Мемлекет пен құқық өркениеттің аса зор жетістігі, оның адамзат тарихындағы мәні айрықша
Билікті орталықтандыру және орталықтың иелігінен алу
жүктеу/скачать 213.2 Kb.
|
| Билікті орталықтандыру және орталықтың иелігінен алу
Билікті күшейту процесінде мемлекеттік билікті шоғырландыру және бөлшектеумен қатар басқа, олармен қосарланған үрдіс – билікті орталықтандыру және оны орталықтың иелігінен алу күш алады. Билікті орталықтандыру мемлекеттік билікті иерархиялық тұрғыдан тәртіптеп ұйымдастыруды білдіреді, мұнда төменгі, өңірлік органдар түптеп келгенде орталық жалпымемлекеттік органдармен тұйықталатын жоғары тұрған органдарға сатылы бағынысты болады. Қатаң орталықтандыру төмен тұрған құрылымдарды өздерінен жоғары тұрған органдардың шешімдерін орындаушыларға айналдырып, өз бетінше әрекет етуден айырады. Басқарушы топтың қоғамдық билікті күшейтудің алғашқы кезеңінде орын алған көкейтесті арманы бастапқыда жекелеген көреген билікті жақсы көрушілердің қиялы секілді көрінді. Сонымен бірге, күшті орталықтандырылған билік мемлекеттік билікті сөзсіз шоғырландырудың қажетті шарты болды. Ол мемлекеттік билікті мейлінше аз шоғырландырған, сондай-ақ барынша көп шоғырландырған жағдайда да қажет болды. Түрлі тарихи жағдайларда билікті орталықтандыру процесі ерекше сценарийлер бойынша өтеді. Еуропа елдерінде, елді дербес басқарушылардың саяси салмағына байланысты қолдарында жоғарғы билік шоғырланған абсолютті монархиядан шектеулі монархияға дейінгі орталықтандырылған биліктің түрлі режимдері белгіленді. Қазақстанды қоса алғанда, Орталық Азия елдерінде мемлекетті құраушы этностың негізін құрайтын ру-тайпалық бірлестіктердің ықпалына байланысты мемлекеттік билікті орталықтандыру түрлі басқару сызбалары бойынша өтті. Көшпелі халықтың көшіп-қонып жүруіне және ру-тайпа шонжарларының жоғары мәртебесіне байланысты бір орталыққа бағынған Қазақ хандығы шектеулі монархияны білдірді, мұнда ханның жеке-дара билік етуі билердің, дала шонжарларының сұлтандардың Бұл кезде көрші елдердің билеушілері абсолютті монархтың неғұрлым ауқымды өкілеттіктеріне ие болды. Қоғамдық өмірдің қиындауына және осыған байланысты ондағы қарама-қайшылықтардың өсуінеқарай билікті бір орталыққа шоғырландыру объективті қажеттелек болды. Бұл қажеттілікті іске асыру жолындағы кедергілердің бірі халықтың аумақтық бытыраңқылығы, оның елдің саяси орталығынан қашықтығы болды. Бұл тікелей мемлекеттік басқаруды қиындатты және орталықтың бұйрығын іске асыруға тартылған аралық буындарды құру қажеттілігін тудырды. Ғасырдың ортасында олардың орнында провинциялық немесе ру-тайпалық қауымдарды, графтықты, герцогтықты, князьдіктерді, сұлтанаттарды, хандықты және т.б. өз бетімен басқаратын бұрынғы басқару құрылымдары пайдаланылды. Мұндай жағдайларда орталықтандыру тарихи инерциясы бойынша олардың біршама дербестігінің элементтерін сөзсіз сақтады. Уақыт өткенде мемлекеттік билікті орталықтандыруға деген үрдіс бұл кедергіні жеңді және бір орталыққа бағынған мықты билігі бар біртұтас мемлекеттердің қалыптасуына немесе этникалық не аумақтық қағидаттарға негізделген федерацияның құрылуына алып келді. Билікті орталықтандыру жолындағы тағы бір кедергі аталған мемлекет билігіндегі аумақта коммуникация желілерінің әлсіз дамуы болып