Мәлік Ғабдуллин Қазақ халқының ауыз әдебиеті
Хайуанаттар жайындағы ертегілер
жүктеу/скачать 0.68 Mb.
|
| Хайуанаттар жайындағы ертегілер
Бұл топтағы ертегілердің де алғашқы үлгілері өте ерте заманда туған. Ертедегі адамдар өздерінің күн көрісі үшін төрт аяқты хайуандарды пайдалану, оларды үйрету, асырау жайын қарастырған. Және де әрбір хайуанат туралы, оның қасиеті туралы түрлі мифтік ұғым-түсініктер ойлап шығарған. Табиғат сырын, жаратылыс құбылыстарын түсіне алмаған ертедегі адамдар әрбір хайуанаттың жаратушысы, иесі бар деп ойлаған, кейбір хайуанаттарды керемет тұтып, оған табынатын болған. Бұл ретте К.Маркс былай дейді: «Әрбір мифология табиғат күштерін қиял бойынша жеңіп, бағындырып, дегеніне жүргізеді, сол арқылы баурайды, ал сол табиғат күштерін анық шынымен жеңіп алған заманда ол мифология жоғалады» 102. Ертедегі адамдардың хайуанаттар жайындағы әр түрлі мифке байланысты туған ескі ұғым-түсініктері, бертін келе, экономикалық дамудың, қоғамдық сана-сезім өсуінің нәтижесінде жоғала бастайды. Адамдар хайуанаттарды өзі бағындырып алған кезде, ерте заманда мифтік ұғымдарға қиялға негізделіп туған және ертегі-әңгімелеріне қосылған ұғым-түсініктері, көзқарастары өзгере бастайды. Олар өздерінің ертегілерінде хайуанттарды реалистік түрде алып, адам баласына келтірген пайда-зиянын, атқаратын қызметін көрсетуге талпынады. Бұл айтылғандарды хайуанаттар жайында шығарылған қазақ ертегілерінен де көруге болады. Аталған тақырыптағы ертегілердің ерте кездегі мифтік ұғымдарға байланысты туған үлгілерінде, кейбір хайуанттарды жаратушы, жарылқаушы, керемет күш бейнесінде алғандығы, ертедегі адамдардың оларды ие тұтып табынғандығы байқалады. Мұны «Ақ қасқыр», «Жігіт пен қасқыр», «Сиқыршы», «Сырттандар» т.б. ертегілерден көреміз. «Ақ қасқыр» ертегісінен ертедегі адамдардың қасқырды жарылқаушы ие деп түсінгендігі көрінеді. Бұл түсінігін дәлелдеу үшін ертегінің сюжеті түрлі-түрлі ғажайып халді бейнелеуге құрылады. Ертегінің оқиғасы мал өсіріп кәсіп еткен елдің тұрмысын, қыс кезінде қос шығарып жылқыны далада бағатын жайын суреттеуден басталады. Осыдан былайғы оқиға фантазия аралас дами береді. Қар кетіп, көктем шығады, жылқының қысқы тебіннен қайтатын мезгілі жетеді. Бірақ жылқыдан да, жылқышылардан да хабар болмайды. Бұған абыржыған жұрт жылқыны іздеуге бірнеше жігіттерді аттандырады. Олар жылқышылардың қосына, қысқы тебінге кез болады. Айнала жым-жырт, жылқы да, жылқышылар да жоқ. Енді бір сәтте олар өліп қалған жылқышылар мен жылқылардың өлімтігіне кездеседі. Оларды мұндай қырғынға ұшыратқан қасқыр екендігін аңғарады. Бір уақытта анадай жерде жайылып жүрген бір үйір жылқыны көреді, өздерінің жылқысы екенін таниды. Оған келсе, бір ту биені көкжал қасқырдың алқымдап жатқан үстінен шығады. Қасқыр қаша жөнеледі, жігіттер қуып береді. Көкжалға басқа жігіттер жете алмай кейін қалып қояды, тек астында тұлпары бар жылқы иесі жігіт жетеді. Ол көкжалды сойылмен соғуға ыңғайлана берген кезде, қасқыр адамша сөйлеп, тіл қатады: «Мені өлтірме, қызымды берейін», – дейді. Жігіт