Нарықтық экономика жағдайында Қазақстанның даму бағыттары мен болашағы

Экономика – өте терең және күрделі құбылыс. Оның заңдарын, тетіктерін біліп, оларды жақсы игермей, бір жүйеден екінші жүйеге көшу өте қиын да қауіпті қадам. Жаңа жүйеде жұмыс істейтін қалың бұқара оның заңдылықтарын білмесе, оның жақсы мүмкіндіктеріне сенбесе, тіпті қиын. Жаңа, яғни нарық экономикасын білмеу де, оған сенбеу де біздің қоғамда білініп тұрды. Өкінішке орай, ғасырлар бойы қазақ көші сомдаған тарихи санамызда да нарық экономикасының ізі жоқ болып шықты. Егер ресейліктер нарыққа көшеміз десе, олар Қазан төңкерісіне дейін аталмыш жүйе ар­қылы көп жылдар дамыған ел болатын. Егер Балтық бойы елдері, немесе грузиндер, армяндар нарық жолымен жүреміз десе, олардың да өткен ұрпақтарынан қалған үлгі-тәжіри­бе­ле­рі болды. Бізде, бізбен тарихи ортақтас қырғыз, өзбек, түркімен және тәжіктерде аталмыш үлгі болған жоқ. Осындай жағдайда тиісті шешім қабылдау үшін батылдық пен табандылық, үлкен жауапкершілік керек болды. Батылдық пен қайрат-жігерді Президент Назарбаев көрсете білді. “Мен нарық экономикасын таң­дадым, оның мүмкіндіктеріне сенемін. Хал­қым менің соңымнан еріңдер және осы на­рық жолымен еш нәрсеге алаңдамай жедел жүріп отыруға бел байлаймыз” – деген Елбасының халыққа үндеуі Қазақ­стан­ның нарық экономикасына қарай табанды да тарихи бетбұрысының бастауы болды.

Қазақстандағы экономикалық реформа­лар­дың әр кезеңі осындай заманалық сипатта болды десек, қателеспейміз. Нарық экономикасына көшудің ең бас­ты мәселесі мемлекеттік мүлікті ыдыратып, меншікті жекешелендіру болды. Қай елде болса да бұл өте жауапты науқан, көптеген ел­дерде осы саладағы реформаларға жылдар емес, ондаған жылдар кеткенін әлем тарихы­нан білеміз. Үш-төрт кезеңмен жіктелген меншікті жекешелендіру науқаны бізде, Қазақстанда, бас-аяғы 8-9 жылдың ішінде не­гізінен орындалды. 1995-1997 жылдар мем­лекеттік мүліктің 60 пайызына жуығы жеке­шелендірілді, 2001 жылы елдің жеке­мен­шік секторында кәсіпорындардың 74,4 пайызы, елдегі жұмыскерлердің 60 пайы­зынан артығы жұмыс істеп, олар респуб­ли­кадағы жалпы өнімнің 83 пайызын шығарып отырды. Кейін бұл көрсеткіштер тағы да өсті. Ал қазір Қазақстан экономикасының қай саласын алсақ та олардың негізін қалайтындар жекешеленген кәсіпорындар мен ұжымдар.

Осындай жедел іс-қимылдардың қажет­ті­гі қандай еді? Біріншіден, батыл рефор­малар және оларды тездетіп жасау біздің өз таңдауымыз болды. Ауқымды реформа­лар­дың мемлекеттік бағдарламалары жасалып, халыққа ұсынылды, ел болып оны орындауға кірістік. Екіншіден, осы нарық жүйесіне біз де көшеміз деген бұрынғы әріптестердің, әсі­ресе Ресейдің, беталысы бізге демеу болды. Үшіншіден, (оны айтпай кетуге болмайды) көп­теген халықаралық ұжымдардың (Бүкіл­әлемдік банк, Халықаралық валюта қоры, тағы басқалардың) бізге осы жолға түсу үшін жасаған өктем үгіті мен итермелеуі себеп болды. Олардың талабы һәм әртүрлі көмегі біздерді, бұрынғы республикаларды, Кеңес Одағы құрамына қайтадан қосылмау үшін тез тосқауылдар қою мақсатын көздеген еді.

