Мәлік Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті
жүктеу/скачать 0.68 Mb.
|
| Асан қайғы
Қазақ арасына ерте кезде тараған және әр түрде айтылып келген аңыз әңгімелердің бір тобы Асан қайғыға арналады. Халықтың аңыз-әңгімелері Асанды да елдің ер жігіті, көпшілік қамын ойлаған ақылды азаматы етіп бейнелейді. Асан қайғыны сөз еткенде, кейбір ғалымдар оны тарихта болған адам және Жәнібек ханның (XV ғасыр) тұсында өмір сүрген деседі. Бірақ бұған келтірер тарихи дәлел, дерек жоқ. Сондықтан да біз Алдар көсе секілді, Асан қайғыны да аңыз-әңгімелердің жағымды кейіпкері дей аламыз. Халықтың аңыз-әңгімелері Асан қайғыны, ең алдымен ел үшін қызмет еткен, халық қамын ойлаған ер-азамат, әрі әнші, домбырашы, әрі талапкер, тапқыр, әрі құралайды көзге атқан мерген етіп көрсетеді. Халық аңыздарында оның аты Асан болады. Асан қайғы жайында шығарылған аңыз-әңгімелер тақырыбы жағынан болсын, мазмұны жағынан болсын әр алуан және мол дүние. Бұлардың ішінде халықтық ортада туғаны да, оған кейіннен феодалдық қауым қосып таратқандары да бар. Және бұл екеуінің Асанды бейнелеуі де екі түрлі. Халықтың аңыздарында Асан ел сүйген, көпшілік қамын ойлаған ер азамат болып келеді. Осы тұрғыдан оның халық үшін жасаған істері суреттеледі. «Асан мен Ежен хан» дейтін аңыз Асанның жігіт кезін елестетеді. Бұл кезде ол әнші, ақын, домбырашы, әрі мерген атанған талапкер жігіт болады. Ол өзінің әні, өлеңімен халықты сергітіп жүреді. Ит жүгіртіп, құс та салады, аң аулайды, кәсіп етеді. Осы іс, мінездерімен елге жағады. Осы кезде, бұрын қазақтың көп жерін тартып алған қалмақ ханы Ежен зілді жарлық шығарып, қазақтарға: «Жылқыларыңды кісінетпеңдер, мазамызды алдырмаңдар, бұл бұйрығымды орындамасаңдар, қатты жазалаймын», – дейді. Ел сасады, жылқыларды қайтіп кісінетпеу жолын таба алмай дал болады. Сол уақытта, қысылған халыққа Асан келеді, «бұл қатерден құтқарам» деп, қасына екі-үш жолдас алып Еженнің еліне тартады. Еженнің еліне ене бергенде, алдарынан үріп шыққан иттерді Асан қырып отырады. Бұл хабар ханға жетеді. Алдына келген Асаннан: «Иттерімізді неге қырдың?», – деп сұрайды хан. «Оның себебі бар. Мен қой бағып жүрдім, бір күні алдымдағы қойыма қасқыр шапты. Сол кезде мен айқайлап, ауылдағы иттерді шақырдым. Бірақ бірде-бір ит келмеді. Сонан кейін ит атаулыға өш болдым, қай жерде ит көрінсе, кұртармын деп өзіме өзім ант берген едім. Сіздің елдің иттерін де қыру себебім осы еді», – дейді Асан. «Ей, ақымақ, сенің алты қырдың астынан айқайлаған даусыңды иттер қайдан естісін», – дейді хан. «Я тақсыр, дұрыс айтасыз. Алты қырдың астында отырған сіздің елге біздің жылқыларымыздың кісінеген даусы қалай жетсін?» – дейді Асан. Хан сөз таба алмай, жеңіліп қалады, сейтіп Асан қаһарлы ханның жазасынан ел-жұртын қорғап қалады. Асан жайындағы халық аңыз-әңгімелерінің ең мағналы, маңыздысы – «оның мал өсіріп кәсіп еткен