Мемлекет пен құқық өркениеттің аса зор жетістігі, оның адамзат тарихындағы мәні айрықша
Қазақстанның болашақ мемлекеттілігі туралы гипотезалар
жүктеу/скачать 213.2 Kb.
|
| Қазақстанның болашақ мемлекеттілігі туралы гипотезалар
Кез келген мемлекеттің болашағын егжей-тегжейлі болжау – іс жүзінде орындалмайтын міндет, өйткені оның тағдырындағы көптеген нәрсені, тіпті, субъективті сипатқа ие ситуативтік факторлар белгілейді. Соломон патша мен Тәуке хан билікте болған кезеңнің, тиісінше еврей және қазақ халқының «алтын ғасыры» деп аталғаны да кездейсоқ емес. Сонымен бірге, оларға дейін де олардан кейін де не көрші мемлекттерде өз халқының жақсы өмір сүруін қамтамасыз ете алмаған басшылар да болды. Бірақ, осының бәріне қарамастан, мемлекет өмір сүретін қоғамдық жағдайларды зерделе келе, жақын және алыс перспективада оның даму векторларына ықпал беретін факторларды белгілеу болады. Оларды шартты түрде екі үлкен топқа бөлуге болады: әлеуметтік және аумақтық, олар дегеніміз – біріншіден, елдегі қоғамдық-саяси жағдай және, екіншіден – халық мекендеу жері. Қазіргі уақытта Қазақстанда президенттік республика түріндегі биліктің демократиялық формасы орнатылды. Оның алдында билікті десоветизациялау және КСРО құлдырау жағдайында биліктің парламенттік формасын орнату әрекеттері арқылы тәуелсіз мемлекеттілікті орнатудың күрделі жолы болды. Тоқсаныншы жылдардың басындағы экономикалық тұрақсыздыққа батқан қоғамның аса саясаттануы жағдайында сондай қажетті орталықтандырылған президенттік билік, тарих көрсеткіндей, елді саяси және онымен ұштастырылған экономикалық дағдарыстан құтқарған жалғыз нақты құрал болып қалды. Мемлекеттік билік формаларының эволюциясы проблемаларының тұғырында сол процестің мүмкін бағыттары туралы сұрақтың пайда болуы орынды болды. Қолданыстағы билік формасының өзгеруі күтіледі ме немесе Қазақстанда жүйелі түрде жетілдіріліп отырған биліктің президенттік формасы мемлекеттілік дамуының жалғыз мүмкін бағыты болып табылады ма? Мемлекеттік құрылыстың, қоғам мен мемлекеттің өзара қарым-қатынасының логикасынан көрінетіні – әрине, биліктің президенттік формасы федеративтік мемлекет үшін қажет, әсіресе, егер ол аумақтық емес ұлттық көрсеткіш бойынша құрылса. Федерация субъектілері арасындағы, олардың әрқайсысы мен федералдық лорталық арасындағы өзара қарым-қатынастар мәселелері ерекше күрделі саяси мәселелер санатына жатады. Олар жедел қарауды және тиісті билік құрылымының шешімін талап етеді. Бұл рөлді Парламент пен Үкімет атқара алмайды, шешім қабылдаудың олардың күрделі, соның салдарынан ұзақ ұйымдастыру-құқықтық рәсімдері бар. Сонымен олар президенттің жедел мүмкіндігінен ұтылуда. Тұрақты саяси жағдайы бар унитарлық мемлекет жағдайында президенттік билікке қажеттілік болмайды немесе ол экономикалық өсу, көппартиялы жүйе кезінде саяси тұрақтылық, адамдардың өмірдің әлеуметтік жағдайымен қанағат болу пайда болғанда өз өзімен жоққа шығады. Сондықтан шығар, әлемдегі жоғары дамыған унитарлық мемлекетттер парламенттік республиканы таңдауда не тарихи дәстүрлерді сақтай отырып, іс жүзінде монархияға парламенттік республиканың мазмұнын берумен оны формалды түрде сақтап қалады. Демократия қағидаттарына сүйенген кез келген унитарлық мемлекеттің халық конфоронтациядан ынтымақтастыққа бет бұрып, қоғамдық-саяси жағдай орнықса, егемендікке ішкі және сыртқы қауіптер болмаса, авторитаризмды, демокартия аясы мен бостандық шегінің шектелуін болдырмау сиқяты дағдарыс құбылыстарынан өткеннен кейін өзінен өзі парламенттік Республикаға ауысу әбден мүмкін. Мұндай ауысу процесі революция түрінде емес, қалыптасатын алғышарттарға қарай Президенттен Парламентке, орталық