аң-таң болып тұрып қалады. Артынан келген жолдастарына қасқырдың сөзін айтады. Бұған олар сенбейді де: «Қорқақ екенсің, астындағы тұлпарды бізге бер, қасқырды соғып аламыз», – деп қайрайды. Жолдастарының шаншу сөзінен ұялған жігіт, қасқырды тағы қуады, тағы шегінеді. Ақырында қасқырдың соңынан еріп кете береді, бір таудың үңгіріне жеткен кезде көкжал қасқыр аунап түсіп адам кейпіне енеді. Бұлардың алдынан шығып, жігітке қарай ұмтылған қасқырларға бастапқы көкжал: «Арсылдамаңдар, қыстайғы жегендерің – осы жігіттің жылқысы. Енді ол бізге күйеу болды. Атынан түсіріп, қызмет етіңдер», – дейді. Ертегінің бұдан былайғы әңгімесі қасқырдың адам баласына істеген жақсылықтарын, жарылқауын суреттейді. Басында жылқысын іздеп шыққан жігіт, көкжал қасқырдың қызына үйленеді, қырық күндей үңгір ішінде өмір сүреді. Содан кейін ол келіншегін (ақ қаншық қасқырды) ертіп еліне қайтады. Жүрер алдында ене қасқыр ақыл беріп: «Қырық күнге дейін келіншегіңнің кебінін шешпе. Сөйткен күнде ол саған әр уақыт жақсылық көрсететін, ақыл-жәрдем беретін жар-жолдасың болады», – дейді. Енесінің осы айтқанын жігіт отыз тоғыз күнге дейін орындап келеді. Бірақ ағайын-туыс, жора-жолдастарының ащы әзіл, ашу-өкпе сөзіне шыдамай, жігіт енесіне берген уәдесін орындамайды, қырық күн толуға бір-ақ күн қалғанда келіншегінің кебінін отқа жағып жібереді. Ақ қасқыр ай десе аузы, күн десе көзі бар тамаша сұлу келіншек келбетіне түседі. Осы кезде қасына нөкерлерін ерітіп аң аулауға шыққан ханның қаршығасы ұшып кетеді де, жігіттің есігіне келіп қонады. Үй ішінде отырған келіншек қаршығаны ханға алып береді. Келіншектің сұлулығын көріп, хан талып қалады. Есін жиып ордасына қайтқан хан, келіншекке ғашық болып қалғанын айтады. Сонда бас уәзір ақыл беріп, келіншекке қалай үйлену жайын түсіндіреді. «Келіншектің күйеуіне қолдан келмес тапсырма беріңіз де, алыс сапарға жұмсаңыз, одан қайтып жігіт келмейді, өледі, сонан кейін келіншекке сіз үйленесіз», – дейді уәзір. Бұл ақыл ханға қона кетеді де, жігітті шақырып алып: «Баяғыда бабамның ат басындай алтыны жоғалған, соны тауып әкелесің, әйтпесе басыңды аламын», – дейді. Ханның бұл бұйрығын естіген жігіт, қайғыланып үйіне қайтады, болған әңгімені әйеліне мәлімдейді. «Бұл халден құтқарып аларлық күш менде жоқ, – дейді әйелі, – өйткені сен енеңе берген уәдеңді орындамадын, кебінімді мезгілінен бұрын шештің. Қырық күнге шыдағаныңда мұндай істерге өзім-ақ көмек беретін едім. Ендігі амалын енеңнен сұра, сол бірдеме етпесе, басқа лажы жоқ». Жігіт енесіне келеді, болған оқиғаны айтады. Енесі жігітті қырық күнге шыдасаң, барлық көмекті әйелің берген болар еді деп сөгеді де, ханның бұйрығын қалай орындау жайын түсіндіреді. Енесінің ақылы бойынша, жігіт ат басындай алтынды тауып алады да, ханға апарып береді. Бұдан кейін хан жігітке тағы да қиын тапсырмалар жүктейді. Бірінде: «Ата-бабамның құланға қосылып кеткен жылқыларын тауып әкел», – деп, екіншісінде: «Бабамның асына сойылған көк айғырды әкеп бер», – деп бұйырады. Жігіт өзінің қасқыр енесінің көмегімен ханның барлық