Мазмұны. Кіріспе

Кестеде екі топ өкілдерінің нормативті қалауларының көрсеткіштері берілген.Ең алдымен іскерлі қалаулар сферасын алып қарайтын болсақ қазақ ұлтының пайыздық саны көп яғни ол бізді мынадай қорытындыға әкеліп отыр. Жаңа мемлекет ерекше заман талаптарын қойған кезде адамдардың қалаулары өзгеріске ұшырайды. Өзіміз байқап отырғандай тілімізбен бірге қазіргі кезде мәденетіміз, дініміз маңызды орын алып жатыр. Осы процестер қазақ ұлтының жалпы іскерлігін де арттырып оларды алдыға итермелеуде. Полиэтностың ортаның мүшелері қарқынды топтан қалмай келеді бірақ сандық көлемінің аздығына байланысты олардың пайыздық жағы төмен болып отыр. Ал екінші нормативті қалауда коммуникативті белсенділік полиэтностық ортада басым. Оның себебі ұлттық метелды ерекшеліктермен түсіндіріледі.

Бірінші шкаланың төмен көрсеткіштері "Меннің" терең түсінілетінінің көрсеткіші. Жоғары мағыналар жабық және өзі жайлы мәліметті құпияда сақтау. Алынған мәліметтерде көрнекті айырма болмағанымен, бірақ ерекшелікті көруге болады. Қазақ ұлты өкілдері полиэтностық топ өкілдеріне қарағанда жоғары көрсеткіштерді бейнелеп отыр. Осы мәліметтер қазақ ұлт өкілдерінің шынайы көңілмен қоршаған адамдарға қарайтындығының сипаты. Полиэтностық топта айырма көп емес. Өзіне сенімді өзіндік басқару атты екі шкалада пайыздық нәтижеден полиэтностық топтардың басымшылығы көрініп отыр. Яғни жоғарыда ескеріп кеткеніміздей аз санды халықтарда алға ұмтылу позициясы жоғары деңгейге қойылған. Сол себептен осы көрсеткіштер пайыздық жағынан көп болып отыр.

"Меннің" айнасы берілген шкалада да полиэтностық топ артық болып отыр. Өзіндік бағаны анықтайтын шкалаға келетін болсақ осы жерде айырма қазақ ұлт өкілдерінің басымшылығымен көрнекті. Оның себебі қазақ ұлты өкілдері өз жерлерінде өмір сүріп жатқандықтан да болуы мүмкін.

Көрсеткіштердің айқындылығын қамтамасыз ету мақсатында мәліметтерді гистограммалық бейнеде көрсетеміз.

Розенбаумның Q критерийі жалпы психологиялық зерттеулердің мәліметтерін статистикалық өңдеуде екі таңдау арасындағы қандай да бір сандық өлшенген белгілер деңгейі бойынша айырмашылықты анықтау үшін қолданылады. Бұл екі таңдау тобы арасындағы қандайда бір белгі бойынша айырмашылықты тез арада бағалауға мүмкүндік беретін параметрикалық әдістердің ішіндегі ең қарапайым түрі болып саналады.

Бұл үшін алдымен зерттеу болжамын қалыптастырамыз:

Н₀ –Поли және моно этностық ортадағы студенттердің мәдениет типтерін

таңдау мәліметтерінің арасында айырмашылық жоқ.

Н₁ – Поли және моно этностық ортадағы студенттердің мәдениет

типтерін таңдау мәліметтерінің арасында мәнді айырмашылық бар.
Зерттеу болжамын дәлелдеу үшін поли және моноэтностық ортадағы студенттердің мәдениет типтерінің ерекшеліктерін өзара салыстырамыз. Л.Г. Почебуттың "Мәдени құндылық бағдар" әдістемесі бойынша топтардың 3-түрлі мәдениет типі бойынша көрсеткіштерінің топтық мәліметтерінің арасындағы айырмашылықтың статистикалық сенімділігін тексереміз /7-6 кестелер/.

4 кесте- Поли және моноэтностық топ зерттелушілерінің дәстүрлі мәдениет шкаласы бойынша айырмашылықтарын анықтау.

№	Полиэтностық топ өкілдері	№	Моноэтностық топ өкілдері
1 2 3 4	10 10 10 S1 10	1 2	10 10
5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25	9 9 9 9 9 9 9 8 8 8 8 8 7 7 7 7 7 7 7 6 6	3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19	9 9 9 8 8 8 8 7 7 7 7 7 6 6 6 6 6
		20 21 22 23 24 25	5 5 5 5 S2 5 5

а) Q критерийнің эмперикалық мәнінің формуласын есептейміз.

Q эмп=S1+S2=4+6=10

Q кр 7/ Р≥0,05 Q эмп = Q кр

9/ Р≥0,01

Яғни Но-теріске шығарылып Н, қабылданады

Жауап: Зерттелуші топтардың дәстүрлі мәдениет шкаласы мәліметтері арасында маңызды айырмашылық бар және ол статистикалық мәнділік деңгейіне еркін жетеді. (Р. 001)

5 кесте Поли және моноэтностық топ зерттелушілерінің "Қазіргі заман мәдениеті" шкаласы бойынша айырмашылықтарын анықтау.

Q эмп = S1+S2 = 6+7=13

ә) Таблица бойынша Q критикалық мәнін анықтаймыз.

Qкр 7/Р ≤ 0,05 Qэмп ≥ Qкр (Р ≤ 0,01)

9/Р ≤ 0,01

Яғни Но теріске шығарылып Н1 қабылданады.

Жауап: "Қазіргі заман мәдениет" шкаласы бойынша зерттелуші мәліметтері арасында маңызды айырмашылақ бар және ол статистикалық мәнділік деңгейіне жетеді. (Р ≤ 001 )

6 кесте. Поли және моноэтностық топ зерттелушілерінің "Динамикалық дамудағы мәдениет" шкаласы бойынша айырмашылықтарын анықтау

Q эмп =S1 + S2 =5+7 =12

ә) Таблица бойынша Q критикалық мәнiн анықтаймыз

Q кр 7 ≤ 0,05 Q эмп ≥ Qкр (Р ≤ 0,01)

9 / Р ≤ 0,01

яғни Но терiске шығарылып Н1 қабылданады.

Жауап: Динамикалық дамудағы мәдениет шкаласы бойынша зерттелушілердің мәліметтері арасында маңызды айырмашылық бар және ол статистикалық мәнділік деңгейіне жетеді (Р ≤ о,о1 )

Эксперименттік бойынша тұжырым

Полиэтникалық жағдайда этникалық толеранттылық мәселесi де мәндi. Басқа этникалық мәдениеттердi қабылдау, силау үшiн ең алдымен өзiнiң мәдениетiңдi қабылдау силау оның позитивтi құндыц екенiн ұғыну оған идеген сенiмдiлiк басқа мәдениетпен жиi байланысқа түсу мiне осындай жағдайлар мәдени аралық толерантылықтық негiзiн құрайды. Мәдениет адам творчествасының өнiмi. Мәдениет жеке әлеуметтiк-экономикалық формацияда этникалық, ұлттық таптық, ьоптық мәдениет ретiнде дамиды. Мiнез-құлықтағы өзгерiс мiндеттi түрдегi мәдениеттегi өзгерiстi бiлдiредi. Әрбiр мәдениеттiң өзара әрекеттi олардың өзара рефлексиясымен өзара бейнелеулерi үшiн жағымды жағдайлар жасайды. Адамның қоршаған ортамен қатынасында адамзат бiрлестiгiнiң мәдени құндылықтары потенциясы байқалады. Ол медиатор белгiлi сөз символ, саят жоралар, этномәдени белгiлер, олар сонада халықтың тiршiлiк әрекетiнiң дамуымен ұйымдастыру тәсiлi жайлы бiлiм ретiнде белгiленiп болмысты жалпылап бейнелейтiн мәнге айналады. Солар арқылы ғана табиғи психикалық формалар идеалды адам қабiлетiне айналады. Нәтижесiнде индивид өз мәдениетiн меңгередi: мiнез-құлық мәдениетi, ойлау мәдениетi, сөз мәдениетi, психикалықтың реалды (табиғи) формасы идеаклды мәдени формасы бола бастайды. Бұл формалардың маңыздылығы поли және моноэтностық топтағы қарым-қатынас мәдениетiнiң ерекшелiктерiнiң психологиялық маңызын анықтайды.

Жалпы эмпирикалық зерттеулер нәтижелерін сандық және сапалық талдау нәтижесінде жұмыстың мақсат-міндеттеріне сай іріктелініп алынған әдістемелерді жүргізу мен оларды өңдеу, болжамдардың статистикалық сенімділігін тексеру нәтижесінде болжам толығымен дәлелденіп, тамамдау жұмысы өз мақсатына жетті деп айтуға толық негіз болады.

Қолданылған әдебиеттер.
1.Тәжибаев Т.Т. О национальном характере казакского народа. Алматы-Ак КазССР ност 1-1958-с 62-74.

2.Жарықбаев Қ.Б.Нүкежанов Ж.С. Қазақ этнопсихологиясының әдіснамасын жасаудың кейбір өзекті мәселелері\\Этнопсихология –этнопедагогика екінші жинақ.Ғылыми-әдістемелік басылым-Алматы:тәлім-тәрбие қоғамдастығы 1996-189бет.

3.Бромлей Ю.В. Очерки теория этноса.М.Наук,1983 с-412.

4.Мухина В.С. Этнопсихология:настоящая и будушая\\Психологический журнал-1994 т15-№3.