табылады. Кең аумақтағы тікелей басқару байланыс арналарының (жолдар, көлік, пошта, телеграф құралдары) тарихи тұрғыдан жетілмегендігімен қиындық келтірді. Сондықтан тіпті әскери және экономикалық қатынастарда күшті болған әлемдік империялар да (Рим, Британия, Ресей, Шыңғысхан империясы) жаулап алған аумақтарында олар империяға біріккеннен кейін колониялық әкімшілікті құрды, ол көптеген мәселелерді шешуде метрополияның ішкі бөліктеріндегі басқару әкімшіліктеріне қарағанда көбірек дербестік білдірді. Императорлардың өкілдері отарлаушы елдің саясатын жүргізе отырып, шикізатты шығару, салықтарды жинау, халықтың колониялық режимге қарсылығын басу мәселелеріне айтарлықтай көңіл бөлді. Өзінің феодалдық дамуының шыңына жеткен елдерде билікті күшейту осы кезең үшін мүмкін болатын деңгейге жетті. Билікті шоғырландыру сонымен қатар қол жетімді шектеулі құралдар арқылы оған қолдау көрсетілетін барынша орталықтандыру арқылы қамтамасыз етілді. Біреулерге артықшылық берілген, ал халықтың басым бөлігінің іс жүзінде құқығы болмаған жағдайда крепостниктік құқықпен, шамадан тыс салықтар мен алымдармен, қоғамның заңдастырылған сословиелік бөлінісімен байланысты билікті шоғырландыру мемлекеттік билікті орталықтандыру арқылы қолдау тауып отырды. Мемлекеттік биліктің мұндай конструкциясы капиталистік даму жолына тұрған қоғамдық прогреске кедергі болды. Бұл жол, ең алдымен, мейлі ол жеке меншік – кәсіпкер болсын, мейлі жалдамалы жұмыскер болсын, бәрібір, тауар өндірушінің еркіндігін талап етті. Мемлекет бұл жеке еркіндікті экономикалық және әлеуметтік құқықтар мен бостандықтар дәрежесіне көтере отырып, оған кепілдік беруі тиіс болды. Осыдан келіп мемлекеттің қоғамның экономикалық өміріне араласудан тартынуы қажет болады. Нарықтық экономика идеологтарының пікірлерінше, мемлекет халықтың ішкі және сыртқа қаупісіздігінің мәселелерімен және әлеуметтік мәселелерді шешумен көбірек айналысқаны жөн. Ал бұл биліктің мүмкін болатын шоғырлану аясының тарылғанын білдіреді. Бұл үрдіс қиындықпен болса да өзіне жол ашты. Бірақ ол мемлекеттік органдардың тігінен ұйымдастырылған құрылымы ретінде билікті орталықтандырылуын теріске шығарған жоқ. Ол тарылып келе жатқан биліктің шоғырлануы аясында да күшейе берді. Бұл қоғамда құқықтық тәртіпті қолдау және оның тұрақты өсуін қамтамасыз ету үшін қажет болды. Бөлшектенген билік пен орталықтандырудың мұндай үйлесімі оң нәтижелер берді. Бірақ олардың оңтайлы арасалмағын ұстап тұру оңай емес. Дамымаған саяси жүйе жағдайында билікті шамадан тыс орталықтандыруға ұрындыру оның төрешілдікке салынуына, аппарат санын шамадан тыс көбейтіп жіберуге алып келеді. Бұл мемлекеттік органдарды ұстап тұруға жұмсалатын, бірақ ақталмайтын қосымша шығындарға алып келеді. Мемлекеттік билікті орталықтандыру үрдісін күшейтетін шарттардың тағы біреуі жоспарлы экономиканы қалыптастыру болып табылады. Ол тауар өндірісі саласында жеке меншікті терістеген және мемлекеттік меншік монополиясы мақұлданған КСРО-ға тән болды. Ол экономиканың негізі болды және тауар өндірушілердің еркіндігі мен бәсекелестігін, жеке меншікке қол сұғылмаушылықты, ең алдымен сұраныс пен ұсыныс теңгерімі негізінде тауарлар мен қызметтер өндірістерін ұйымдастыруды талап ететін нарықтық қағидаттарды