мемлекеттік билік органдарынан төмендегі құрылымдарға (орталықсыздандыру), мемлекеттен – үкіметтік емес ұйымдар мен жергілікті өзін өзі басқаруға (этатизациясыздандыру) өкілеттіктерді қайта бөлу мөлшерге сәйкес тек эволюция түрінде өту тиіс. Осы тенденция Қазақстанда жақсы байқалып келеді. Оларға берілетін президенттік өкілеттіктерді қабылдау мен ойдағыдай іске асыруға қабілетті органдарды жаңғырту шартымен ғана ол өзін қалыптасқан факт түрінде көрсете алады. Хронология жағынан бұл қоғам өмірінің экономикалық, саяси, рухани саласындағы өзара байланысқан, бірақ өз табиғаты бойынша түрлі процестерді синхронизациялау үшін қажетті белгілі бір кезеңді алуы мүмкін. Теория жағынан Қазақстанның парламенттік республикаға болжам ауысуы Пралменттің құрылымы мен қызметі түбегейлі қайта құрылуы кезінде жүзеге асырылуы мүмкін, бұл жағдайда ол республикадағы мемлекеттік биліктің ең жоғары органының рөлін атқаратын болады. Парламенттік республикаға деген тенденцияны одан әрі нығайту тұрғысынан мемлекеттік биліктің жоғары органдары жүйесіндегі Парламенттің рөлін талдау кезінде Қазақстанның заңнамалық органының екіпалаталық құрылымы мәселесі бірінші орынға шығуда, ол федеративтік мемлекеттерде (РФ, АҚШ, ГФР) кең қолданылуда. Оларда жоғары Палата федерация субъектілерінің мүдделерін білдіреді. Екіпалаталық Парламенттер унитарлық мемлекеттерде де жұмыс істейді, бірақ олардың құрамында мемлекеттік құрылым болып табылмайтын және федерация субъектісінің мәртебесі жоқ ұлттық немесе аумақтық автономиялар бар (Грузия, Чехия, Румыния, Польша, Испания, Италия және басқалар). Францияны ерекше атап өту қажет, өйткені ол унитарлық мемлекет болып есептелсе де, Конституция бойынша өзін теңіз аумақтарын қамтитын Қауымдастық ретінде жариялады (1958). Жоғарыда аталған елдерді қоспағанда, барлық бұрынғы одақтық республикалар мен социалистік лагерь елдері деп аталатып кеткен елдер бірпалаталық Парламентін құрды. Егер, сол елдердің Конституциялары 1992-1994 жылдар аралығында қабылданғанын және уақыт бойынша бірпалаталық Жоғарғы Кеңесті құруды көздеген 1993 жылы Қазақстанда Конституцияны қабылдаумен сәйкес болғанын ескерсек, Қазақстан сол уақытта қалыптасқан бірпалаталық парламентті қалыптастырудың кеңес заманынан кейін орнатылған тенденция шегінен шықпағаны айқын. Бірақ Қазақстанның Жоғарғы Кеңесінің екі мәрте парламенттік дағдарыспен тоқтатылған, 1991 – 1995 жылдар аралығындағы қызметі жұмыс істеген түріндегі жоғарғы өкілдік органы экономика мен мемлекеттік басқарудағы реформаларды тездету қарқынына сәйкес болмағанын көрсетті. Сондықтан, моделі 1995 жылғы Конституцияда екіпалаталық түрінде берілген бірегей жаңа Парламент керек болды. Мұндай құрылым, ең бастысы, өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдары ортасында Қазақстанда қалыптасқан экономикалық жағдайға байланысты. Сол кезеңнің экономикалық картасына көз тастасақ, Республика өңірлері өндіріс салалары бойынша бір біріне қаншалықты ұқсамайтындығын түсінуге болады. Шығыс облыстарда, негізінде, қайта өңдеу өнеркәсібінің алып, бірақ толық көлемде жұмыс істемейтін одақтық бағынысты болған кәсіпорындар шоғырланған. Солтүстік облыстар басым ауылшаруашлық бағытты алған. Батыс облыстар мұнай-газ өндіру өңірі болған. Оңтүстік облыстар дәстүрлі түрде жеміс-жидек пен көкөкніс және де мал шаруашылығымен айналысқан. Экономиканың басым бағытына сәйкес әр облыстың дағдарыс жағдайында өзінің спецификалық, күрделі шешімі табылмаған мәселелері болды. Егер елдің шығысы мен солтүстігінде шаруашылық байланыстарды қалпына келтіру және жеткілікті қажетті деңгейде өндірісті ұстап қалу мәселесі түбегейлі болса, батыста Қазақстан