Экономикалық реформалардың шешуші саласының бірі бағаны ырықтандыру бол­ды. Нарық дегеніміз әркім өз таңдауымен жа­сай­тын кәсіпкерлік, ал шығарған бұйым­дардың бағасы тек оларға деген сұраныс арқылы анықталады. Шығарылған бұйым сұраныс таппаса, оның құны болмайды, ондай кәсіп­керлік дамымайды. Нәтижесінде сұраныс пен бағаның тығыз байланысы арқылы экономика тиімділігі артады. Бұл әкімшілік экономикасына қарама-қарсы қағида. Жаңа экономиканы жасақтаудағы шешуші қадам­ның бірі. Қазақстан бағаны ырықтандыру реформаларын да жедел бастады. Кейбір салалар (тамақ өндірісі, халыққа қызмет көр­се­тетін ұжымдар) болмаса, қалған салаларда тез арада баға ырықтандырылып, тек сұра­ныс арқылы деңгейі анықтала бастады. Бірақ, осы жолда көптеген бұйымдардың ба­ғалары шарықтап, жай еселеп емес, он-жүз еселеп өсіп, көптеген қиындықтар көрдік.

Реформалардың тағы бір шешуші саласы Қазақстанның басқа елдермен сауда жүйесін ырықтандыру болды. Нарық дегеніміз ашық экономика, әлем елдерімен сауда қатынасы ашық және екі жаққа да тиімді түрде қа­лып­тасуы керек. Оның да тиімділігі мен тиім­сіз­дігін анықтайтын сұраныс пен баға. Осын­дай өркениетті жолға түсу міндеті бұ­рын осы жағынан тәжірибесі аз, тіпті жоқ деп айтсақ та болады, егемен Қазақстанның алдында тұрды. Осы саладағы іс-қимылдарға да біздер көп бөгелмей кірістік. Көптеген елдермен әлемде қалыптасқан үлгі негізінде сауда саласына байланысты келісімдер жа­сал­ды, тиісті заңдар қабылданды. Ең басты мәселелердің бірі шетел инвесторларының келуіне қолайлы жағдай жасау болды. Өйт­кені қай елге болса да шет жерден инвести­ция­лық қаржы келуі сол елдің инвести­ция­лық қолайлылығына (инвестициялық кли­ма­тына) байланысты. Шет ел қаржысына өте мұқтаж Қазақстан осы мәселені де дұрыс шеше білді. Тәуелсіздік жылдары Қазақ­стан­ға 50 млрд. доллардан астам инвестиция кел­ді. Олар көптеген салалардың бой түзеуіне, әсіресе мұнай-газ өндірісін тез дамытуға негіз болды. Адам басына шаққанда шет ел­ден келген инвестициялар бойынша Қазақ­стан барлық ТМД елдерінің бұрын да бүгін, де алдында. Ал Халықаралық валюта қоры бүгінгі Қазақстан инвестицияға деген қолай­лылығы жағынан әлемдегі ең алдыңғы 20 мемлекеттің санатына қосылды деп отыр [16].

Шет елдермен экономикалық байланыс кеңістігі Қазақстан Одақ құрамында бол­ғанда да, тәуелсіздіктің алғашқы жылдарын­да да өте аз, тар болатын. Сол кездерде рес­пуб­ликалардан шығатын бұйымдарға сұра­ныс етіп отырған елдердің саны 10-нан ас­пайтын, ал бізге бұйымдар сататын Одақтан тыс елдердің саны одан да аз болатын. Бүгін Қазақстан әлемдегі 215 елдің 171-імен сауда-саттық қатынаста, 45,0 миллиард доллардан астам көлемде олармен тауар айналымы бар. Және де бұрын сауда негізінде ТМД елдері­мен, әсіресе, Ресеймен болса, қазір Қазақ­стандағы тауар айналымының дені алыс шет мемлекеттермен, әсіресе Еуропа Одағымен, Қытаймен, Оңтүстік-Шығыс Азия елдерімен болып отыр.

Реформалардың негізінде Ұлттық банк құрылды, ұлттық валюта – теңге іске қо­сыл­ды. Ақша экономиканың қан айналымы болса, дербес ұлттық валюта біздің егемен­дігі­міздің, ел экономикасы ешкімге тәуелді емес екендігінің тағы бір өте маңызды тетігі болды. Бүгін біз төл теңгемізді тек қана өз аумағымызда емес, әлем деңгейінде басқа валюталармен дәрежесі бірдей айналымға қолдану қарсаңында тұрмыз.

