстес болып келетіні анықталған. Көкек жұмыртқасын басқа құстың ұясына апарады. Жұмыртқадан шыққан көкектің балапандары ептеп иесінің балапанының астына кіріп, оны я жұмыртқаны ұядан итеріп шығарып тастайды. Көкектер басқа құстар жей алмайтын зиянкес түкті жұлдыз құрттарды жеп пайдасын тигізеді.

11. Отряд. Жапалақтар (STRIGIFORMES).

Жапалақтар сыртқы белгілеріне қарағанда, күндізгі жыртқыш құстарға ұқсас болғанымен, систематикалық жөнінен олардан анағұрлым алыстау тұрады. Олардың арасындағы кейбір ұқсастықтар тіршілік жағдайларының ұқсас болуының нәтижесінен келіп шыққан.

Жапалақтың қаурысындары қалың және жұмсақ, қопсып тұрады. Сондықтан да ұшқанда дыбыс шығармайды. Қорегін есту органының көмегімен іздеп табады. Құлағының қалқаны біршама жақсы жетілген. Құлақ қуысының алдыңғы жағында, дыбыс толқындарын күшейтетін тері қатпары орналасқан. Бұлардың көзі үлкен, сондықтан жапалақтар түнде де жақсы көреді. Басын өте тез қозғап 270 градусқа бұра алады. Қорегін ұзын саусақты табанымен қармап ұстайды.

Күндізгі жыртқыш құстардан айырмашылығы, жапалақтың жемсауы болмайды. Бұлар көп жерге тараған құс, 200-ге жуық түрлері бар. Ал бізде соның 20-дай түрі кездеседі. Балапандары әлсіз, көп уақытқа дейін ұяларында болады.

Торғай тәрізділерге қазір тіршілік ететін құстардың жартысынан көбі жатады. Оның 5000-ға тарта түрі белгілі. Сыртқы пішіні мен дене мөлшері алуан түрлі болады. Ең ұсағы королек, оның салмағы 5-6 г болады, ал ірісі қарға салмағы 1100-1500 г болады. Торғай тәрізділердің көпшілігі бұталы, орманды жерлерді мекендейді. Торғай тәрізділердің ішінде нағыз су құстары болмайды. Барлығы да болжыр балапанды құстар. Ұясын өте ұқыпты жасайды. Кейбір түрлері жылына екі рет балапандайды. Торғай тәрізділер үш отряд тармағына бөлінеді.

2. Жалған жыршы торғай тәрізділер (Menurae) бұған Австралияғатараған бір азғана түрлері жатады. Нағыз торғай тәрізділермен салыстарғанда, дыбыс байланыстары нашар жетілген. Негізгі тұқымдасы — лиралар (Menuridae).

3. Жыршы торғай тәрізділер (Oscines) — бұл отряд тармағына, отрядтағы түрлердің 2/3 бөлігі жатады. Дыбыс аппараты толық жетілген, 5-7 пар дыбыс еттері болады. 4000-ға тарта түрі белгілі, олар 52 тұқымдасқа бірігеді. Оның кейбір түрлерін ғана қарастырамыз.

Бозторғайлар (Alaudidae) далада, шөлді жерлерде тіршілік ететін ұсақ құстар. Артқы саусағының тырнағы түзу және ұзын болады. Бұлар ауада ұшып жүріп жырлайды. Насекомдармен, дәндермен қоректенеді. Бозтолрғайлар өте пайдалы құстар болып есептеледі.

Қарлығаштар (Motasillidae) өте тез ұшатын, ұсақ құстар. Олар насекомдарды ауада ұшып бара жатып қағып, ұстап жейді. Бізде қарлығаштардың үш түрі қыстау қарлығашы (Hirundo rusica), қала қарлығашы (Delichon urbica) және жаға қарлығашы (Riparia riparia) кездеседі.

Қаратамақтар (Motacillidae) шабындық және далалы жердегі үлкендігі торғайдай болатын ұсақ құстар. Қонып отырғанда ұзын құйрығын әрдайым қозғап отырады.

Сушылқара (Oляпка)(Cinclidae) насекомдарды және олардың личинкаларын іздеп суға жақсы сүңгіп, судың түбімен тез жүгіретін ұсақ құстар. Бізде кәдімгі оляпка немесе сушыл қара (Cinclus cinclus) деген түрі тіршілік етеді.

