Жырдың жиналуы, зерттелуі

ғасырдың аяқ кезінде ғана хатқа түсіп, баспа жүзіне 
шықты. Жырдың бір вариантын алғаш рет Жүсіпбек хожа 
Шейхұлы Исламов деген кісі 1899 жылы Қазан қаласында 
бастырып шығарды. Содан кейін жырдың осы варианты 
өзгеріссіз 1901, 1905, 1907, 1910, 1912, 1914, 1916 
жылдары қайта басылды. Жырдың бұл вариантында 
айтылатын негізгі әңгімелер Алпамыстың Гүлбаршынға 
үйленуі, Тайшық ханға аттануы, Ұлтанды жеңуі жайында 
болатын.
Ә.Диваев «Алпамыстың» бір вариантын Жиенмұрат 
Бекмұхамедовтан жазып алып, «Бұрынғы өткен заманда 
Жиделі-Байсын деген жерде өткен Алпамыс батырдың 
хиқаясы» деген атпен 1901 жылы бастырып шығарды. 
Жырдың бұл варианты Алпамыстың Гүлбаршынға 
үйленуімен аяқталады. Октябрь революциясына дейін 
қазақ арасына баспа арқылы тараған негізгі нұсқалары осы 
екеуі еді.
1922 жылы Ә.Диваев «Алпамыс» жырын қайта 
бастырып шығарды. Ал 1939 жылы «Батырлар» атты 
жинақ шықты. Оның редакциясын басқарған, сөз басын 
жазған Сәбит Мұқанов еді. Ол «Алпамыс» жырын жаңа 
жинаққа енгізгенде жырдың ел арасында айтылып келген 
және бұрын баспа жүзіне шыққан нұсқаларын шебер 
біріктірді де, тұтас бір жырға айналдырды. (Біздің талдауға 
алатынымыз да осы вариант) 
Мұнымен қатар Қазақ ССР Ғылым академиясы соңғы 
жылдар ішінде «Алпамыс» жырының қазақ арасында 
айтылып келген бірнеше варианттарын жинап алады. 
Солардың ішінде күрделісі – атақты Майкөт ақынның, 
Рақаттың айтуындағы жырлар. (Бұлар әзірге баспа жүзіне 
шыққан емес.) Жырдың бір вариантын Еркінбек 
Ақанбеков деген кісі қара сөзбен ертегі түрінде айтқан. 
Оның басқа жырлармен салыстырғанда тыңнан қосқан бір 
жаңалығы бар. Ол мынадай: Байбөрінің малын айдап 

кеткен Тайшық ханның зынданына Алпамыс түсіп қалады. 
Бір күндері Алпамыс үстінен өтіп бара жатқан қаздарға 
жалынады, мұңын айтады. Соңғы қаздың қанатына байлап 
қарындасы Қарлығашқа хат жолдайды. «Қарындасым құс 
салушы еді, соған табыс ете гөр», – дейді. Жолда қаз қолға 
түсіп қалады, бірақ қанатындағы хатты көрген мергендер 
қазды қоя береді. Қаз хатты Қарлығашқа тапсырады, 
ағасының хал жайын Алпамыстың Қарабай дейтін досына 
айтады. Қарабай Алпамысты іздеп келеді. Зынданға арқан 
тастап, Алпамысты шығара бастайды. Орта жерге келгенде 
Алпамыс «бір кезде Қарабай осы жақсылығын бетіме 
салық қылар» деп ойлайды да, арқанды кесіп жібереді, 
зындан түбіне жатып қалады. Досының халіне қайғырып 
Қарабай еліне қайтады. 
Жырдың 
қазақша 
басқа 
варианттарында 
кездеспейтін, Еркінбектің тыңнан қосқан үлкен бір 
эпизоды осындай. Бұдан жыршылардың қайсысы болса да 
«Алпамысты» өздерінше жырлап, өңдеп ұлғайтқандығы 
байқалады. Жалпы «Алпамыс» жайында советтік дәуірінде 
жазылған ғылыми мақалалар мен еңбектер бірсыпыра 
деуге болады. Бұл жөнінде академик А.С.Орлов, 
М.О.Әуезов, В.М.Жирмунский, А.К.Боровков, С.Мұқанов, 
Х.Жұмалиев, Т.Зарифов, Ә.Х.Марғұлан, Н.С.Смирнова, 
Т.Сыдықов, И.Т.Сағитов, М.И.Афзалов, М.И.Богданова, 
Л.И.Климович тағы басқалары «Алпамыс» туралы жазған 
еңбектерінде көптеген ғылыми пікірлер айтты. Олар әр 
елдің «Алпамысын» арнайы қарастырды, жырдың басты 
идеялық 
сарыны, 
халықтық 
сипаты, 
көркемдік 
ерекшеліктері т.б. қандай екендігін ашуға ұмтылды. 
«Алпамыс» Орта Азия халықтарына ортақ мұра 
болғандықтан, жырдың кейбір мәселелерін анықтау 
мақсатымен 1956 жылдың күзінде Ташкентте әдебиетші 
ғалымдардың кең мәжілісі де өткізілді. Бұл мәжілісте 
«Алпамысқа» арналған он бес ғылми баяндама жасалды. 

