«Мектеп оқушыларына дене мәдениетінен білім берудің педагогикалық үлгісі»
Оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеудің жеке және топтық ерекшеліктері
жүктеу/скачать 0.52 Mb.
|
1.3 Оқушылардың дене қасиеттерін тәрбиелеудің жеке және топтық ерекшеліктеріДене тәрбиесi ең алдымен, педагогикалық басқару процессi, яғни өзiмiзге кажеттi бағытта өзгерту мақсатында жеке ерекшелiктi дамытуға әсер ету болып табылады. Бұған қоса тәрбиенi дене жаттығулары арқылы жүргiзедi, оны педагогика тәрбие құралы дей алмайды. Дене жаттығулары рөлiн өсу мен даму барысының табиғи жеделдетушiсi ретiнде бiрнеше кезеңдерге бөлуге болады. Дене жаттығулары арқылы даму мен өсудiң табиғи жеделдетушiсi болу мүмкiндiгi дене тәрбиесi теориясы үшiн маңызды болып табылады. Бұл мәселе негiзiнен, тұқым қуалаушылық және әлеуметтiк факторларының тепе-теңдiк мәселесiн кұрайды. Тұлғаны дамытудың ғылыми теориясы тұқым қуалаушылық жене географиялық, факторлар әсерiн адамға қарсы қоймайды, оларды адамның биоәлеуметтiк табиғаты туралы түсiнiкке бiрiктiредi. Академик Д.К.Беляевтың [54] әлеуметтiк және биологиялық, мiнез-кұлықтың бiртұтастығын мойындау адамды тек биологиялық жаратылыс ретiнде қарастыру мүмкiндiгiн жоққа шығарды: табиғи-ғылыми контексте биологиялық бағдарламаның қызметiн тым өсiру адамға әлеуметтiк жинақылығынан айырылған жануар ретiнде ғана қарауды бiлдiредi. Д. К. Беляевтың стрес туралы ойлары назар аудартады. Стрестiң өзiндiк бiр себебi, оның ойынша, ағзаның бұрын қалыптасқан даму нормасының тұрақсыздануы және тұқым қуалаушылық өзгерiстердiң аяқ астынан күшеюi болып табылады. Стрестердi толық жоқ қылу мүмкiн емес және олай iстеу зиянды. Агзаның стреске қарсы тұру тұрактылығы мен икемдiлiгi жоғары, бiрак, шексiз емес. Сондықтан да қазiрдiң өзiнде психоэмоционалдық, жүктемемен стресстiң қауiпсiз деңгейi туралы мәселе маңызды болып отыр, бұның тек физиологиялық қана емес, генетикалық процесстер үшiн де мәнi зор. Ғылыми зерттеулер мынадай сурақтарға жауап беру керек: казiргi әлемде күшейiп отырған психоэмоционалдық стресс адамзатқа орны толмас шығын әкелмей ме? Кептеген зерттеулердiң мәлiметтерi кейбiр функционалдық көрiнiстердi тұқым қуалаушылық себепке жатқызады, оның iшiнде дене қабiлеттерiн дамытуға тiкелей қатысы барын делелдейдi. Мысалы, зерттеулерiнде көпшілігі егiздерде жылдамдық, иiлгiштiк және басқа дене қасиеттерiнiң жоғары сәйкестiгi көрсетiледi. “Егiздiк” әдiсiмен жүргiзiлген зертгеу нәтижелерiнде делелденген жылдамдық-күшi қабiлеттердiң генетикалық негiзделгендiгiнiң жоғарғы деңгейi мына авторлардың жұмысында да айтылған [11-13] “Егiздiк” әдiсiмен зерттеулерде даму барысының биоәлеуметтiк факторларға тәуелдiлiгi онша тұрақты емес екенiн көремiз. 4-6 және 10-15 жасында бойдың ұзындығының өсуi негiзiнен генетикалық факторларға тәуелдi. Балалар мен жасөспiрiмдердiң дене салмағы, қоршаған ортадағы факторларының жоғарғы дәрежесiне бейiмделген. Бұл көрсеткiш дене тәрбиесi мен тамақ кұрамының сандық, сапалық және тамақтану тәртiбiнiң ерекшелiктерi бойынша анықталады. Яғни, күш және жүйке процесiнiң қозғалғыштығы мен сипаты генетикалық факторларға тәуелдi. Моторлық қасиеттердiң дамуы (күш, жылдамдық, төзiмдiлiк), вегетативтiк жүйке жүйесiнiң iс-әрекетi) төзiм, қан айналуының минуттық көлемi,тамырдың соғу жиiлiгi, терең тыныс алу жиiлiгi, өкпенiң тiршiлiк сыйымдылығы берiлген, жүктемеге дененiң әсерi, жылу есерi т.