Шымшықтар (дрозды) (Turdidae) — дене мөлшері орташа және ұсақ болып келетін орманда және жер бетінде тіршілік ететін құстар. Ағаштың басына, қуысына жарлардың қуысына ұялайды. Көпшілігінің әтештері жақсы жырлайды. Бұл тұқымдасқа: әнші (Turdus philomelos), қара шымшық (Merula merula), шақшақай (Saxicola), бұлбұл (Luscinia) т.б. жатады.

Құстардың адамның рухани өмірінде алатын орны зор. Адам құстарды клеткаларда ұстап өзіне жақындатуға тырысады. Отанын есте сақтау үшін басқа елде жүргенде өзімен бірге ала кетеді. Құстардың мәдени-эстетикалық маңызы зор.

Алайда адамдар ең алдымен құстардың шаруашылық және практикалық маңызына мән береді. Құстар ауыл және орман шаруашылығы үшін зиянды жәндіктер мен кеміргіштерді жеп санын елеулі дәрежелерде азайтушылар. Насекомдармен азықтанатындар күніне 5-6 рет қарнын толтырады. Мысалы, үлкен сары шымшық балапандарына күніне 350-390, қызыл құйрық торғай 220-240 рет, тоқылдақ 300 рет жем әкеледі. Әсіресе, осы балапандарын қоректендіру кезінде зиянды насекомдармен қоректенетін қанаттылардың бау-бақша, егістік, орман ағаштарын зиянкестерден қорғаудағы ролі зор. Ауыл шаруашылығы зиянкестері — тышқандар көбейген жылдары ақсары күніне 14 дана тышқан мен тоқалтісін, күйкентай — 9, жапалақ - 12 тышқанды қорек етеді. Мамандардың есебі бойынша, бір тышқан жылына 2 килограмға дейін дәнді құртатындығын еске алсақ, жыртқыш құстардың пайдалы екендігі өз-өзінен анық көрінеді. Насекомдармен қоректенуші қанаттыларды ауыл шаруашылығы дақылдары егісінің маңына үйір ету маңызды міндет болып отыр. Зиянды насекомдармен күресу үшін құстарға ұя жасап ілу, арнайы тамақтандыру алаңдарын жасау жұмыстарын жүргізу қажет. Әсіресе ағаш діңгегінің қуыстарына ұялайтын шымшықтар, қаратамақ торғайлар, шыбынқаққыштар т.б. құстарды үйір ету керек.

Ауыл шаруашылығының зиянкестеріне күресте жыртқыш құстардың ролі зор. Бұрын жыртқыш құстарды аңшылық шаруашылықтың жауы деп, басқа құстарды жеп шығынға ұшыратады деп оларды құртып отырды. Кейін келе жыртқыш құстардың биоценоздағы ролі айқындалып, олардың зиянды кеміргіштердің санын реттеп отырғандығы белгілі болып, қорғауға алды. Атуға рұқсат берілмеді. Жыртқыш құстарды қолда көбейтіп, содан кейін табиғатқа жіберу, азайып бара жатқан құстардың санын қалпына келтіруде жақсы нәтиже беруде. Жыртқыштар мен оларға қорек болатын құстардың арасында өзара тепе-теңдік болу керек, өйткені олар тіршілік етуі үшін бір-біріне себепкер болады.

Улы химикаттарды пайдалану (ДДТ, гексахлоран т.б.) жыртқыш құстарға зиян келтіруде. Қоректі заттардың жоғарғы байланыс сатысында тұрған жыртқыш құстардың денесінде улы заттардың мөлшері өте көп болған. Ал концентрация мөлшері көп болған жағдайда олардың көбеюіне керсінше әсерін тигізген. Адамдардың тікелей немесе жаман әсерлері жыртқыш құстар тіршілігіне, олардың көптеген түрлерінің сиреуіне әкеліп соқты. Қазақстанның "Қызыл кітабына" құстардың 44 түрі тіркелген.

Адамдардың құстарды пайдаланған ең көне әдісі - аңшылық. Құс салып аңға шығу ел арасында кең тараған. Әсіресе әуесқойшылық сұңқармен, қаршығамен, бүркіттермен Орта Азияда, Қазақстанда, Кавказда кейбір Европа жерлерінде аң аулау күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ.

Құстардың әуесқой және спорттық аңшылардың объектілері ретінде де зор маңызы бар. Мұның өзі адамды сергітіп, еңбек қабілеттігін, денсаулығын жақсартады. Кәсіпшілік маңызы бар құстар, көптеген елдердің экономикасында маңызды орын алады. Еркін аулау, аңшылық өңірлердің азаюы, қоршаған табиғи ортаның ластануы, улы химиялық заттарды пайдалану әсерінен аңшылық маңызы бар құстардың қоры жылдан-жылға азаюда.

