Мазмұны Кiрiспе Тарау-I. Омбы қаласы дала генерал-губернаторлығының 1882-1917жж

ХІХ ғасырдың аяғы ХХ ғасырдың басында Ресейдің қоғамдық және өкімет орындары болашақ Азияның тағдырын қайта қарастыру тұсында еді. Ресейдің сыртқы саясатының Азиялық аумақта белсенді бола түсуі арқылы бүкіл Сібірде темір жолдың жүруі, Европалық Ресейден қоныстанушылардың санының өсуі толығымен Азияға деген қызығушылықты одан ірі дамыта түсті. Қазақтың бос жатқан жерін пайдала отырып, патша өкіметі әкімшілік биліктің спецификасын толығымен өзгертуге тырысты.

Империяның Орал аймағының географиялық аумағы өзгері. Екі генерал-губернаторлығының орнына (Батыс және Шығыс Сібір) Азиялық Ресейдің әкімшілік картасында жаңа шекаралар Дала, Түркістан, Иркутск және Приамур генерал-губернаторлығы қалыптасты. Тобылдан 1939 жылы Батыс сіьір генерал-губернаторлығының орталығы Омбыға ауыстырылды, ал 1882 жылы ол тоқтатылды. Омбы қаласының саяси статусы тез арада өсті. Ол Дала генерал-губернаторлығының орталығына айналып барлық бұйрықтар мен шешімдерді шығарды.

Дала өлкесінің әкімшілік-саяси орталығы ретінде Қазақстанның да саяси-экономикалық тағдырында үлкен роль атқарды. Себебі, сол арқылы сауда жолдарының өтуі Солтүстік Қазақстан экономикасына әсер етіп, қазақтардың дәстүрлі шаруашылығын өзгертіп шаруашылықтың жаңа түрімен айналысуға мәжбүр етті.

Сібір темір жолының қазақ даласындағы құрылысы көптеген өзгерістерге әкелді. Жаңа өтім базарлары пайда болып, қазақтар темір жол арқылы көптеген мал шаруашылық өнімдерін көп мөлшерде әкеліп, Батыс Сібір экономикасына әсер етті. Сонымен қатар темір жол құрылысы Ақмола облыстарында қоныстандыру арқылы провославиялық дінге сенушілердің көбеюіне әкеліп соқтырды.

Омбы қаласындағы оқу орындарында талантты қазақ жастарының білім алуы кейінірек қазақ зиялы қауымының Мағжан Жұмабаев, Көшке Кемеңгеров, Смағұл Сәдуақасов, Сәкен Сәйфуллин, Саматов Мұхтар, Айтпенов Мұқан, Майкөтов Әділбек қалыптасуын қазақстан тарихы өз беттерінде олардың қалыптасуына және саяси күресте шыңдалуына Омбы қаласының әсерінің зор екендігі айтылады. Бұл жерде олардың шығармашылық карьералары қалыптасып, Омбы баспасөзінде олардың алғашқы шығармалары баспасөзде жарияланды. Жастар ұйымы бірілікте талантты қазақ жас студенттері өздерін саясаткерлер ретінде танытты.

Атақты Ә.Бөкейханов, М. Дулатов, Ж. Ақбаев, Ережеп Итбаев, Асылбек және Мұсылманбек Сейітовтер, Райымжан Марсеков және тағы да басқалар өздерінің саяси карьерасын осы қаладан бастап дала өлкесінің әлеуметтік-экономикалық және саяси жағдайына маңызды әсер етті.

Сонымен қатар Омбы қаласы 300 басшыларының арасындағы өзара тартыс партияның беріктігін әлсіретті, партия бірте-бірте екі қанатқа бөлініп кетті. Оның революциялық, демократиялық солшыл қанатын Көлбай Төгісов басқарса, ал оңшыл қанатына Мұқан Айтпенов жетекшілік етті. Бұл екі қанат бір-бірімен ымырасыз күресіп, ұзақ айтыс тартыстан кейін Төгісотың тарапына Айтпеновке «Кеңес өкіметін танығысы келмеді» деген айып тағылып, партияның түгел басшылығы Төгісовтың қолына көшті. Көлбай жөнінді академик Салық Зиманов: «Үш жүздің басшысы Көлбай Төгісов еркін ойды жақтаған, патриодтық рухы бар көзі ашық адам еді» 1917 жылы Казан революциясы кезінде төңкеріс идеяларын жақтаған болатын.

Қазақ тарихында «Үш жүз» партиясы социалистік бағытта құрылған тұңғыш саяси партия ретінде орын алады. Ал оның көсемі Көлбай Төгісовтың қоғамдық-саяси қызметін, өмір жолын, публистистикалық шығармашылығын, сондай-ақ «Үш жүз» партиясының тарихын зерттеу бүгінгі күн тарапынан туындап отырған қажеттілік.

Тұтас алғанда Омбы қаласы көп уақыт бойы қазақтың дәстүрлі қоғамдық өмірі мен қазақ зиялы қауымының қалыптасуына өз әсерін тигізді.

1. 
   Қасымов Ж, Агубаев И. История Акмолы. Алматы, 1998, 69-бет.
   
2. 
   Ясперс К. Смысл и назначение истории.-М.: Республика, 1994.-527с.-С.28.
   
3. 
   Миллер Г.Ф. История Сибири. Л.: Академия наук СССР-Т.2,1941-638с,-С.67.
   
4. 
   ПекарскиймП.П. Сношения Рычкова П.П. с. Академией наук в ХVІІІ столетии СПб..1866.-120с.- С.17-18.
   