Осы баяндамаларда болсын және басқа зерттеу 
еңбектерінде болсын, әдебиетші ғалымдардың тұжырымды 
қорытындысының нәтижесінде «Алпамыс» шын мәніндегі 
халықтық жыр деп танылды. 
«Алпамысты» зерттеушілердің айтуына қарағанда, 
бұл – бүгінгі Орта Азия халықтарының белгілі бір 
мемлекетке айналмай, ру ретінде жүрген кезінде туған 
жыр. 
Проф. 
В.М.Жирмунский 
мен 
Х.Т.Зарифов 
«Алпамыс» жөнінде былай дейді: «Өзінің шығу тегіне 
қарағанда «Алпамыс» қоңыраттардың рулық эпосы. 
Қоңыраттардың ру есебінде тарихқа белгілі бола бастауы 
монғолдардың жаулап алуымен (XII ғасырдың соңы, XIII 
ғасырдың бас кезі) байланысты»
190
. Бұл пікірді проф. 
А.К.Боровков та айтады, ол: «Алпамыс» жырының туған 
кезі XII-XIV ғасырдың арасы болуға керек, – дейді
191
. 
Қазақ Ғылым академиясының мүше-корреспонденты 
Ә.Х.Марғұлан да «Алпамыс» қыпшақ заманында туған, 
содан қалған жыр екендігін айтады
192
.
Демек, «Алпамыс» – Орта Азия халықтарының ерте 
заманда, ру болып жүрген кезінде шығарған шығармасы. 
Бұл жырдың Орта Азия халықтарына ортақ болу себебі де 
осыдан. Жырдың негізгі идеясы – ру бірлігін сақтаудан 
туған. Сондықтан да жырда ру бірлігін көздеген, әр рудың 
арасында араздық, шапқыншылық болмай, татулық 
болуын мақсат еткен адамдардың іс-әрекеті ардақталады. 
Оларды рудың қамқоршысы етіп суреттейді. Ал ру 
190
В.М.Жирмунский, Х.Т. Зарифов, Узбекский народный 
героический эпос, Москва, 1947г., 69-бет. 
191
А.К.Боровков, Героическая поэма об Алпамыше, см. 
Сборник «Тезисы докладов и сообщений..» Ташкент, 
1956г. 
192
Известия Казахского филиала АН СССР, серия 
историческая №2 (27,) 81стр. 1946г.. 

бірлігін, ру тілегін ойламай, өз қара басының қамымен 
жүретіндерді жыр жағымсыз бейнеде сипаттайды. Сөйтіп, 
«Алпамыс» – өз дәуірінің идеясын бейнеленген, оны көп 
ғасыр бойына сақтап келген халықтық жырдың бірі. 
Әрине, 
«Алпамыс» 
жырын 
бағалауда 
теріс 
көзқарастар да болмай қойған жоқ. Бұл жырдың өзбекше 
вариантын қарастырған А.Абдунабиев пен А.Степанов 
«Алпамысты» халыққа жат, зиянды шығарма деп 
бағалады
193
. Олардың бұл пікірі қазақтың кейбір 
әдебиетшілері мен тарихшыларына да әсер етті. 
Қазақстанда да «Алпамысты» феодалдар мен байлар 
тудырған, солардың мүддесін білдіретін жыр деп, жырдың 
қазақша варианты да халыққа жат деп дәлелдеушілер 
болды. Олар жырдың халыққа жат болу себебі Ұлтан 
образының жағымсыз түрде жасалуынан деп көрсетті. 
Шығарманың 
халықтық 
сипаты 
жеке 
образдарға 
байланысты емес екендігін олар ескермеді. 
Соңғы кезде «Алпамысты» бағалауда орын алған 
мұндай нигилистік көзқарастардың қате, теріс екендігі 
айқындалды, оларға қатты тойтарыс берілді. Бұл жөнінде 
Ташкентте өткізілген мәжіліс және әдебиетші, тарихшы 
ғалымдардың жаңа зерттеулері «Алпамыс» жыры 
халықтық шығармалардың қатарына қосылатындығын 
анықтады. Сондықтан да біз «Алпамысты» қазақ 
халқының да ертеден келе жатқан мәдени мұрасының бір 
ескерткіші деп танимыз. 
«Алпамыс» – халықтық жыр, халықтың идеясын, 
қоғамдық көзқарасын білдірген күрделі шығарманың бірі. 
193
«Звезда Востока» журналы 1952, №2, «Литературная 
газета» 1952г. 12 февраль. 

Жырдың халықтық идеясы жырдағы образдар арқылы 
ашыла түседі
194
. 
Қазақтағы батырлар жырының ең ескісі, рулық 
кезінен қалғаны «Алпамыс» десек, батырлар жырында 
адам образын жасаудың алғашқы үлгісін салған да осы 
жыр деуге болады. Бергі кездегі батырлар жырында батыр 
образы ұлғайып өскен дәрежеге көтерілсе, ондағы 
батырлар көбінесе көк сауытты киініп, көк сүңгіні ұстаған 
бейнеде, қандай жау келсе де оған қарсы аттанып ерлікпен 
күрескен, ел-жұртын қорғап қалған алып тұлға түрінде 
суреттелсе, «Алпамыс» жырында батырлық образ 
жасаудың бастамасы ғана бар секілді. Жағымды, 
жағымсыз кейіпкерлердің образын жасауда «Алпамыс» 
жыры өз кезіндегі ауыз әдебиетінің әр түрлі үлгілерін 
пайдаланғаны 
да 
байқалады. 
Жырдағы 
кейбір 
кейіпкерлердің ертегілерде кездесетін персонаждарға ұқсас 
келу себебі де осыдан болуға тиіс. 

жүктеу/скачать 2.53 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: