МӘден асылбек төреханұлы батыс Қазақстанның қала халқы: этнодемографиялық дамуын талдау

Батыс Қазақстандағы қала халқының этнодемографиялық дамуында 1897-1945 жылдар аралығында үлкен өзгерістер орын алды. Бұл өзгерістер патшалық Ресейдің және кеңес үкіметінің отарлық, демографиялық саясатының нәтижесі болды. 1917 жылға дейін аймақтағы қала халқы әскери қызметкерлер, өз бетінше қоныстанғандар және отырықшы қоныстарға жоспарлы түрде қоныстандырылғандар есебінен қалыптасты. Қоныстандыру саясаты қала халқының бастапқы этнодемографиялық сипатын айқындады. Кеңестік дәуірдің 1946 жылға дейінгі кезеңінде аймақтағы қала халқы түпкілікті құрылып, осы аралықтағы саяси, әлеуметтік-экономикалық үдерістер барысында қала халқының саны, жас-жыныстық, ұлттық құрамы өзгерістерге ұшырады. Жергілікті ұлт – қазақтар урбанизациялану үдерісі барысында бірнеше демографиялық кезеңдерден өтті. Қала халқындағы қазақтардың пайыздық үлесі 1897 жылғы 6,2 %-дан 1939 жылы 32,1 %-дық көрсеткішке дейін көтеріледі. Сөйтіп, қазақтар Ұлы Отан соғысы қарсаңында қала халқын құрушы негізгі ұлттардың бірі болатын. Дегенмен, қазақтардың соғыс жылдары үлкен демографиялық шығынға ұшырағандығын атап өткен жөн. Оның басты бөлігі майдандардағы қайтымсыз шығын есебінен қамтамасыз етілді. Осылайша, соғыстан кейінгі кезең қарсаңында аймақтағы қала халқының ұлттық құрамына көпұлттылық сипаты тән болды.

2 Москалев Г.Е. Хозяйственный облик дореволюционного Яцка-Уральска.-Уральск, 1956; Герасимова Э.И. Уральск. Исторический очерк (1613-1917 гг.).-Алма-Ата: Наука, 1969.-215 с.; Мухаметов Х.А. Дореволюционнный город Гурьев и его регион. Автореф. дисс. ... к.и.н.-Алма-Ата, 1972.-30 с.; Табылдиев Х.Б. История социалистического Гурьева (1917-1937 гг.). Автореф. дисс. ... к.и.н.-Алма-Ата, 1973.-35 с.

3 Рысбеков Т.З. Этюды истории родного края.-Уральск, 2002.-190 с.

4 Нұрғалымова К.С. Ақтөбе қаласының тарихы (1941-1991 жж.). Тар. ғыл. канд. ... диссертация.-Алматы, 1994.-206 б.; Урдабаева Л.Е. История города Актюбинска и его уезда (1869-1917 гг.). Диссертация на соиск. ...к.и.н.-Алматы, 2001.-159 с.; История Актюбинской области.-Актобе, 2006.-698 с.

5 Касымбаев Ж.К. Городское население Восточного Казахстана (ХІХ в.-до 90-х годов) / Проблемы социально-экономического и этнодемографического развития городов Казахстана.-Алма-Ата, 1985.-101 с.-С. 14-26; Ляпунова Н.Н. Динамика численности городского населения Степного Казахстана (1880-1917 гг.) / Проблемы социально-экономического... С. 60-67.

6 Турсынбаев А.Б. Из истории крестьянского переселения в Казахстан.-Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1950.-101 с.; Сулейменов Б.С. Аграрный вопрос в Казахстане последней трети ХІХ-начала ХХ в.-Алма-Ата: Изд. АН КазССР, 1963.-411 с.; Сулейменов Б.С. Рабочее и аграрное движение в Казахстане в 1905-1907 гг. // Вопросы истории Казахстана ХІХ-нач. ХХ вв.-Алма-Ата, 1961.-203 с.-С. 3-74; Герасимова Э.И. К истории переселения крестьян в Уральскую область в начале ХХ века // Известия АН КазССР. Серия истории, археологии и этнографии.-1962.-Вып. 3 (20).-С. 77-87; Бекмаханова Н.Е., Кабузан В.М. Русско-украинская миграция в Казахстане в ХІХ-нач. ХХ в. // Известия АН Каз ССР. Серия общ. наук.-1982.-№2.-С. 14-20; Ерофеева И.В. Военно-казачья и крестьянская колонизация Казахстана (ХVІІІ-первая четверть ХІХ в.) / История Казахстана: народы и культуры.-Алматы: Дайк-Пресс, 2001.-608 с.-С. 192-206; Ерофеева И.В. Крестьянские переселения в ХІХ в. / История Казахстана:... С. 207-218; Ерофеева И.В. Столыпинская аграрная реформа и массовое переселение славянского и немецкого крестьянства (1900-1917 гг.) / История Казахстана:... С. 244-256.