қабылдамады. Жоспарлы экономика идеясы теориялық тұрғыдан тартымды болды. Бірақ оны іске асыру үшін ХХ ғасырда ешқандай жағдай болған жоқ. КСРО-ның бірыңғай халық шаруашылығы кешенін жаппай бекітілетін даму жоспарлары цифрландыру заманының қазіргі жағдайында ғана белгілі бір дәрежеде іске асыруға болатын техникалық мүмкіндіктердің, олардың өзара байланысты параметрлерінің барлығын математикалық дәлдікпен есептеудің болмауы сұраныс пен ұсыныстар, өндірістің күрделі қаржы сыйымдылығы, олардың материалдық, қаржылық және технологиялық қамтамасыз ету, мерзімдері бөлігінде бұл жоспарлардың теңдестірілмеуіне алып келді. Сондықтан бесжылдықты үш жылда, объектілерді мемлекеттік мейрамдарға, Компартияның кезекті съезінің басталуына, В.И.Лениннің мерейлі туған күніне және т.б. орай пайдалануға беру секілді бастамалар кеңінен қолданылды. Бұл алдын ала орындалмайтыны белгілі халық шаруашылығы жоспарларының ресмилігіне көрнекі дәлел болды. Жете ойластырылмаған партия нұсқаулары мен олардың соңынан және оларды орындау үшін ілесе шығатын мемлекеттік органдардың шешімдері жоспарлы экономиканың дамуын қиындатты. Сол тарихи жағдайларда бірыңғай экономикалық кешенді жоспарлауда қашып құтылуға болмайтын қателіктерді әкімшілік ету арқылы түзетуге тура келді, мұнда мемлекеттік органдар белгілі бір тауарды жоспарда тапсырылған көлемде өндірудің экономикалық және әлеуметтік мақсаттылығына бас ауыртпай, кәсіпорынның шаруашылық қызметіне араласып, жоспарлы көрсеткіштерді орындауға қол жеткізді, Шаруашылық қызметтерді белсенді атқарған мемлекеттік органдарды қатаң орталықтандырмайынша, ірі зауыттан бастап саны аз бригадаларға дейін қоғамдық өндірістің әрбір қатысушысы үшін жоспарлы тапсырмалары бар бесжылдық, жетіжылдық жоспарларды іске асыру іс жүзінде мүмкін болмады. Табиғи апаттар, экономиканың төңкерістен кейінгі және соғыстан кейінгі бүлінуі жағдайында мәжбүрлі түрде қолдануға болатын тек бір ғана құралды – бұйрықты ғана таныған экономиканы басқарудың әкімшілік әдісі бейбіт кезеңде тиімділігі шамалы әдіс болып шықты. ХХ ғасыр бойында сақталған бұл әдіс Кеңес Одағын толық құлатуға, ал мемлекеттік билікті орталықтандыруды мән-мағынасыз күйге жеткізді. Басқа факторлармен қатар бұл жағдайлар КСРО-ның ыдырауына себеп болды. Өзінің пайда болуының бастапқы кезеңінде мемлекеттің өмір сүруінің әлеуметтік-тарихи жағдайларымен түсіндірілетінбиліктің орталықтандырылуы басқару органдарының үйлесімді жүйесін қалыптастыруға ықпалын тигізеді. Бұл ретте ол қоғамдық даму прогресіне ықпал ететін игілік болып табылады. Бірақ атқарушы билікті орталықтандыру процестерін өмірге объективті түрде келтірген жағдайлардың туындауына байланысты олар қоғамның үдемелі даму жолында айтарлықтай кедергіге айнала бастайды. Ендігі қажет емес орталықтандыруды сақтаудың салдары болып табылатын мемлекеттік аппаратты төрешілендіру басқаруды қиындатады әрі мемлекеттің қоғамнан алшақтау деңгейін ұлғайтады. Бұл жағдайларда мемлекеттік билікті орталықтың иелігінен алу үрдісі өсе түседі. Ол әлеуметтік-экономикалық дамудың мәселелерін көптеген мәселелерін шешу, құқықтық актілерді қабылдау, қоғамдық тәртіпті ұстап тұру және басқалар бойынша орталық органдардың бірқатар өкілеттіктері мемлекеттік биліктің жергілікті органдарына