бұйрықтарын орындап шығады да, ақырында өлімнен құтылып, мұратына жетеді. Қызық, ғажайып халге құрылған «Ақ қасқыр» ертегісі ертедегі адамдардың қасқырды жарылқаушы ие деп түсінгендігін көрсетеді. Мұндай әңгімелер ескі заманда мифтік ұғымға байланысты туған орыс ертегілерінде және ертеде аңшылықпен кәсіп еткен елдерде де кездеседі. Олардың ертегілері адамды жарылқаушы бейнесінде аюды суреттейді103. «Жігіт пен қасқыр», «Сиқыршы», «Көкжал» секілді ертегілерде ертедегі адамдардың хайуанаттар жайындағы ескі наным-сезімдерін елестетеді. Бұларда да «Ақ қасқыр» ертегісіне ұқсас келетін ұғымдар, бұлдыр түсініктер беріледі. Ал «Сырттандар» дейтін ертегіде сол ескі ұғым, түсініктердің жойыла бастағаны көрінеді. «Сырттандар» ертегісінде қасқырдың, иттің, адамның сырттаны, аттың тұлпары тартысады. Адамдардың тым ертедегі ұғымында қасқыр жарылқаушы бейнесінде алынса, бұл ертегіде оның қаскүнемдігі, адамға дос емес, жау екендігі айтылады. Адамға жерік болған жалмауыз қасқыр біреудің жалғыз баласын аңдиды. Баланың әке-шешесі, бүкіл ауыл-аймағы қатты сасады; қасқырдың баланы тірі қоймасын біледі. Сол кезде бала өзімен бір күнде туған тұлпарына мініп, қасқырдан қаша жөнеледі. «Құтқарам» деп тұлпар тартады: «Қайда барсаң да құтқармаймын, қайтседе жеймін», – деп жалмауыз қасқыр қуады. Осы тұста адамның досы тұлпар мен қасқырдың сырттаны жарысқа түседі. Ақырында бала адамның сырттанына келіп жетеді. Оның сырттан иті бар екен. Сол жерде адамның, иттің сырттандары жалмауыз қасқырға қарсы ұмтылады. Қатты айқасу-алысудан кейін олар жалмауыз қасқырды өлтіреді. Бұл ертегіде жалмауыз қасқыр адам баласына қастық ойлаушы, мол жауыздықтың, қара күштің бейнесінде алынады. Қасқыр жайында айтылып келген ескі мифтік ұғымдардың енді өзгере бастағанын көрсетеді. Ертегінің өзінше түйіндеген философиялық көзқарасы жігіт сырттанының мына бір сөзімен берілген болады: «Қасқыр атаулы адам баласына қас еді егер ол осы алыста адам баласын жеңе қалса, онда қасқыр адамға қожалық ететін еді. Бірақ біз оны жеңдік. Бұдан былай қасқырға қожалықты адам баласы жасайтын болады», – дейді жігіт. Оның бұл сөзінен адамдардың қасқыр жайындағы жаңа көзқарасы көрінеді. Енді адам қасқырды бұрынғыдай жарылқаушы деп түсінбей, оны қастық, жауыздық иесі деп ұғынғанын аңғартады. Мұнымен қатар, бұл ертегіде ит пен жылқыны дәріптейтіндік байқалады. Жылқы мен ит адам баласына жақсылық жасайды. Қауіп-қатерден құтқарысады, адамға пайда келтіреді деп көрсетеді. Оларды қасқыр жайында ертеде туған мифтік ұғымдарды жоққа шығару үшін алған болады. Сөйтіп, хайуанаттар жайында шығарылған ертегілердің алғашқы үлгілерінен ертедегі адамдардың «жанды-жансыз табиғат турасындағы бұлдыр түсініктерін байқаймыз. Ондай ертегілер хайуанаттармен байланысты туған мифтік, діндік түсініктерді, әр хайуанды ғажайып сиқырлы сыры бар деп таныған тотемдік түсінікті аңғартады»104. Ал бертін келе экономикалық, қоғамдық жағдайлардың және сана-сезімнің дамуына байланысты бұрынғы бұлдыр түсініктердің ыдырап, жойыла бастағанын көреміз. Бергі заманда шығарылған