б.), қоршаған орта факторының әсерiне тәуелдi, сондықтан да бала ағзасына мақсатты түрде әсер ету барысында көп жағдайда белгiлi бiр тәртiпке көнедi. Даму мен өсудiң жеке ерекшелiктерi генетикалық негiзге байланысты екендiгi туралы басқа да делелдердi әдебиеттерден кездестiремiз жүгiруге дайындықтың биомеханикалық аспектiсi физиологиялық және антропологиялық көрсеткiштердiң деңгейiндегiдей генетикалық негiздерге тәуелдi деген қорытындыға келедi. Бұл тұрғыдан монозиготты егiздердiң жүптарында ең көп сәйкестiк денеде салмақ орталығын ауыстыру өлшемдерi ндс жамбас, тiзе және тобық, табан буындарындағы қозғалыстың тiк бұрышты сипаттамасы, аяқты жерге қойып итерiлу сондай-ак бақылау қашықтығына 40-50% жүгiру мерзiмiнде көп көрiнедi. Генетикалық және қоршаған ортаға тәуелдiлiктi, спорттық iс-әрекегi табысты ету аспектiсiнен қарастырған мамандардың пайымдауларынша көбiнесе жеке биомеханикалық және морфологиялық, функционалдық сипаттамалардың немесе олардың жиынтығының тұқым қуалаушылық негiздемесiнiң дәлелдерiне жоққа шығаруына баса назар аударады. Бұл кезде зерттеушiлердiң көпшлiгi меселенiң мынадай маңызды жағын: адамның жеке даму процесiнде және оның дене күшi байланыстылығының деңгейiн естен шыгарып алады. Тұкым қуалаушылықты бiздiң көзқарасымыз бойынша, белгiсiз бiр бағыт бағдарламаларынан қарау қажет және ары қарай жүзеге асуы көптеген жағдайда қоршаған ортаға, сонымен қатар дене тәрбиесiне байланысты. Бала ағзасын дамуының шектелген бағыттағы теориясы бар, ол бүкiл онтогенез бойында генетикалық бақылауда болады. Бiрақ мұндай төмендеу жалғыз емес, себебi әсердiң көптеген факторлары бар және олар ағза дамуына өзгерiстер енгiзуi мүмкiн. Генетикалық бағдарламаны жүзеге асыруға қоршаған ортаның факторлары қандай деңгейде және қалай әсер ететiнiн анықтау маңызды. Эндокриндi аурудан тiптi гормондық терапиядан соң да бала ағзасы бұрынғы даму жолына қайта оралады. Бұл генетикалық дамудың төмендеуi, даму жолына қайта оралу процесiндегi дұрыс тамақтанбайтын балалардан байқауға болады. Ағзаның генетикалық дамуын бақылаудың қазiргi заманға сай теориясын поляктың танымал биологы [34] еңбектерiнде айтады. Бұл теория бойынша, адам ағзасының генетикалық дамуы негiзделген бағдарлама бойынша жүредi. Әр балаға генетикалық бағдарламадағы жеке даму жолы тән. Қолайсыз факторлардың әсерiнен (экологияның бұзылуы, аурудың қозғыштығы) бала дамуының генетикалық бағдарламасында немесе тiптi оның ең ақырында қажетсiз ауытқулары болуы мүмкiн. Ауытқулар деңгейi, [45] пiкiрi бойынша, факторлардың күшiне, оның әсер ету ұзақтығына сонымен бiрге бұл өзгерiстер адам өмiрiнiң қайсы кезеңiнде байқалғанына байланысты. Егер «соққы» тым күштi болса, өлiмге әкеп соқтыратын құрылымдық өзгерiстер болады. Әсiресе, олар жедел даму кезеңiне сай келсе. Егер соққының ұзактығы үлкен болса онда ағзаның биохимиялық және морфофункционалдық елеулi өзгерiстерiне әсер етуi және генетикалық бағдарламадан төменгi деңгейде өтуi мүмкiн. Қолайсыз