еңбек еліне шұрайлы жер, кең қоныс іздеуіне байланысты туған. Бұл ретте ол халық қамын ойлаған, шаруаға жайлы жер іздеген адам болып әңгімеге қосылады. Желмаясына мініп алып, Асан қазақ жерін шарлап шығады. Қай жердің қандай қасиеті барлығын, қай түлікке қай жер қолайлы екенін ақыл ретінде айта, бағалай отырады. Нұра өзенін көргенде: «Алты күнде ат семіртіп мінетін жер екен»; Шідертіні көргенде: «Мына шіркіннің топырағы асыл екен, алты ай арықтатып мінген ат бір айда майға бітетін жер екен, бос жылқы шідерілеп қойғандай тоқтайтын жылқының жері екен»; Торғай өзенін көргенде: «Ақ шабағы май татыған, ағар суы бал татыған жер екен»; Қызылтауды кергенде: «Тау-тасы кеш болғанда ыңыранып жатады екен, тоқтысы да қысыр қалмайтын қойдың жері екен», – деп бағалайды. Бірақ бұл жерлер қаншама жақсы, төрт түліктің жайылымына қолайлы болғанымен Асанды қанағаттандырмайды. Ол «суы – сүт, жағасы – балқаймақ » өзенді аңсайды, шаруаға жай, жанға рақат жерді іздейді. Осындай жерді ол өзінің қиялымен ғана тапқан болады. Оның аты – «Жер үйек». Асанның қиялынан туған «жер үйек» – шаруа үшін аса қадырлы қоныс, көк орай шалғынды өріс, мыңға мекен болатын жер деп танылады. Ол осындай жерді қиялы арқылы таба тұрса да, оның шындығында болмағанына өкінеді. «Жер үйектей» жер болса, шаруаға ырыс бітер еді деп арман етеді. Бұл арманына ол кезде жете алмайтындығына қайғыланады, қапаланады. Осыдан барып, оның Асан атына «қайғы» деген сөз жалғанады да, «Асан қайғы» атанады. (М.Әуезов. Қазақ әдебиетінің тарихы. 1 том, 1948) Асанның қайғысы күйзеліп күңіренуден, сары уайымға салынып түңілуден туған қайғы емес еді. Оның қайғысы – жақсы үміт, болашақтан күткен арман есебінде келеді. «Жер үйектей» жер бүгін табылмаса, ертең табылады деген ойдан туады. Бұл ретте оның қайғысын оптимистік қайғы деуге болады. Халықтық ортада туған аңыз-әңгімелердің бәрінде Асан жайы осылай баяндалады. Асанды ел қамқоры деп ардақтайды. Оның алға қойған мақсатына жете алмауын халық сөкпейді, қайта Асанның арманы бүгін болмаса, болашақта жүзете асады деп сенім білдіреді. Асан жайындағы халықтық аңыз-әңгімелердің мәнін қанаушы тап та, кейіннен, ұлтшыл-байшылдар да төмендетуге тырысты. Олар халықтың ардақты азаматы болған Асанға жала жабуға дейін барады, Асанды хан сарайының жоқшысы етпек те болады. Және де олар «Асан қайғы айтыпты» деген атпен халық мүддесіне жат әңгімелер шығарады. «Асанның Жәнібек ханға айтқаны» дейтін әңгімеде немесе Бұхар жыраудың толғауында Асанды хандық құрылысты қорғаушы, соның қаймағы-бұзылмауын көксеуші, яғни өз адамы етіп, көрсетушілік орын алады. Асан жайында феодалдық ортада туған бұл әңгімелерді халыққа жат және қанаушы таптың қоспасы деуге болады. Сонымен, Асан жайында бір-біріне қарама-қарсы бағытта шығарылған аңыз-әңгімелер бар екенін көреміз. Мұның ішінде көркемі де, күрделісі де халықтікі. Олай болса, біз