халық ертегілерінде хайуанаттар бұрынғы керемет бейнесінде алынбай, жаңа кейіпте, реалистік болмысқа байланысты алынады. Осы ретте хайуанаттар жайы екі түрде алынып, қазақ ертегілерін қосылады. Онда хайуанаттардың бір тобы (төрт түлік мал, үй хайуандары) шаруашылыққа келтіретін пайдасы, атқаратын қызметімен суреттеледі. Хайуанаттардың екінші тобы (жыртқыш аңдар) адам баласына жасаған жауыздығы, қаскүнемдігімен бейнеленеді. Бұл соңғысы, кейде, халықтық сатираға айналады және сол арқылы қоғамдық жайлар, үстемдік еткен қауымның жағымсыз қылықтары мінеледі; бұлар халықтың ащы мысқылы, келеке күлкісі түрінде келеді; таптық тартыс, күрес жайы сөз болады. Төрт түлік мал және үй хайуандары қазақ ертегілерін көлеміне енгенде, ең алдымен, олардың адам баласына келтірер пайдасы, атқарар қызметі қандай екендігі суреттеледі. Өйткені бұлардың шаруашылық үшін мәні, адам өмірінде алатын орны аса зор еді. Төрт түлік мал шаруа адамына бір жағынан, көлік күші болса, екіншіден, ішетін тамақ, киетін киім еді. Сондықтан да халық төрт түлік малды, үй хайуандарын өзінің ертегісіне қосқанда, олардың қызметін даралап көрсетуге мән береді. Ертегі оқиғасын тартысы мол нақтылы сюжетке құрады; фантазия мен реалистік болмыс шындығын шебер араластыра отырып, жұрт қызығып тыңдайтын кесек шығармалар тудырады. Төрт түлік мал жайындағы қазақ ертегілерінде халықтың айрықша ардақтайтыны – жылқы мен түйе. Оның мәні осы екі түліктің халық тұрмысында ерекше қызмет атқарғандығында. Мұны біз «Алтын сақа», «Тепең көк», «Боз іңген», «Жақсылық пен жамандық» т.б. ертегілерден көреміз. «Алтын сақа» ертегісінің оқиғасы мал өсіріп, кәсіп еткен халықтың өмірінен алынған. Ертегінің негізгі желісі – шаруа адамына қастық жасаушы жалмауызды жеңу жолында пайдасын тигізген жануарлардың қызметін суреттеуге құрылған. Ертегінің бірінші бөлімінде адам етіне жерік болған жалмауыздың қаскүнемдік жайы айтылады. Шаруа адамына ол осал жау емес, әрі күшті, әрі айлалы жау. Жалмауыз өкпе бейнесіне түсіп, суда қалқып жүреді. Суатқа келген жылқыларды үркітеді. Ақырында ол мал иесінің жағасынан жабысып, ендігі жерде оның өлімнен құтыла алмайтындығын айтады. Жалмауыздан зәресі ұшқан бай оған барлық малын ұсынады. Бірақ жалмауыз оған көнбейді: «Жалғыз балаңды бересің, соның етін жеймін, сонда ғана өлімнен құтыла аласың», – дейді. Жалмауызға қарсы күресуден қорыққан бай жалғыз баласын өлімге қияды да, оның сақасын ескі жұртқа тастап, ертеңіне жаңа жұртқа көшіп кетеді. Ертегінің осыдан былайғы жерінде жалмауызға қарсы күрес суреттеледі. Алтын сақасын іздеп, ескі жұртқа келген бала жалмауызбен кездеседі, жалмауыздан жердегі сақасын алып беруді сұрайды. Бірақ жалмауыз: «Отырсам тұра алмаймын, тұрсам отыра алмаймын», – деп, сақаны алып бермейді. Сонда тұлпар бетегеден биік, жусаннан аласа бола қалады, бала алтын сақасын іле жөнеледі. Баланың соңынан жалмауыз да тұра ұмтылады. Балаға жете алмасын білген жалмауыз бір тісін суырып алып, тұлпардың оң жақ артқы аяғын атып түсіреді. Тұлпар үш аяқтап шаба береді. Жалмауыз тағы бір тісімен