7 Каржаубаева А.И. Роль миграционных процессов в формировании современного населения Западного Казахстана (кон. ХІХ-ХХ в.). Диссертация на соиск. ... к.и.н.-Уральск, 2003.-160 с.; Алексеенко А.Н., Масанов Н.Э. Миграционные и этнодемографические процессы в советский период / История Казахстана:...-С. 367-419; Депортированные в Казахстан народы: время и судьбы.-Алматы: Арыс-Қазақстан, 1998.-428 с.; Кульбаев Т., Хегай А. Депортация.-Алматы: Дәнекер, 2000.-274 с.; Кыдыралина Ж.У. Спецпереселенцы и трудоармейцы в Западном Казахстане (1937-1957 гг.). Диссертация на соиск. ... к.и.н.-Алматы, 2000.-158 с.; Калыбекова М.Ч. Из истории депортации чеченского и ингушского народов в Казахстан в годы ВОВ. // Вестник Каз НУ.,-2004.-№4.-С. 111-113.

8 Кенжалиев И. Батыс Қазақстанның қасіретті жылдары (1916-1920 жж.). Тарихи очерк.-Орал, 2000.-144 б.; Медеубаев Е.И. «Военный коммунизм» в Казахстане: политика, практика, идеология (1918-1921 гг.).-Актобе, 2003.-186 с.; Мусаев Б.А. Голод в 1921-1922 годах в Казахстане и ликвидация его последствий.-Актобе, 2006.-190 с.; Абылхожин Ж.Б., Козыбаев М.К., Татимов М.Б. Казахстанская трагедия // Вопросы истории.-1989.-№7.-С. 53-71.

9 Бекмаханова Н.Е. Многонациональное население Казахстана и Киргизии в эпоху капитализма (60-е годы ХІХ в.-1917 г.).-Москва: Наука, 1986.-244 с.; Алексеенко Н.В. Население дореволюционного Казахстана (численность, размещение, состав, 1870-1914 гг.).-Алма-Ата: Наука, 1981.-112 с.; Базанова Ф.Н. Формирование и развитие структуры населения Казахской ССР (национальный аспект).-Алма-Ата: Казахстан, 1987.-156 с.

10 Никифоров И. Городское населения Казахстана (1917-1939 гг.). Автореф. дисс. ...к.и.н.-Алма-Ата, 1988.-24 с.; Искаков У.М. Города Казахстана: проблемы социально-экономического развития.-Алма-Ата: Наука, 1985.-160 с.; Искаков У.М. Города в системе расселения Казахстана (экономико-демографический аспект).-Алма-Ата: Гылым, 1992.-216 с.

11 Асылбеков М.Х., Галиев А.Б. Социально-демографические процессы в Казахстане (1917-1980).-Алма-Ата: Гылым, 1991.-192 с.; Асылбеков М.Х., Құдайбергенова А.И. Қазақстан халқының әлеуметтік-демографиялық жағдайы (1939-1959 жж.).-Алматы: Өркениет, 2005.-160 б.; Алексеенко А.Н. Население Казахстана. 1920-1990 гг.-Алматы: Гылым, 1993.-126 с.; Тәтімов М.Т. Демография – халықтану. Халықтардың саны мен құрамын зерттеу.-Алматы: Қазақстан, 1975.-104 б.; Татимов М.Б. Развитие народонаселения и демографическая политика.-Алма-Ата: Казахстан, 1978.-144 с.; Татимов М.Б. Социальная обусловленность демографических процессов.-Алма-Ата: Наука, 1989.-127 с.; Татимов М.Б., Саркенова К.А. Население Казахстана в 20-30-е годы ХХ в. Кн. 1.-Актобе, 2002; Сдыков М.Н. Формирование населения Западного Казахстана в ХҮІІІ-ХІХ вв.-Алматы: Ғылым, 1996.-220 с.; Сдыков М.Н. Население Западного Казахстана: история формирования и развития (1897-1989 гг.).-Алматы: Ғылым, 1995.-220 с.; Сдыков М.Н. История населения Западного Казахстана.-Алматы, 2004.-408 с.

12 Балыкова А.М. Батыс Қазақстанның қала халқы: әлеуметтік-демографиялық аспектісі (1926-1989 жж.). Тар. ғыл. канд. ... диссертация.- Орал, 2007.-24 б.

13 Материалы по истории политического строя Казахстана.-Т. 1.-Алма-Ата: Изд. АН КазССР., 1960.-441 с.

14 Из истории поляков в Казахстане (1936-1956 гг.). Сб. док.-Алматы: Қазақстан, 2000.-344 с.

15 Казахстан в период ВОВ Советского Союза.1941-1945. Сб. док. и мат. Т.1.-Алма-Ата: Наука, 1964.-596 с.

16 Сборник статистических сведений о движении населения, скота и урожаев по КССР с 1880 – по 1922 г.-Оренбург, 1925.-97 с.

17 ОрОММ. 6-қор, 10-тізбе, 8116-іс.

18 Турсунова М.С. Казахи Мангышлака во второй половине ХІХ в. Алма-Ата: Наука, 1977.-181 с.

19 ОрОММ. 6-қор, 10-тізбе, 4-бөлім, 8570-іс.

20 ОрОММ. 6-қор, 10-тізбе, 8544-іс.

21 ҚР ОММ. 40-қор, 1-тізбе, 101-іс.

22 ОрОММ. 6-қор, 10-тізбе, 8583-іс.

23 ҚР ОММ. 25-қор, 1-тізбе, 3551-іс.

24 Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. LXXXVIII. Уральская область.-Санкт-Петербург, 1904.

25 Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. LXXXVII. Тургайская область.-Санкт-Петербург, 1904.-103 с.

26 Первая всеобщая перепись населения Российской империи 1897 г. LXXXII. Закаспийская область.-Санкт-Петербург, 1904.

27 ҚР ОММ. 318-қор, 1-тізбе, 48-іс.

28 ҚР ОММ. 318-қор, 1-тізбе, 73-іс.

29 Обзор Тургайской области за 1915 год.-Оренбург, 1916.-175 с.

30 ҚР ОММ. 698-қор, 14-тізбе, 3-іс.

31 БҚОММ. 1-қор, 1-тізбе, 24-іс.

32 БҚОММ. 19-қор, 1-тізбе, 29-іс.

33 ҚР ОММ. 320-қор, 1-тізбе, 33-іс.

34 БҚОММ. 19-қор, 1-тізбе, 12-іс.

35 АқОММ. 3-қор, 1-тізбе, 18-іс.

36 АқОММ. 3-қор, 1-тізбе, 53-іс.

37 БҚОММ. 19-қор, 1-тізбе, 37-іс.

38 АқОММ. 3-қор, 1-тізбе, 8-іс.

39 Итоги Всесоюзной городской переписи 1923 г. Ч. 1. Общие предварительные сведение о городах и их населения.-Москва, 1924.-89 с.

40 Всесоюзная перепись населения 1926 г. Том VІІІ. Казахская АССР. Киргизская АССР.-Москва: Изд. ЦСУ СССР, 1928.-195 с.

41 БҚОММ. 693-қор, 1-тізбе, 101-іс.

42 БҚОММ. 693-қор, 1-тізбе, 272-іс.

43 ҚР ПМ. 708-қор, 1-тізбе, 69-іс.

44 АтОММ. 855-қор, 1-тізбе, 36-іс.

45 Всесоюзная перепись населения 1939 г.: Основные итоги.-Москва: Наука, 1992.-254 с.

46 Боздақтар: Жинақтама том.-Алматы: Қазақстан, 1995.-480 б.

47 Естелік кітабы: Жинақталма том.-Ақтөбе, 2000.-138 б.

48 Боздақтар. Батыс Қазақстан облысы. 1-т.-Орал, 1995.

49 Боздақтар. Атырау облысы. 1-т.-Алматы: Қазақ энциклопедиясы, 1995.-565 б.

50 АқОММ. 13-қор, 13-тізбе, 31-іс.

51 АқОММ. 85-қор, 1-тізбе, 1347-іс.

52 Казахская ССР. Административно-территориалное деление на 1 января 1945 г.-Алма-Ата: Каз.ОГИзд., 1945.-100 с.