5.Поуменно Л.И. Этническая идентичность Проблема трансформации в постсоветский период\\Этническая психологии общество\под ред К.М.Лебедевой-М: старый сод 1997 с76-88.

6.Стефаненко Г.Т. Этнопсихология М: институт психологии РАН, «Академический проект»,1999 с 220.

7.Павлено В.Н. Таглин С.А. Введение в этническую психологию-Харьков,1992 с 13-14.

8.Аймауытов Ж Псиқология-Алматы: «Рауан»1995 224-225 беттер.

9.Елікбаева Н. Ұлттық психология:көмекші оқу құралы-Алматы «Қазақ университеті»1992 96 бет.

10.Кушпер П.И.Национальное самосазнание как этнический определить 1949 Т 8 с 3-35.

11.Саракуев Э.А. Крисько В.Г. Введение в этнопсихологию. М:Наука 1996 с 334.

12.Бромлей Ю.В. Этнос и этнография.-М:Наука 1973- 280с.

13.Бромлей Ю.В. Очерки теории этноса.-М:Наука 1983-412с.

14.Спиркин А.Г. Сознание и самосознание-М: Политиздат 1972-303с.

15.Хотипец В.Ю. Этническое самосазнание и его роль в развитии индивидуальности человека:Учеб пособижван:Изд-во удм университета 1996-130с.

16.Левович В.П. Андрущах И.Б. Этноцентризм как социольно-психологический феномен\\Психологический журнал.1995-№2-

с 70-82.

17.Солдатова Г.У. Этническая идентичность и этнополотическая мобилизация.М:Мысль,1996-с 296-341.

18.Губогло И.Н. К изучению идентичности М:1999-с 266.

19.Казлов В.И. Проблема этнического самасознания и ее место в теории этноса\\ Советская этнография.-1974 №2-с79-82.

20.Агеев В.С. Психологическое исследование социольных стереотип\\Вопросы психологий 1986 №1-с 14.

21.Дайнер Х. Фрейда Н. Национальных стереотип-в кн: современная зарубежная этнопсихология 1979-с23-44.

22.Латишев А.К.Этническая идентичность\\Сов этнография 1989 №5-с 10.

23.Мухамметбердиев О.Б. Национальное самосознание народов.Средней Азии на современном этапе их развития:Дис канд психолог наук-М 1992-140с.

24.Стефаненко Т.Г. Социальные стереотипы и межэтнические отношения.Под ред Г.М.Андрееевой.Я.Янаушека-М: изд Московский университета 1987-с 242-250.

25.Кусева Г.У.Этнические стереотипы в системе межэтических отношений-М:1985-24с.

26.Гумилев Л.Н. Этногенез и биосфере земли.Л.Гидрометео-издат 1990-637с.

27.Дробижева А.М.Национальное самосознание и динамика культуры\\Нация и культура-Таллин 1985- с 48-63.

28.Вяткин Б.А. Этническое самосознание как фактор развития индивидуальности\\Психологический журнал 1996 Т 17 №5-

с-69-75.

30.Левковин В.П. Соционально-психологические аспекты этнического самосознания\Сов этнография-1983 №4 с 75-78.

31.Этнопсихология Учебное пособие-Алматы:

«Қазақ университеті»,1998-с 3-4.

32.Солдатова Г.У.психология межэтнической напряженности и смысл 1998-387 с.

33.Этническая психология(этнические процессы и образ жизни людей)сборник научных трудов.М: Мин вышего и средного образование ссс 1984-75с.

34.Этнопсихологический словарь.Под ред В.Г.Крыско М:Московский психолого социальный институт 99-343.

35.Жарықбаев Қ.Б. Аймағанбетова О.Х. Этнопсихология курсының типтік бағдарламасы.Қазқстан Республикасының жоғарғы оқу орындарының студенттеріне арналған.Алматы:Қазақ унивеситеті 2001-17бет.

36.Баронин А.С.Этническая психология.Киев:Тандем 2000 264с.

37.Кон И.С. К проблема национального харктера.Социологическая психология М:1999.

38.Лурье С.В.Историческая этнология.М 1998.

39.Левкович В.П.Панкова Г.Социально психологические аспекты проблема этнического сознания социольная психология и общественная практика\Под ред С.В.Шороховой В.П.Левкович М:Наука 1985 138-153с.

40.Сусоколов А.А. Структурные факторы самоорганизации этноса\Расы и народы.М:Наука 1990 Вып 20 5-39 с.

41.Галустова О.В. Этнопсихология конспект лекция.М:2005.

42.Крыско В.Г. Этнопсихология.Издателььский центр Академия 2002г с-300.

43.Жарықбаев Қ.Сангилов О. Жантану атауларының түсіндірме сөздігі.Алматы: «Сөздік-словарь» 2006ж 384бет.