5. 
   Андреев И.Г. Орталық Орданың қырғыз-қазқтары. Алматы «Ғылым»1998.-365с.- С 150.
   
6. 
   Сонда 151-б.
   
7. 
   Валиханов Ч.Ч. О хонтайше. Собр. Соч. В 5 т.-А-Ата: Каз. сов.энцикл.1985.-Т.2: 416 с.
   
8. 
   Потанин Г.Н. Письма Г.Н. Потанина.- Иркутск: Издательлство Иркутского университета, 1987.-42 с.
   
9. 
   Завалишин И.И. Указ. соч.-С.52.
   
10. 
    Лаптев И.П. Указ.соч.- С.16-17.
    
11. 
    Андриевич В.К. Исторический очерк Сибири.- Спб., 1887.-...765с.- С.19.
    
12. 
    Словцов П. Указ. соч.-С.45.
    
13. 
    Вагин В.И. Из Екатеринбурга в Омск (Путевые заметки). // Сибирский вестник, 1890-56 с.
    
14. 
    Громыко М.М. Западная Сибирь в ХVІІІв. Русское население и земледельческое освоение.- Новосибирск: Наука- Сибирское отделение, 1965.-267с.
    
15. 
    Сибирская советская энциклопедия- М. Московское книжное издательство, 1929-1937. – Т. 1-4.
    
16. 
    История Сибири. –Ленинград: изд-во Наука, 1968.-Т.1-3.
    
17. 
    Аполлова Хозяйственное освоение Прииртышья в конце ХVІІ-первой пол. ХІХ веков.-М.: изд-во Наука,- 1976.-456с.
    
18. 
    Елькеев Б. Из истории идейно-политической борьбы в Казахстане в период установления Советской власти. 1975.-28с.
    
19. 
    История Казахстана: белые пятна.-// Сб. ст.-АПлматы: Казахстан, 1991.-345с.-С.51.
    
20. 
    Сейфуллин С. Тернистый путь. Историкр-мемуарный роман. Алматы: Жазушы, 1975. 431 б.
    
21. 
    Касымбаев Ж.К. Города восточного Казахстана в 1861-1917 гг.-С45.
    
22. 
    Касымбаев Ж.К. История города Акмолы (1832-1917 гг.) –С. 89.
    
23. 
    Елагин А.С. Абдиров М. Ж. История казачества Казахстана Алматы: Казахстан, 1994.-с.160.
    
24. 
    Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана.-с. 108.
    
25. 
    Бекхожин Х.Н. Первая казахская газета Дала Уалаяты, Алматы,1949.26с.
    
26. 
    Қойгелдиев м.К. Алаш қозғалысы, Алматы; Санат, 1995.- 368 б.
    
27. 
    Канафин К. Раимджан Марсеков. Формирование мировоззрения. Общественно- политическая деятельность. 1999.-28 б.
    
28. 
    Камзабекұлы. Руханият, Алматы: Казахстан, 1998. 345 б.
    
29. 
    Кемеңгерұлы Қ. Таңдамалы. Алматы: Казахстан, 1996. 296 б.
    
30. 
    Азиатская Россия. Спб. 1914, 1-том, 293 б.
    
31. 
    Жоқтау (воспаминание детей репрессированных казахстанцев).- Алматы 1998.-100с.;
    
32. 
    Ә. Бөкейханов Таңдамалы, Алматы, Қазақ инцеклопедиясы , 1995.-477 б.
    
33. 
    Катанаев Г.Е. Указ. соч.-С.136.
    
34. 
    Златкин И.Я. История джунгарского ханства.
    
35. 
    Турчанинов Н.В. Указ. соч.-С.296-299.
    
36. 
    Жиренчин К.А. Указ. соч.-С.259.
    
37. 
    Козорезова Л.А. Развитие коорперации Северного Казахстан в начале ХХ века// Степной край... Указ. соч.-С.88.
    
38. 
    Асылбеков М.Х.т Развитие сети железных дорог в Казахстане во 2-половине ХІХ- начала ХХ веков. Казахстан в канун Октября, Алматы: 1968.-457с.-С.185.
    
39. 
    Из историй Омска. 1716-1917 годы. Указ. соч.-С.161-162.
    
40. 
    Кравт И.И. Сборник узоконении о киргизах степных областей. Орынбор, 1898. 17-б.
    
41. 
    Обзор Акмолинской области за 1901-1916 г. Ведомость №2.
    
42. 
    Туманшин К. Развитие Петропавловска. 12-б.
    
43. 
    Обзор коммерческих деятельности Сибирской железной дороги за десят лет. Томск 1911. 288-б,
    
44. 
    Первая всеобшая перепись населения Россиской империи.1897, Акмолинская область. Том 31. Спб.1904. 130-131 б.
    
45. 
    Омск в панораме веков. Омбы, 1999, 159-б.
    
46. 
    Весть Омск, Справочник. Омбы, 1911, 16-б.
    
47. 
    Қойгелдиев м.К. Алаш қозғалысы 68-б.
    
48. 
    Сонда 77-б.
    
49. 
    Көлбай Төгісов. Шығ. Жинақ. Алматы,2003ж. 30-31-б.
    
50. 
    Сонда 245-б.
    
51. 
    Ә. Бөкейханов Таңдамалы, 31-б.
    
52. 
    Сонда 57-б.
    
53. 
    Жүсіпбек Аймауытов. Таңдамалы. Алматы, 1996ж.