1 1880-1917 жылдардағы Батыс Қазақстанның қала халқы // Қазақстандағы 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс: сипаты, қозғаушы күштері, сабақтары. Жаңа көзқарас. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.-Ақтөбе, 2006.-141 б.-68-71 бб.

2 1897 жылғы халық санағы бойынша Батыс Қазақстаннның қала халқы (сандық, жыныстық, сословиелік құрамы) // БҚМУ Хабаршысы, 2007.-№1. -104-113 бб.

3 1990-2004 жылдардағы Батыс Қазақстандағы қала халқының сандық құрамы және табиғи өсімі // Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және техникалық дамуындағы қазіргі жастардың алатын орны. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.-Ақтөбе, 2007.-345-348 бб.

4 1926 жылғы Бүкілодақтық халық санағы бойынша Батыс Қазақстандағы қала халқы (сандық, жыныстық, ұлттық құрамы) // ХХ ғасырдың басындағы Еуразия кеңістігіндегі қоғамдық-саяси партиялар мен қозғалыстар: алғышарттары, сипаты мен сабақтары. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары.-Ақтөбе, 2007.-407 б.-158-163 бб.

5 Қоныстандыру және көші-қон үдерістерінің Батыс Қазақстандағы қала халқының қалыптасуына ықпалы // Отан тарихы, 2007.-№2.-163-176 бб.

6 Батыс Қазақстандағы қала халқы (1920-1930 жж.) // Қазақ тарихы, 2007.-№5.-35-40 бб.

7 Ұлы Отан соғысы жылдарындағы Батыс Қазақстанның қала халқындағы этнодемографиялық үдерістер // БҚМУ Хабаршысы, 2007.-№3.-62-73 бб.

8 Батыс Қазақстандағы қала халқының көші-қон үдерістері (2000-2006 жж.) // КСРО аймағындағы түрік-мұсылман халықтарын заман талабына бейімдеудің тарихи тәжірибелері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары.-Ақтөбе, 2008.-307 б.-289-294 бб.

9 Батыс Қазақстан аймағындағы қалалардың құрылу тарихы (ХVІІ-ХХ ғ. басы) // Жас ғалым – 2009. ІІІ Халықаралық ғылыми-практикалық конференцияның 16 томдық еңбектері. 3-том.-Тараз, 2009.-290 б.-166-173 бб.

10 1920-1940 жылдардағы мәжбүрлі көші-қон және оның Батыс Қазақстандағы қала халқы санының өсуіне ықпалы // Қазақстандағы тарих ғылымының өзекті мәселелері. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары.-Алматы, 2009.-1041 б.-860-868 бб.

11 Азамат соғысының демографиялық салдары (Батыс Қазақстандағы қала халқы мысалында) // ХХ ғ. басындағы ұлттық интеллигенцияның тарихтағы рөлі. Халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары.-Орал, 2009.-284 б.-242-248 бб.

12 Ақтөбе өңіріндегі қала халқының 1918-1922 жылдардағы әлеуметтік-демографиялық ахуалы // Жұбанов тағылымы: VIІ Халықаралық ғылыми конференция материалдары. 2-том.-Ақтөбе, 2009.-282 б.-248-253 бб.

13 1921-1922 жылдардағы ашаршылықтың Батыс Қазақстандағы қала халқына тигізген әлеуметтік-демографиялық салдары // БҚМУ Хабаршысы, 2009.-№4.-163-171 бб.

- изучить историю образования городов, определить источники формирования городского населения;

- на основе материалов переписей населения и архивных источников проанализировать этнодемографическое развитие городского населения периода 1897-1945 гг.;

- изучить демографическую ситуацию городского населения в первой половине 20-х годов ХХ века, определить масштаб демографических последствий гражданской войны и голода 1921-1922 годов;

- осуществить всесторонний анализ динамики роста численности, национального состава и других качественных показателей городского населения в межпереписной период 1926-1939 гг., выявить их изменения;

- исследовать этнодемографическое положение в годы ВОВ, проанализировать миграционные процессы, описать его характер и значение в закреплении многонационального городского населения.