факторлардың әсерi ағзаның жедел даму кезеңiне тап келсе, орны толмас ауытқулар болады. Генетикалық канал туралы теорияны дамыта келе, қоршаған ортаның қолайлы жағадайларына (дене тәрбиесiнiң тиiмдiлiгi және күн тәртiбiндегi дұрыс тамақтану) баланың жеке дара дамуы өзiнiң генетикалық саладағы бағдарламасының жоғарғы деңгейiне көтерiледi, басқаша айтқанда, даму мен өсу процесiнде табиғи ынталандыру жүредi, - дейдi. Жетiлу кезеңiнде ағза дамуы мен өсуiнiң табиғи жағдайлардың бағдарын бiздiң арнаулы жас балалар спорт мектебiндегi әр түрлi спорт үйiрмелерi бойынша жасөспiрiм спортшыларға жүргiзген бақылауларымыз дәлелдей түседi. Мұнда бала ағзасының үйлесiмдi дамуы мен өсу жағдайлары ретiнде спорттық сабақтардың әсерi көрсетiлген. Жас балалар спорт мектебiндегi бағдарлама бойынша жүзу спортымен шұғылданатын жас спортшылардағы өзiндiк қасиеттердiң дамуын таңдауы, олардың денсаулығындағы оң өзгерiсiн көрсетедi. Әсiресе, ағзаның қуатты қамтамасыз ету жүйесiнiң дамуы, қозғалыс қызметiн реттеп жетiлдiру және олардың дене жұмыс деңгейiнiң жоғарылағандығын көрсетедi. Бұған мысал ретiнде Ю.М.Шацков атты жаттықтырушының басшылығымен жеңiл атлетикамен айналысқан Я.Василяның спорттық тарихын алуға болады. Арнайы жасалынған дене жаттығулар жиынтығы /секiру, тартылу, т.б./ және тәулiктiк қозғалыс тәртiбiн орынды қолдана отырып, бұл спортшы төрт жылдың iшiнде бойының ұзындығын едеуiр өсiре алды. Жас балалар спорт мектебiнiң оқушыларын бакылау барысында жаттығу сабақтарындағы жүктеменiң өсiмталдығы тиiмдi болған кезде спортшының сүйек диафизi жуандайтынын, сүйек ұлпасының қоюланып, синостоз процесi баяулайтыны байқалатынын көрсеттi. Ұзын түтiкше сүйектiң дистальдi бөлiгi сүйек ұзындығының елеулi өскенiн көрсетедi. Мұндай өсу процестерi дене жұмысына ең көп қатысатын сүйектерден жиi көрiнедi. Мысалы, жасөспiрiм диск лақтырушыларда жеңiл атлетикамен З жыл айналысканнан соң, оң қол сүйектерiнiң қалыптан тыс үлкеюi байқалды (нық сүйектерi шамадан 1,5 см ұзындау). Волейболшы кыздарда 13 жастан бастап алақан сүйектерiнiң ұзарып жуандайтынын байқаймыз, әсiресе III алақан суйек қалыптан тыс ұлғаяды, 16 жасқа жеткен волейболшы қыздардың бұл сүйегi сол жастағы спортпен шұғылданбайтын қыздарға карағанда З мм ұзын. Бiздiң зертеушiлер дене жаттығуларының себепшi болуымен сүйектiң енi және ұзындығының өсуi әсiресе берiлген спорт түрiнiң қимылына көп қатысатын сүйектердiң өсетiнi туралы корытындыға келдi. Мұндай өсудiң механизмi түсiнiксiз. Поляк ғалымдары (136) Гданьск қаласының 8-14 жастағы 1850 ұл бала және 1309 қыз балалардың өсу өлшемдерiн зерттедi. Олардың 856-сы спорт мектебiнде оқитындар. Жас спортшылар сол жастағы спортпен шұғылданбайтын балаларға карағанда бойы биiк және дене салмағы үлкен болған. Бiрак бұл айырмашылық тура болмайды және 8-14 жаста ғана сақталды, бұл жаттығудың бой өсуiне әсерi болмайтынын, спорт үйiрмесiне iрi балаларды таңдап алатынын көрсетедi. Спортшылардың iшiндегi ең аласа бойлысы сайысшылар, ал ең ұзындары жүзушiлер мен гандболшылар болды. Спортшылардың физиологиялық жасы олардың күнтiзбелiк жасынан асып кететiнi байқалады. Француз ғалымдары. (50] мектеп жасындағы жоғары мамандандырылған