Осы жылдары егемен елдің салық, бюджет жүйелері, кеден кешені құрылды, ауылшаруашылық, білім мен ғылым, денсаулық сақтау, әлеуметтік, зейнетақы салаларында да тиісті реформалар жүргізіліп, нарық экономикасы талабына сәйкес олардың даму бағыттары анықталды. Шағын және орта кәсіпорындарды демеу, дамыту бағдарламалары іске қосылды.

Дегенмен, оны да айтуымыз керек, ау­қым­ды реформалар барысында білмеген­дері­міз бен жоғалтқандарымыз да аз болған жоқ. Мүлікті жекешелендіру науқаны көптеген қайшылықтармен өтті. Мемлекеттік мүлікті қолындағы әкімшілік мүмкіндігін пайдала­нып арзан бағамен сатып алушылар аз бол­ған жоқ, осының салдарынан бай мен кедей­дің, байлығы қолындағы топ пен байлықсыз топтың ара-жігі үлкейіп, халықтың нара­зылығын тудырды. Жоғарыда біз совет заманындағы ноқ­та­сы сыпырылған баға алғашқы кезеңде ша­рық­тап өсті дедік. Оның себептері көп бол­ды, ал негізгісі біздегі жаңа салық жүйе­сінің кемшіліктерінен болды. 1993 жылдан бастап С.А.Терещенко басқарған Үкімет жаңа салық жүйесін, соның ішінде қосымша құн салығын іске қосты. Бұл біздің эко­но­ми­камызға жат салық түрі еді, мен оны осы күнге дейін жат, бізге тиімсіз салық деймін. Өйткені, аталмыш салық нарық экономи­ка­сы елдерінде осыдан 15-20 жыл ғана бұрын, олар әбден дамып, тауар тапшылығын жеңу үшін емес, артық тауар шығару үрдісін тежеу үшін енгізілген болатын. Және де шет елдерде осы салық тауар айналымының бір-ақ, ақырғы сатысында алынатын болып реттелген. Сол кездегі қосымша құн салығы Норвегияда 18%, басқа Еуропадағы елдерде 13-14%-дан аспайтын. Біз болсақ осы салықты тауары жетіспей, күйзелісте тұрған ел экономикасына енгіздік. Және де оны алатын тауар айналымының сатысы дұрыс анықталмай, ол жүрген жолдың әр сатысын­да алынатын болды. Осыған қоса қосымша құн салығы тұтынушылардан шет елдер­дегідей 13-18% емес, 28% яғни, 2-2,5 есе көп деңгейде алынатын болды. Содан келіп тауарлар бағасы елімізде ондап та емес, жүз еселеп өсіп, экономиканы қатты күйзеліске ұшыратты, халық тұрмысын күрт төмендетті.

Жоғарыда айтқан, басқа да үлкенді-кішілі кемшіліктер экономикадағы күй­зеліс­тер­дің себебі болды, соның салдарынан осы жүргізіп жатқан реформаларымыз, жалпы нарық экономикасы біздер үшін дұрыс па, егемендігімізге қауіп емес пе деген сұрақтар да туды. Дегенмен, нарық экономикасын таңдаған тарихи шешіміміздің және оны орындаудағы батыл іс-қимылдың бірден-бір дұрыстығына, кейін уақыт өте келе, бір емес бірнеше рет көзіміз жетті. Аз-ақ мерзімнің ішінде қиыншылықтарды жеңіп, тұрақты даму траекториясына шықтық.

Кейбір көрші елдер – біздің одақтас әріп­тестеріміз осындай батыл шешімге бара алмады, әкімшілік экономика тұтқасынан түбегейлі арылғысы келмеді, нарық жолын­дағы қадамдары өте баяу болды. Сол кейбір елдердің экономикасы бүгінге дейін дұрыс бет түзей алмай отыр. Біз болсақ реформалар жа­ғынан бүкіл ТМД елдерінің алдына шықтық. Ресей Федерациясы, басқа әріп­тес­тері­міз, көптеген халықаралық ұйымдар мен шет мемлекеттер Қазақстанды экономика­лық реформалардың озық үлгісі деп са­най­ды. Бүгін біздер ғасырлар бойы нарық эко­номикасын дамытып келе жатқан алдыңғы қатардағы елдердің санатына қосылу қамындамыз. Әрбір жауапты кезеңдерде дамудың дұрыс шешімін тапсаң, көштің алдында боласың, шешімін таба алмасаң көш соңында қаласың деген осы [17].