Біздің елімізде аңшылық маңызы бар құстарды қорғау шараларын қолдануда. Сирек түрлерін аулауға тыйым салынған, ату мерзімі мен мөлшері белгіленген. Мезгілсіз, рұқсат қағазынсыз ататындармен (браконьер) күрес, аңшылық өңірдің өнімділігін арттыру үшін биотехникалық шараларды іске асыру, аңшылық өңірдегі құстардың санын арттыру, ұяларды бұзудан қорғау және тағы басқа да шараларды ұйымдастыру жұмыстары жолға қойылған. Аңшылық құстардың санын арттыруда тек қорықтармен шектеліп қалмай, бірнеше жыл қатарынан аң аулауды тоқтатқан заказниктер ұйымдастырылып аңшылық шаруашылықтарда олардың сан мөлшері реттеліп отырады, реті келсе саны қалпына да келтіріледі. Сайып келгенде аңшылық ережелерді сақтау аң-құс қорын қайта қалпына келтіруді қамтамасыз ететін елеулі шаралардың бірі. Аңшылар үлкен күш. Олар кең далада пайдасы бар бүркітті немесе буаз түлкіні бақылаусыз ататын шоферлер мен трактористі, геологиялық экспедицияның мүшесін, атуға тыйым салынған жануарлар арасынан өзіне олжа іздегендерді жөнге салып отыруға тиіс.

Қырғауылдарды, құрларды, бөденелерді, үйректерді қолда ұстап оларды аңшылық өңірлерге жібереді.Польшада аңшылық шаруашылықта және арнайы қырғауыл өсіретін жерлерде 100 мыңға дейін қырғауыл өсіріп, соның 50 мыңнын жылма-жыл аңшылық өңірлерге жіберіп отырады. Францияда аңшылық құстарды 1983 аңшылық шаруашылықта көбейтеді. 1968 жылы осы шаруашылықтарда шамамен фазаның 1 миллионнан аса жұмыртқасы мен балапаны, 1,6 миллион бөдененің және 1 миллион жабайы үйректерді дайындап берді. Олар жылына аңшылық өңірлерге 2,5 миллион қырғауыл және 0,4 миллион құрларды жіберіп отырады. Краснодар өлкесіндегі Майкоп қаласындағы қырғауыл өсіретін питомник 1958 жылдан бері 100 мыңнан астам қырғауыл өсірген.

Фенологиялық бақылаулар.

Табиғат объектілерінде ұдайы фенологиялық бақылаулар ұйымдастыру оқушылардың оны жақсы зерттеуіне және ауыл шаруашылық практикасы үшін маңызды мағлұматтар жинауына мүмкіндік береді.

Мұғалімдер табиғатты бақылауды, ауа райы календарын жасауды, сонымен бірге 1-кластан бастап табиғат календарын жасауды ұйымдастырады. Мысалы, І - ІІ кластарда ауа райының жағдайын білдіретін (бұлтты, жауын, ашық) шартты белгілерден басқа жылдың белгілі бір мезгілін сипаттайтын жиналған жапырақтарды, жемістерді немесе суреттерді желімдеуге болады.

III-IV кластарда бақылау жұмыстары және бақылауды безендіру біраз күрделене түседі. Мұнда оқушыларға тек бұлттылықты немесе температураны ғана емес, желдің соғу бағытын немесе тірі табиғаттың күйін анықтау тапсырылады, мысалы: жылдың белгілі кезеңіне сай гүлдейтін өсімдіктер немесе тірі табиғаттың күйін анықтау тапсырылады, мысалы: жылдың белгілі кезеңіне сай гүлдейтін өсімдіктер немесе құстың келуі және қайтып кетуі, т.б.

Барлық жұмыстарға фенологиялық бақылауларды нақты жоспарлап, нені бақылап, бақылауды не үшін жүргізетінін алдын ала анықтайды. Жас бақылаушылар үшін тақырыпты және бақыланатын объектіні анықтау керек. ысалы, бақылаулар тақырыптарының мынадай болуы мүмкін: "Жаздық Арнаутка бидайының дамуы"; "Сәндік үшін өсірілетін өсімдіктер — жауқазындар, нарцистер, пиондардың гүлдеу үзақтығы" (У-УІ кластар үшін); "Жыл құстарының түршілігі (қараторғай және қарлығаш)"; "Отырықшы құстардың тіршілігі (шыбжық пен сарыбауыр шымшық)", т.б. (VII класс оқушылары үшін). Жоғары класс оқушыларына мынадай тәжірибелерді ұсынуға болады: "Микроэлементтердің түсімге және картоп түйінінің сапасына әсері"; "Овощ дақылдарын өсіру агротехникасын және биологиялық ерекшеліктерін өсіру агротехникасын және биологиялық ерекшеліктерін зерттеу", сондай-ақ колхоз және ғылыми мекемелердің тапсырмасы бойынша жасалатын тәжірибелер.

Құстарды бақылаған кезде оның ұшып келуі немесе ұшып өтуін (отырықшы құстардан басқасын), шағылысуын, қоразданып орны мен көктемгі әнін, ұя салу кезеңін, жұмыртқалауын, жұмыртқа басуға, балапандарының пайда болу уақытын, балапандардың қанаттануын; күзде топ құруын, қайтуын, күзде ұшып өтуі қайту мерзімдерін белгілеу керек.

Оқушылардың құстарды бақылау процесінде кейбір мәселелерді, мысалы, құстың ән айту мерзімінің ұзындығын шешуіне болады. Құстың бір түрінде ән айту ұзақтығы март айының басынан, июньнің аяғына дейін, ал басқаларында - апрельдің соңынан майдың аяғына дейін созылады. Бұл мерзімдер көбінесе жыл құстарына тән анықталады, ал біздің кейбір қыстап қалатын құстарымыз ән айтуды одан да ертерек бастайды. (Мысалы, шөжеторғай, шымшық, сушымшық және басқа құстар тіпті қыста да ән салады.)

Оқушыларға мұнымен қатар, мысалы, шамамен кейбір құстар күн тәулігінің қай мезгілінде ән салатынын анықтауға тапсырма беруге болады.

Оқушылар бақылай отырып, мынадай қорытындыға келеді: құстың біреуі түн ортасында ән салса, екіншісі - түннің екінші жартысында үшіншісі таң сәріде ән салады. Жиналған материал өзіндік ерекшелігі бар "Құстар календарын" және "Құстар сағатын" құрастыруға мүмкіндік береді.

Жас бақылаушылар мұндай календарьды зиянды насекомдар пайда бола бастаған кезде насекомды бақылау үшін жасауына болады. Бұл зиянды насекомдардың жаппай пайда болу мерзімін анықтауға, дәлірек айтқанда, онымен дер кезінде күрес жүргізуді ұйымдастыруға мүмкіндік береді. Оқушылар құстар мен насекомдарды бар ынтасын сала бақылайды.

Мектеп практикасында жеке тақырыптар бойынша жалпы фенологиялық бақылаулар жасау айтарлықтай орын алады. Мысалы: Туған өлкедегі көктемнің барысы", "Жаздың барысы..", "Қыстың барысы..". оқушылар мұндай бақылауларды көктемнің басында өткізуді белгілейді, өйткені бұл кез бүршік атумен ғана шектелмейді, дала бозторғайының алғашқы әнімен басталады, күн тал түсте көтеріліп, температурамен (жаңбыр немесе қар түрінде жауын-шашын болады) сипатталады.

Халық ұйғарымының ауа райын ұзақ мерзімге алдын ала анықтауға мүмкіндік беретіні ежелден-ақ тексерілген. Мысалы, егер құстар немесе ұзақтар қайтқан кезде топтасып ұшып, ұяға бірден келіп қонса, онда көктем жайлы болады. Егер құс ұясын ағаштың күн сәулесі түсетін жағына жасаса, онда жаз салқын, ал ұяны көлеңке жағына салса, онда жаз жылы болады. Қараторғай көпке дейін қайтпаса — күз құрғақ болады дей бер.

Өсімдіктерді ұзақ бақылау арқылы да қыс, көктем, жаз және күздің қандай болатынын болжап айтуға болады. Мысалы, қайың жапырағын қандыағаштан ерте жазса, онда жаз құрғақ және жылы болады. Егер көктемде қайыңнан шырын көп бөлінсе — жаз жауынды болмақ.

Осы сияқты халық тәжірибесіндегі сан ғасырлық бақылаулардан көптеген мысалдар келтіруге болады, міне, осылардың барлығы бақылағыштықтың қаншалықты маңызды екенін тағы да дәлелдей түседі. Фенологиялық бақылаулар оқушыларға тек табиғатпен жекпе-жек қалуды ғана емес, оның ұтымды ақыл-ойды қанағаттандыра алатын құпиясына да үңілуге мүмкіндік береді.