сол халық шығарған аңыздарды, халық ардақтаған Асанды аламыз. Жиренше Халықтың тарихында еңбекші бұқараның ортасынан шығып, адал ниет, шын көңілімен халкына қызмет еткен талай ер азаматтар, қол бастаған батырлар, сөз бастаған шешендер болып өткен. Соның бірі – Жиренше шешен. Жиреншенің қай кезде өмір сүрген адам екендігін айту қиын. Оның аты, ісі тек халықтың аңыз-әңгімелерінде ғана сақталған. Сол аңыздардың айтуынша, ол еңбекші халықтан шыққан адам, оның «сауып ішерге малы жоқ, төсегі - тулақ, үйі - қара лашық болған». Ол өзінің өршіл өнері, тапқырлығы мен шешендігі арқасында, елдің ер-азаматы атанған. Жиренше жайындағы аңыз-әңгімелер оның ақылын, тапқыр шешендігін, ел дауын екі ауыз сөзбен бітірген, тоқсан ауыз сөзден тобықтай түйін жасаған адам екендігін көрсетуге құрылады. Сондықтан да оны халық аңыздары ел басқарған ханмен қатар қояды. Белгілі мөлшерде ол ханға жолдас та болады. Бірақ халық аңызы Жиреншені ханмен жолдас еткенде, ханға қызмет ету, ханның айтқанын орындату үшін емес, ханның залымдық, жауыздық істерін, ақымақтығын, елге жасаған қиянатын әшкерелеу үшін жолдас етеді. Ол хан қасында бола отырып, ханға қарсы алысады, жұрт алдында ханның сорақы қылықтарын көрсетеді, ханды ақымақ етіп шығарады. Мұның өзі кейіннен үлкен тартысқа айналады. Хан мен Жиреншенің арасындағы тартыс, ел аңыздарының айтуынша, «Ханның Қарашаш сұлуға үйленбек болуы» деген әңгімеден басталады да, үдеп, дами береді. Бір күні, – дейді жаңағы әңгімеде, – хан қасына нөкерлерін ертіп аңға шығады. Жолшыбай бір ауылдың қасынан өте бергенде бие сауғызып тұрған қызды көреді. Оның кім екендігін біліп кел деп хан бір жігітін жібереді. Жігіт қызға тиісе сөйлейді, «Ақ қолтық қашар көрдің бе?» – дейді. «Бағанағы әзірде көріп едім. Артына ерген көк бұқасы бар еді, қашардың жүрісі ширақ еді. Оған бұқаның жетер-жетпесі белгісіз еді», – дейді қыз. Бұл сөздерді жігіт ханға айтып барады. Қыз сөзінде ханды мазақтау барлығын түсінеді де: «Сен қызды тоқалдыққа алмасам, хан атым құрысын», – деп ант етеді. Ордасына келісімен «Құда болып келіңдер», – деп, қыздың үйіне кісі аттандырады. Ханның адамдары қыздың аулына келеді. Қыздың ата-анасына жолығып, ханның сәлемін айтады. Кемпір-шал қатты сасады, жалғыз қызы Қарашашты ханға тоқал етіп беруге қиналады, бермейін десе, «шауып әкетеді» деп ханнан корқады. Бұл істің мән-жайын білген Қарашаш құдаларға жауапты өзі қайырады: «Ханға сәлем айтыңыздар, мен оған тоқал болып баруға разымын. Бірақ қалың мал санын өзім белгілеймін. Осыған хан разы болса, ертеңнен қалмай жауабын жеткізіңіздер», – дейді. Қарашаштың жауабын естіген хан, қатты қуанады. «Өзі қалап маған тоқал болғысы келіп отырған Қарашаш қалың малды көп сұрамас», – деп ойлаған хан, разылығын айтып кісі жібереді. Сонда Қарашаш қалың малға: он бес лақ-теке, жиырма бес тоқты-қошқар, отыз құнан-бұқа, қырық бес бесті-айғыр, елу бес бура, алпыс ат, жетпіс атан сұрайды. Қарашашқа үйленбек болуды арман еткен хан оған керекті қалың малды зорлықпен елден жинай бастайды. Осы кезде ел аралап қайтқан Жиренше, хан ордасына бармастан, қара лашығына келіп жатып қалады. Ол екі-үш күнге дейін ханмен хабарласпайды да. Бұған таң қалған хан Жиреншені шақыртып алып, мән-жайын сұрайды: «Бұрын сен ел аралап қайтқаныңда, алдымен маған келіп амандасатын едің, көрген-білгеніңді айтатын едің. Бұл жолы олай етпеу себебің не?», – дейді. Жиренше ханның бетіне тура қарап, тайсалмастан: «Қырық кісінің ақылы ханда болар» деген сөз бекер екен. Сен нағыз ақымақ, ақылсыз хан екенсің. Қарашашқа үйленем деп, елден қалың мал жинадың да жұртқа мазақ, күлкі болдың. Қарашаштың қандай оймен қалың мал санын белгілегенін сен түсінбедің. Өзгесін былай қойғанда, алпыс ат, жетпіс атан дегенінде не мән жатқанын білмедің. Онысы: Алпысқа келгенде ат болдың, жетпіске келіп атан болдың, сөйте тұрып мені қалай аласың дегені еді», – дейді Жиренше. Хан өзінің ақымақ болғандығын сонда ғана біледі де, Қарашашқа үйленуден бас тартады. Аңыз-әңгімелердің айтуынша, Қарашаштың асқан ақылды, білгір қыз екенін байқаған халық, оны өз теңі деп Жиреншеге қосады. Осыдан былай ел әңгімелерінде бірі халықтың сүйікті ұлы, екіншісі ардақты қызы болып суреттеледі. Бұлардың ақылы, білгірлігі ханнан асып жатады. Мұны хан да түсінеді. Сондықтан ол Жиреншенің көзін жойып, құрту амалын қарастыра-ды. Жиреншеге неше түрлі қиын жұмыстар тапсырады. Егер оны орындай алмаса, Жиреншенің өлім жазасына бұйырылатынын да ескертеді. Сөйтіп, хан мен Жиреншенің арасында күрес басталады. Бұл күрес екі адамның бақ таласы емес, ол ханға қарсы халық наразылығының елесі секілді болып отырады. Ханға қарсы халық атынан алысатын Жиренше бұл ретте халықтың даналығына және өзінің сүйген жары Қарашашқа сүйенеді де, нелер қиын-қыспақ жағдайдан құтылып шығады. Жиреншені құрту мақсатымен хан оған он еркек қой беріп: «Осыларды қырық күнде қоздатып бересің», – деп бұйырады. Бұл жарлықты қалай орындарын білмей қысылған Жиреншеге: «Сіз бұдан саспаңыз. Қойларды алып кел де сой, азық ете берелік. Жауабын ханға кейін өзім берем», – дейді Қарашаш. Белгіленген қырық күн толған кезде, Қарашаш Жиреншені төсекке жатқызады да, үй ішіне бақан құрып қояды. Бір мезгілде хан келіп, Қарашаштан Жиреншенің қайда екенін сұрайды. Қарашаш Жиреншенің жас босанып жатқанын айтады. Сонда хан: «Ол заманнан бұл заман, еркек те туушы ма еді?» – дейді. «Я, тақсыр, еркек тумайтын болса, еркек қойды қоздат деп неге бұйрық бердіңіз?» – дейді Қарашаш. Хан не айтарын білмей, сөзден жеңіліп, жұрт алдында күлкі болып қалады. Жиреншеге өшіккен хан, қайтсе де оны құрту, ең болмағанда абыройын түсіріп масқаралау ниетінен танбайды. Бұл үшін әр түрлі айла-амал жасайды. Мәселен, бір күні ханның аспазшылары пісірген қаз етін әкеп ханның