тұлпардың екінші аяғын ұшырады. Сол кезде үлкен бір бәйтеректің түбіне жете, тұлпар құлайды. Бала бәйтеректің басына шығып кетеді, артынша-ақ жалмауыз да келіп жетеді. Ол тістерін күрек қылып, бәйтеректің түбін опыра бастайды. Бала қатты сасады. Осы кезде баланың қасына қарлығаш келеді. Оған бала мұңын айтып, үйімдегі төбеттеріме хабар бер, мені жалмауыздан құтқарсын дейді. Қарлығаш төбеттерге баланың сәлемін айтады. Төбеттер келіп жалмауыздың быт-шытын шығарып өлтіреді де, баланы өлімнен құтқарады. «Алтын сақа» – қызық оқиғаға құрылған халық ертегісі. Мұнда адам етіне жерік болған, шаруа иесіне қастық жасаушы жалмауыздық жексұрын образы жасалған. Жалмауызға қарсы күресіп, оны жеңу жолында адамға пайдасы тиген жануарлардың қызметі суреттелген. Жалмауыздан баланы құтқарып әкеткен тұлпардың жүйріктігі, қарлығаштың және төбеттердің балаға деген достығы тартымды түрде бейнеленген. Ертегі бұл жануарлардың адамға пайдасы көп екендігін айта келе, оларды өсіру, күту керектігін еске салады. Сөйтіп, халық ертегісі шаруа адамына пайдалы жануарлардың ісін сүйкімді етіп бейнелейді. Жануарлар жайында шығарылған халықтық ертегілердің көбінде жылқы малының шаруашылыққа тигізген пайдасы, атқарған қызметі мол әңгіме етіледі. Мұны «Тепең көк» дейтін ертегіден көруге болады. Бұл ертегіде ашаршылыққа ұшырап, қайыршылық халге жеткен ағайынды үш жігітті өлім тырнағынан құтқарып алған тұлпар жайы айтылады. Жануарлар жайындағы ертегілерде жылқымен қатар, түйе де айрықша орын алады. Көптеген ертегілердің сюжеті түйенің еңбек адамы үшін қызметі молдығын, шаруашылыққа қолайлы екендігін көрсетуге құрылған. Түйені мінсе – көлік, шөлдесе – сусын, кисе – киім деп түсінген халық оны нелер әдемі ертегі-әңгімелеріне қосқан. Мұны «Боз іңген» жайындағы ертегіден айқын көруге болады. Еңбекші халықтың шаруашылығында тұрмыс-тіршілігінде төрт түлік малдың басқа түрлерінің де айрықша маңызы болған. Сиыр, қой, ешкі жайында да көптеген ертегілер туған. Бұған мысал етіп «Екі жетім» дейтін ертегіні алуға болады. Онда мынадай әңгіме баяндалады. Баяғыда бір байдың әйелі өледі де, артында екі баласы қалады. Оларға байдың соңғы алған әйелі күн көрсетпейді, киім бермейді, тамаққа жарытпайды және оларды мал соңына салып қояды. Бір күні балалар қарны ашып жылап отырса, қасына бір көк қошқар келеді де: «Неге жылап отырсыңдар?», – дейді. Балалар мұңын айтады. Сонда қошқар: «Жыламаңдар. Менің төбемнен бір тал жүнді жұлып алыңдар, тілеген тамақтарын дайын болады», – дейді. Қошқардың айтқаны расқа шығады, балалар күн санап тойына бастайды. Мұны байдың әйелі біліп қояды да, өтірік ауырады. «Көк қошқардың етін жесем, жазыламын», – дейді. Бай балаларды жұмсап: «Көк қошқарды соямын, алып келіңдер», – деп жібереді. Балалар қошқарға келіп, болған әңгімені айтады. Сонда қошқар: «Ренжімеңдер, менің етімнен сендерге олар еш нәрсе татырмайды. Сондықтан сүйегімді жинап алып, белгілі бір жерге көміңдер. Күн сайын сол жерді ашып тамақтаныңдар», – дейді. Қошқар сойылады, оның сүйегін балалар жинап алып көмеді. Байдың