берілетінімен сипатталады. Жергілікті биліктің мұндай өзіндік дербестігі барлық жерде бірдей көрініс таппайды. Жергілікті өзін-өзі басқару мен азаматтық қоғамның басқа институттары сақталып, шыңдалған елдерде орталық биліктің функцияларын мемлекеттік органдарға беру айрықша ұйымдастыру қиындықтарын туғызбайды. Азаматтық қоғам институттарының арқасында жергілікті мемлекетті билік үнемі қалыптасқан немесе пісіп келе жатқан қоғамдық қайшылықтарды бақылап, біліп отырады. Бұл оларға барабар жауап қайтаруға мүмкіндік береді. Жергілікті өзін-өзі басқару органдарымен ұйымдық ынтымақтастық жергілікті мемлекеттік органдарға жергілікті өзін-өзі басқару мен мемлекеттік басқарудың үйлесімі арқылы жергілікті жерлерде басқару қызметін оңтайландыруына мүмкіндік береді. Сонымен қатар азаматтық қоғам институттары жергілікті мемлекеттік органдардың қызметіне заңды бақылау жүргізе отырып, олардың қоғамнан алшақтау фактілерінің жолын кесуге ықпал етеді. Орталық деңгейде үнемі тиімді жүзеге асырыла бермейтін жария бақылау халықтың жергілікті мемлекеттік билікті әлеуметтік белсенді бақылауы кезінде пәрменді болуы мүмкін. Мемлекеттік билікті орталықтың иелігінен алу үрдісі мемлекеттік биліктің орталық органдарының тәжірибесіне заманауи цифрлық ақпараттық технологияларды кеңінен ендіру және қоғамдық өмірдің алуан түрлі салаларын дамытудың ұзақ мерзімді бағдарламаларын әзірлеу мен бекітуді көздеу арқылы басқару қызметін «интеллектуалдандыру» шамасына қарай күшейеді. Жергілікті жерлерде мемлекеттік органдар шешімдерінің жалпы параметрлерімен берілген жағдаяттық әкімшілік бұйрықтар және оны жүйелік бұйрықтармен алмастыру арқылы қолмен басқарудан алшақтау - билікті орталықтың иелігінен ойдағыдай алудың қажетті шарттары. Бұл жағдайларда орталық билік қабылдайтын құқықтық нормалардың рөлі өседі, соның негізінде жергілікті мемлекеттік билік жергілікті жерлердегі нақты өмірлік жағдайларға сәйкес басқару қызметін жүзеге асырады. Осылайша, мемлекеттік билікті орталықтың иелігінен алу қоғамдық дамудың белгілі бір жағдайында жүзеге асырылған объективті процесс екенін атап өткен дұрыс. Бастапқыда ол біртұтас мемлекеттік билікті тікелей орталықтандырылған органдар іске асыратын технологиялық жағдайлардың болмауынан туындады. Билікті орталықтың иелігінен алу орталықтандыру күйін басынан кеше отырып, қоғамды демократияландыру және ақпараттық технологияларды дамыту жағдайында қайта түледі. Литература 1.Бердалиев А. Пособие по местному самоуправлению, децентрализации и социальной модернизации. – Бишкек, 2000.-108 с. 2. Децентрализация: эксперименты и реформы. Под ред. Т.М. Хорвата, т.1. - Будапешт: LGI/OSI-2000.-484 с. 3. Ергалиева Г.К. Экономическая роль местных государственных органов власти в Республике Казахстан // Политика, 1996, № 7, с. 63-74 4. Нурпеисов Е.К. Структура и уровни исполнительской власти в Республике Казахстан // 25-летие независимости Республики Казахстан: успешное государство, успешная страна. – Астана, 2016, с. 34-37 5. Централизация и децентрализация власти. – В кн.: Политология: Энциклопедический словарь (Общ. Ред. и сост.: Ю.И. Аверьянов и М.: Изд-во Моск. Коммерческого уни-та. 1993, с. 397-393 жүктеу/скачать 213.2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|