алдына қояды. Сонда хан Жиреншеге бұйрык беріп: «Қазды өзіме, ханымға, екі балама және өзіңе бөл, біреуге артық жібермей, біреуге кем жібермей тең бөліп бер. Егер бірімізге бір мысқал артық, не кем бөлсең, өзіңді қатты жазалаймын», – дейді. Жиренше қолына пышақ алады да: «Тақсыр, сіз біздің басымыз едіңіз», – деп, қаздың басын ханға тартады, «Хан ханымсыз болмас, құс мойынсыз болмас», – деп, қаздың мойнын ханымға бөледі, «Екі балаңыз сіздің екі қанатыңыз», – деп, екі қанатын оларға бөледі, «Мен өзім, бас та емес, аяқ та емес, орташа ғана адаммын, мына қаздың орта денесі маған лайық», – дейді. Тағы бір ретте хан аңда жүріп, айдалада дөңгелеп бара жатқан қаңбақты кереді де, Жиреншені масқаралау мақсатымен: «Жиренше, ана қаңбақ қайда бара жатыр екен, біліп келші»,- деп бұйырады. Жиренше қаңбақты тоқтатып, қасына азғантай кідіреді де, ханға қайтып келеді. «Жиренше, сұрадың ба, қаңбақ не айтты?», – дейді хан. Сонда Жиренше мүдірместен: «Менің ұшарымды жел біледі, қонарымды сай біледі. Осыны сұрай келген сен ақымақ па, сұрата жіберген хан ақымақ па?», – деп айтты дейді. Бұл сөзден тосылған хан жұрт алдында тағы да масқара болып қалады. Жиренше жайындағы халықтық аңыз-әңгімелердің көпшілігі міне осылай келіп отырады. Бұлардың қайсысы болса да Жиренше мен хан арасындағы тартыстарға таптық сипат береді. Осындай шиеленіскен, көпке созылған айқасуларда Жиренше жеңіп жүреді. Оған бұл жолда жәрдем беретін, көмек көрсететін, тіпті көптеген қауіп-қатерден құтқарып алатын Қарашаш болады. Сондықтан да халық аңыздары Қарашашты да ардақ-тайды, оның ақылы мен білгірлігін сүйсіне әңгіме етеді. Бұдан әйелдер жайындағы халықтың турашыл, әділ көзқарасы да көрінеді. Халықтың аңыздарында Жиренше мен Қарашаш ақылы, білгірлігі, адамгершілігі жағынан бір-біріне тең, айнымас дос, сенімді серік ретінде бейнеленеді. Кей кезде Қарашаштың білгірлігі Жиреншеден асып та түседі. Жауыз ханның қастық ойын аңдаушы да, ақырында, ханға өзінің емшек сүтін беріп «бала етуші» де, сөйтіп, көп пәледен құтқарушы да Қарашаш болады. Жиренше мен Қарашаш жайындағы халықтың аңыз-әңгімелерін еңбекші бұқараның қанаушыларға қарсы қолданған құралы деуге болады. Солар арқылы езуші таптың халыққа істеген жауыздық, зұлымдық, қаскүнемдік іс-әрекеттері әшкере болып, сынға алынады. Сондықтан да еңбекші халық осындай адамдарын ардақтап, өзінің аңыз-әңгімелеріне қосқан және оларды көпшіліктің сүйікті кейіпкері етіп суреттеген дейміз. Жиренше мен Қарашашқа арналған аңыз-әңгімелердің қайсысы болса да мағнасы терең, мәні зор қысқа сюжеттерге құрылады. Әңгімені әріден бастамай, нақтылы тартысқа, тапқырлыққа құрады. Дәлелін келтіріп, қортындысын бірден шығарады және оқиғаны ұзақ сонарға салып баяндамай, барар жерін нақ айтады. Бұл оның өзіне тән ерекшелігі болып табылады. жүктеу/скачать 0.68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|