әйелі «ауруынан» жазылады да, балаларға тағы да күн көрсетпейді, ұратын, ұрсатын болады және: «Кешке дейін иіріп әкелесіңдер, әйтпесе менен жақсылық күтпеңдер», – деп, бір қап жүн береді. «Енді не істейміз?» деп жылап отырған балалардың қасына бір ала сиыр келеді. Ол балалардың хал-жайын біледі де: «Жүндеріңді маған беріңдер, мен оны жұтамын да, иіріп құсамын», – дейді. Айтқандай-ақ бір қап жүнді ала сиыр заматта иіріп шығарады. Сөйтіп, балалар жазадан құтылады. Бұл ертегіде туған әке мен өгей шешенің өз балаларына жасаған қиянаты, көрсеткен жәбірі жиіркенішті түрде сынға алынады. Сонымен қатар адам баласына жақсылық жасап көмектескені үшін сиыр мен қойды ардақтайды. Төрт түлік малды адам баласына бағалы етіп көрсету үшін халық ертегілері оларды артықша бейнеде суреттейді, адамша сөйлетіп қояды; кейде оларды адамның қайғысына ортақтасатын, қуанышына шаттанатын етіп те әңгімелейді. Неше түрлі тұлпарлар, атан, желмаялар адамға дос, жәрдемші ретінде ертегіге қосылады. Бұлардың қызметін сүйсіне әңгіме еткен халық оған ертегілік сипат береді. Мұның өзі ертегі оқиғасының қызықты болып құрылуына негіз салады. Осы жөнінде қай ертегіні алсақ та, халықтың төрт түлікті өсіру, бағу жайындағы көзқарасы айқын көрініп отырады. Төрт түлік малдан басқа үй хайуандарының ішінен халық ертегісіне ит пен мысық енеді. Бұлар да адам баласы үшін жасаған әр алуан жақсылық, достық қызметімен алынады. «Жігіт пен сиқыршы әйел» дейтін ертегіде суреттелетін Сарышолақ ит өзінің иесіне тамаша қызмет атқарады. Ол ұры-қарыға қорадан мал алдырмайтын болады және қойшы орнына қой бағады. Сонысы үшін Сарышолақты бүкіл ел болып қадірлейді. Үй хайуандары жайындағы ертегілердің кейбіреулері жеңіл, күлкілі әңгіме түрінде балаларға арналған болады. Сондықтан да мұндай ертегілердің оқиға желісі алыстағы бұлдырдан емес, жақыннан тартылады; балалардың өздері күн сайын көріп жүрген нәрселерді суреттейді. Олардың оқиға-әңгімесі айтушыға да, тыңдаушыға да жеңіл, ыңғайлы-ықшам келеді. Бұған мысал етіп «Қотыр торғай», «Мақта қыз бен мысық», «Құйыршық», «Күшік пен мысық» т.б. ертегілерді алуға болады. «Қотыр торғай» ертегісінде қотыр торғай «қотырымды ауырттың» деп шеңгелге ашуланады да, оның үстінен ешкіге шағым етеді: «Шеңгелді жеп қойшы», – дейді. Бірақ ешкі оның тілін алмайды. Сонан кейін қотыр торғай ешкіні қасқырға айтады, қасқырды жылқышыға, жылқышыны байға, байды шешесіне, шешені желге шағады. Ақырында ертегінің кейіпкерлері бір-бірін қуыса бастайды, ешкі келіп шеңгелді жейді. Қотыр торғайдың кегі қайтады. Осы секілді күлдіргі «Мақта қыз бен мысық» ертегісінде де айтылады. Онда қыз жерден мейіз тауып алады да, мысығын шақырады. Мысық келмейді, сонан соң қыз мейізін өзі жеп қояды. Мысық келіп: «Неге шақырдың?» – дейді, қыз айтпайды. Сонда мысық: «Қатығыңды төгем», – дейді. Оған қыз: «Құйрығыңды кесіп алам», – деп жауап қайырады. Мысық құйрығын сұрап жалынады, қыз: – Қатығымды төле, – дейді. Мысық сиырға барып сүт сұрайды. Сиыр: «Жапырақ әкелсең, сүт берем», – дейді. Жапырақ су сұрайды, сушы қыздар