спортшыларға арналған сыныпта оқитын көптеген балалар тобын зерттедi. Бұл балалар аптасына орта есеппен 8-12 сағат жасайтын жаттығулар мен толық оқу процесiн бiрге алып жүре алады. Тексерудi дене тербиесi мұғалiмi мен колледж, лицейлердiң жаттықтырушылары жүргiздi. Авторлар осы оқу мекемелерiне 2 рет анкета жүргiзген, мұнда мұғалiмдер өз оқушыларының антрометриялық және функционалдық мәлiметтерiн көрсеткен. Анкеталық сұрактарға басында 312 жас спортшы қатысты. Бiрақ кейiн көбi әр түрлi себептер бойынша спортпен белсене айналысуды тоқтатып, әдеттегі мектептерге ауысты, ал мұғалiмдер қолы бос еместiгiн сылтау етiп, ғалымдармен бiрге жұмыс iстеуден бас тартты. Сөйтiп 5 жыл iшiнде тексерiлген балалар саны 50 адам ғана болды, тағы да З тексеруден 30-ы өттi. Зерттеудiң соңында барлығы 12-19 жастағы 763 ер бала және 12-17 жастағы 398 қыз баланың мәлiметi бар 1185 анкета жиналған. Анкеталардың статистикалық анализi жас спортшылар мен Францияның осы жастағы өзге тұрғындарының арасындағы морфологиялық өлшемдердiң айырмашылығын дұрыс көрсете алмады. Дегенмен де спортшылар спортпен айналыспайтын балалардан биiк (көбiне аяқтың ұзындығы байқалады), дәне салмағы ауыр және қолдары ұзын болып келедi. Иық белдеуi мен жамбас белдеуiнiң кеңдігінің тепе-тңдiгi сондай-ақ жамбас белдеуi мен дене ұзындъығының тепе- теңдiгi оларда бiрдей болмады. Ғалымдардың пайымдауынша, тiптi жедел түрдегi үздiксiз жаттығулардың өзi баладағы табиғи даму мен суйек өсуiне елеулi әсер ете алмайды, бұл процестер тұқым қуалаушылыққа бағынады. Дегенмен де жас спортшылардың басым көпшiлiгiнiң рентгенограммасында сүйектiн аздап жуандауы, әсiресе, денеге күш берген кезiнде бұлшық етке көп салмақ түскен жерлердің жуандағаны көрiнедi. Ғалымдар бұл феномендi суйек пен сiңір ұлпасының үлкен механикалық жүкке бейiмдеп үйретудiң әсерi деп түсiндiредi. Бұндай әсер өсiп келе жатқан бұлшық ет массасының тiрегi болып табылатын сүйек элеменперiнiң тығыздығынан бiлiнедi. Он бес кәсiпқой балериналарда жамбастың көлденең бағытта анамальды жарылуы байқалған, бұлар бала кездегi сүйек, сiңiр, жамбас бұлшық еттерiне түскен тым артық салмақтығы нәтижесi екенi делелдендi. Жас футболшылар мен гимнастарда төменгi жақтағы сүйектерден бұлшық еттiң ажырап алыстауының 105 жағдайы байқалған мәлiметтерi бойынша, дзюдошылар мен қайық есушiлерде, спортпен айналыспайтын балаларға қараганда, омыртқаның остеодистрофиясы көп кездеседi. Зерттеулердiң дәлелдеуiнше, жаттығуды әрекеттен ерте және қарқынды басталған жағдайда балаларда елеулi, емдеуге киын буындардың созылмалы ауруы кездеседi. Сондықтан ғалымдар арнайы маманданушы жас спортшыларды жүйелi түрде рентгенографиялық және функционалдық тексеруден өткiзу керектiгiн айтады, өсу мен сүйек жетiлуiнiң ауытқу процесiн ерте тауып, оны ескерiп, жаттығу жүктемесiн тиiмдi мөлшерлеу керектiгiн талап етедi. Қорыта келгенде, бiздiң ойымызша, өсудiң табиғи жағдайлары мен дене тәрбиесi бағдарламасының сабақтастығын тағы да айта кету керек. Дене жаттығуларымен тым көп айналысу ағза дамуына керi әсер етiп, спортшының денсаулығына нұқсан келтiруi мүмкiн. жүктеу/скачать 0.52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|