- образование и развитие 15-и городов современного Западного Казахстана имели свои закономерности и определяющие факторы;

- до 60-х годов ХІХ века основными жителями первых городов, образовавшихся в западном регионе, являлись военные казаки. В последующем, до октябрьской революции, городское население формировалось за счет переселенческого движения;

- колониальная власть изначально селила в города славянские народности. За счет проводимой политики до 1917 года в городах казахи были малочисленными. По итогам переписи 1897 г. в городском населении Западного Казахстана казахи составляли 6,2 %;

- в период 1897-1917 гг. численность городского населения региона увеличилось до 66 %. На рост городского населения повлияло переселенческое движение, естественный прирост, а также происходящие в городах социально-экономические изменения;

- гражданская война и голод 1921-1922 годов оказали глубокое социальное-демографическое последствие на развитие городского населения. В военные годы городское население региона с учетом административных изменений уменьшилось на 40,1 %. В 1920-1923 гг. городского население региона выросло лишь на 13 352 чел. или 17,9 %.

- со второй половины 20-х годов стабилизируется рост городского населения региона. Этот процесс продолжился и в 1930-е годы. Наблюдается рост численности коренного населения. Если по переписи населения 1926 г. удельный вес казахов составлял – 15,7 %, то в 1939 г. – достигает до 32,1 %. Последний показатель был намного выше общереспубликанского (21,9 %) уровня;

- за годы ВОВ в городском населении западного региона произошли масштабные этнодемографические процессы. Невосполнимые человеческие потери были за счет высокой смертности на фронте и в тылу. По неполным данным из четырех современных областей Западного Казахстана были мобилизованы 248 140 человек. Общее число мобилизованных в 1938-1945 годах составляет 252 869 человек, из них примерно 94 830 или 37,5 % погибли. Миграционные движения военных лет были решаюшими в формировании многонационального городского населения Западного Казахстана.

• 
  to study the history of town formation, to define the sources of rural population formation;
  
• 
  to analyze the ethno-demographic development of rural population during the period of 1897-1945 on the basis of census and archival sources;
  

- to fulfill an all-around analysis of changes in number of natural rising, national structure and other qualitative indices of rural population in 1926-1939;

- to investigate ethno-demographic situation during the Great Patriotic War, to analyze migration processes, to describe its nature and importance in the formation of multinational rural population.

The methodological basis of the research work is determined by the principle of historical method, objectivity and systematic method of the research work. The methods of investigation – retrospective, demographical, statistical and comparative analysis.

The scientific novelty of the research work. The given work is the first special and all-embracing investigation, dedicated to the problem of ethno-demographic development of rural population of the period. The basis of the scientific novelty are new achieve sources concerning changes in numerical, natural rising, sex age structure of population and migration processes of Western Kazakhstan rural population in 1897-1945.

Practical importance of the work. The actual materials and results may be used in the study of town history and rural population as well as in teaching the historic demographic course.

The main questions of the thesis:

- the formation and development of 15 towns of modern Western Kazakhstan possessed their own rules and factors;

- the main inhabitants of the first towns appeared in western region before 60s (XIX) were military Cossacks. Further, till October Revolution, rural population was formed at the expense of emigration movement;

- сolonial authority originally settled Slavonic peoples in towns. There was a small number of Kazakh people in towns because of the policy before 1917. According to the results of the census of 1897 there were only 6,2 % of Kazakhs among rural population;

- in the period of 1897-1917 the number of rural population of the region increased to 66 % due to the migration, natural rising and social and economic changes in towns;

- civil war and famine during 1921-1922 caused social and demographical influences upon the development of rural population. During the war the rural population of Western Kazakhstan decreased to 40,1 %. During the period from 1920 to 1923 the rural population of the region increased to 17,9 %, i.e. made up 13 352 men;

- starting from the second half of the 1920s the growth of rural population of the region became stable.This process went on in 1930s too. The number of native people increased. According to the census of 1926 the specific gravity of Kazakh people made up 15,7 % whereas in 1939 it was 32,1 %. The latter index was much higher than the republican level (21,9 %);

-the great ethno-demographical changes took place among rural population of Western Kazakhstan during Great Patriotic War. There were irreplaceable natural casualties because of high death rate at the front and in rear. 248 140 men were mobilized out of four modern regions of Western Kazakhstan. The total number of mobilized people in 1938-1945 was 252 869, approximately 94 830 (37,5 %) of which died. Migration during the Great Patriotic War was a decisive factor in the formation of multinational rural population in Western Kazakhstan.

Басуға 25.12.2009 ж. қол қойылды

Шартты баспа табағы 1,5

Көлемі 60х90 1/16.

Офсет қағазы. Таралымы 100 дана

Тапсырыс №20