сағыз, дүкенші тұқым (жұмыртқа), тауық тары сұрайды. Ақырында мысық тышқаннан тары әкеп тауыққа береді. Осыдан ертегінің кейіпкерлері қайталап, тізбектеледі де, мысық құйрығын, қыз қатығын алады. Үй хайуандары жайындағы ертегілердің балаларға арналған әңгімелері оқиғаны көбінесе тізбектеп айтуға құрылады. Бір оқиғаның кілтін екіншісінен іздеу осы ретпен барлық әңгіменің қысқа түрде тізбектеп айту әдісін қолданады. Оны балаларға арналған ертегілердің өзіндік құрылысы, ерекшелігі деуге болады дейді М.Әуезов. Бұған жоғарыда келтірілген «Мақта қыз бен мысық», «Қотыр торғай» ертегілері оқиға әңгімесін баяндауда осы әдісті қолданғандығы дәлел. Мұның мәнісі оқиғаны ауырлатпай, балаларға жеңіл, әрі күлкілі, әрі түсінікті етіп әңгімелеуді ойлағандықтан туған секілді. Сондай-ақ, балаларға арналған ертегілердің көлемі шағын келеді, кейде өлең, диалог түрінде де айтылып отырады. Хайуанаттар жайында шығарылған қазақ ертегілерінің екінші тобы хайуандарды өз бейнесінде, нағыз хайуан кескінінде алады. Әр қайсысының өзіне тән мінезі, қылығы, ісі суреттеледі. Бұл ретте қазақ ертегілеріне жыртқыш аңдардан молырақ енгені арыстан, қасқыр, түлкі, аю болады. Халық ертегісі бұлардың әр қайсысына лайықты мінездеме береді. Арыстан – асқан күштің, зорлықтың, қасқыр – қомағайлық пен қорқаулықтың иесі болып кейіптеледі. Ал түлкі – айла мен аярлықтын, бірді бірге соғып, пайдасын тауып жүрген қу, өзінен басқаның бәріне дұшпандық жасаушы, сырттай дос, іштей қас болып келеді. Айналасындағы аң атаулыны алдаушы да, өсек таратып күндеуші де, ойда жоқ жерде пәле бастаушы да – түлкі. Бұлармен қатар, қазақ ертегілерінде ожарлық, аңқаулық кескінімен аю жүреді. Жұрттың бәріне мазақ, күлкі ретінде маймыл қатысады. Бұл топтағы ертегілердің оқиға құрылысына дәнекер және ертегіге оқыстан қатысатын аңдардың басын қосып, оқиғаның дамуына себепкер болатын да – түлкі. Мұны «Арыстан, қасқыр, түлкі және түйе», «Маймыл мен түлкі», «Түлкі, тасбақа, кене», «Түлкі, аю, қойшы», «Түлкі мен бөдене» секілді ертегілерден көреміз. Бұлардың қайсысын алсақ та, ондағы оқиғалардың тууына, дамуына себепкер түлкі екендігін аңғарамыз. «Арыстан, қасқыр, түлкі және түйе» дейтін ертегіде аталған аңдардың өздеріне тән мінезі, ісі суреттеледі. Бұл ертегіден тәкаппар, асқақ күшті арыстанды, қомағайлығы жер қаптырған қасқырды, жауырыны жерге тимес айлакер, жанындағы жолдастарының барлығын жардан құлатқан түлкіні, момындығынан қаза тапқан түйені көреміз. «Маймыл мен түлкі» дейтін ертегі де осындай халді суреттейді. Онда басқа аңдар жайын баяндай отырып, түлкінің ебін тауып, есебін қайырған қулық, айлакерлік істері айтылады. Айлалы түлкі маймылдан: «Патша болдың» деп сүйінші сұрайды, алдап қақпанға түсіреді де жемге салынған балықты өзі жейді. Және де ол маймылға: «Екі бақ болады, бірі басқа, бірі аяққа қонады. Сенің аяғыңа тепкілесең кетпейтін темір бақ қонды», – деп мазақтайды, әжуа етеді. Түлкінің осындай мінезін білген басқа аңдар одан қауіптеніп те жүреді, сондықтан да олар «түлкім-түлкім» деп жағымпазданатын болады. Түлкі қаншама айлакер, қу болса да, ұтылып қалатын, алданып соғылатын жерлері бар. Бұл ретте оны орға жығатын қорқақтығы болады. Мұны «Түлкі, тасбақа, кене», «Түлкі мен бөдене» деген ертегілерден көреміз. Алғашқы ертегіде түлкі, тасбақа, кене үшеуі қосылып тары егеді. Тарысы шығып, түсімін жинаған кезде, түлкі: «Жарысалық, үлесті қай озғанымыз алайық», – дейді. Жарыста кене озып келеді, түлкі зорлық жасай бастағанда, тасбақа аңшылардың келе жатқанын айтады, түлкінің зәресі ұшып қаша жөнеледі де, мазақ болып қалады. Соңғы ертегіде түлкі бөденені ұстап алады да, тістеп тұрып: «Балапандарыңды шақыр, жеймін», – дейді. Бөдене оған көнеді де, балапандарының қасына әкеледі. «Менің дауысыма салып шақыр», – дейді түлкіге. «Не деп шақырайын», – деген түлкіге: «Маңғыт», – десең балапандарым келеді деп жауап береді. Түлкі: «Маңғыт», – деп аузын ашып қалғанда, «Аузыңа саңғыт», – деп бөдене ұша жөнеледі де, түлкіні мазақ етіп кетеді. Аталған тақырыптағы қазақ ертегілерінің барлығы бірдей, аңдар мен хайуандарды тура өз мағынасында әңгімелеп қойған жоқ. Кейде қазақ ертегілерінің ішінде аң, хайуан кейіпкерлер арқылы және олардың мінезін, ісін суреттеу арқылы қоғамдық, таптық жайларды суреттейтіні болады. Мұның өзі ертегілерде белгілі бір әдіске айналғандығын байқатады. Бұл жөнінде М.Горький және қазақ ертегілерін зерттеген, пікір айтқан М.Әуезов, С.Мұқанов, Х.Жұмалиев, Е.Исмайылов т.б. әдебиетші-ғалымдар былай дейді: өткен кезде, қанаушылар үстемдік еткен заманда, ауыз әдебиетін шығарушылардың көпшілігі ауыр халде, езілуде болды, правосыз, қорғансыз болды; олар қанаушылардың халыққа жасаған жауыздықтарын өздерінің шығармаларында ашықтан-ашық суреттеп көрсете алмады, олай етсе, жазаланатын болды. Сондықтан ауыз әдебиетін шығарушылар әр түрлі тұспалдау, ишарат жасау әдістерін қолданады, солар арқылы қанаушылардың жан түршігерлік жағымсыз іс-әрекеттерін сипаттайды. Осы негізде туған қазақ ертегілерінің кейіпкерлері арыстан, қасқыр, түлкі т.б. болып келгенімен, олардың шын мәніндегі хайуандар емес, қанаушы тап адамдары екендігін аңғарамыз. Бұл тектес ертегілерде суреттелетін түлкі – ел арасын бүлдіруші, жұртты алдаушы, өсекшіл, күншіл, қара басының дәрежесі үшін неше түрлі айла-амал жасаушы ала аяқ қулардың бейнесін елестетеді және оны солардың жинақталып берілген образы деуге болады. Арыстан бейнесінен үстем таптың азулы, талайды қан қақсатқан, жұртты жәбірлеуші адамдарын, хандарды көреміз. Сондай-ақ, ертегілерде суреттелетін жыртқыш аңдар арасындағы ала ауыздық, бір-біріне қастық жасаушылық әрекеттерінен қанаушылар арасындағы қарым-қатынасты, бір-біріне жасаған аңдысу, қаскүнемдіктерді байқаймыз. Және де, М.Әуезов айтқандай, мұндай ертегілер халықтық сатира, қанаушы тап адамдарын күлкіге айналдырып сынау, жексұрын қылықтарын шенеу-мінеу түрінде келеді. Бұл айтылғандардың мысалы етіп, «Қасқырдың қойдан қорыққаны», «Үш жігіт», «Түлкі мен арыстан», «Түйе неге артына қарайды» секілді ертегілерді алуға болады. жүктеу/скачать 0.68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|