Республикасының мұнай кен орындарына юрисдикциясын орнату мен инвесторларды тарту мәселесі бірінші орында болды. Қазақстанның солтүстігі мен оңтүстігінде жерді ұзақмерзімді пайдалануға беру арқылы ауылшаруашылық өндірісті дұрыс жолға қою міндеті болды. Осы және басқа да мәселелер заңнамалық деңгейде өзінің шешілуін талап етті, онсыз өзінің басқарушылық қызметінде атқарушылық биліктің заңсыз кеңістікте қалуы мүмкін еді. Осы міндетті басқаларға қарағанда, облыстардың өкілдері жақсы орындаушы еді, өйткені тікелей орындардағы жағдайдың түпкілікті білуге негізделген олардың кәсіби даярлығы мен іс жүзіндегі тәжірибесі өңірлердің спецификасын ескерумен нарықтық қатынастарға жауап беретін заңдарды әзірлеу мен қабылдауға ықпал етті. Әр облыстан екі өкіл сияқты өкілдік Сенаттың алғашқы құрамын ерекше көрсетеді, оның құрамына жоғары білімді кандидаттар, ғылым докторлары мен кандидаттары, ірі кәсіпорындардың басшылары, аудан мен облыс әкімдері, инженерлер мен жоғары білікті мамандар: мұнайшылар, машина жасаушылар, агрономдар, экономистер, педагогтар мен заңгерлер сайланды. Қазіргі уақытта тәуелсіздіктің бастапқы кезеңінің өзекті экономикалық мәселелерінің көбі ойдағыдай шешілді. Облыстардың экономикалық дамуының деңгейлерін тең қылу жүргізілуде, бұл әлеуметтік даму деңгейіне де оң әсерін беруде. Қазір еліміз дамуының экономикалық стратегиясы облыстардың ерекшелігін ескерумен емес, өңірлендіру қағидаты бойынша құрылуда. Мемлекет басшысы ретінде өз қызметін ел үшін болмаған экономикалық пен саяси дағдарыс кезінде бастаған Республика Президентіне елді дағдарыстан шығару мен құлдыра бастаған мемлекеттілікті жандандыру бойынша аса ауыр және қолдау таппайтын шара қабылдауда сүйеніш керектігі екіпалаталық Парламентті құрудың тағы бір маңызды себебі болды. Сол күрделі кезеңде Президентте оның реформаторлық бастамаларын толығымен қолдайтын саяси партия болмады, қасындағы әріптестерінде халық арасында мінсіз саяси беделі болмады және де олар өздері аз болды, бұған қоса, саяси өлшемдер бойынша олар көбінен жас болды. Мұндай жағдайда Президентке ресми қолдауды тек Сенат қана көрсете білді, оның құрамында өмірлік іс-тәжірибесі, айтарлықтай кәсіби даярлығы бар, өндірістік пен басқарушылық қызметтің мән-жайын білетін, жоғары әлеуметтік жауапкершілігі бар және түбегейлі өзгерістер ісіне жаны ашитын адамдар болды. Сол таңдау дұрыс болды. Сенат қоғамда туындаған көптеген мәселелерге жауап беріп, алдағы міндетті ойдағыдай орындады. Сонымен, белгіленген пропорционалдық сайлау жүйесімен ынталандырылған партиялық көпбейнелікті қалыптастыратын айтарлықтай экономикалық жетістіктер, бірыңғай ұлт болуға әкелген нығайған этникааралық бірлестік Қазақстан бейнесін танымал етіп өзгертті. Үкіметтің әлеуметтік бағдарламаларының іске асырылуы арқасында облыстардағы халықтың қолайлы өмір сүруі олардың экономикалық профиліне тәуелді болмауға жол ашты. Облыстардағы өмір сүру деңгейі төмен тұрғындарға берілетін атаулы көмек олардың әлеуметтік қамсыздандырылуын кезең-кезеңмен жалпы республикалық деңгейге дейін жеткізді. Мәдени-тұрмыстық инфрақұрылымның дамуы да облыстардың экономикалық әлеуетіне тәуелді емес болды. Осындай жағдайда Сенатқа әр облыстан екі депутаттың сайлануы өзінің бастапқы маңызынан айырылды, өйткені қазір өндірістік саладағы экономикалық диспропорция қалыптасқан нарықтық тетіктермен ойдағыдай жойылуда. Алғашқысында Сенат алдында мемлекеттік тәуелсіздіктің бірінші жылдары жаппай орын алған демократия тұсында Мәжіліс депутаттарының тоқтатылмас популизмін ұстап қалу жөніндегі міндет қазіргі уақытта дапартиялық тізімдер бойынша сайлауды енгізу арқасында орындалды. Президенттің бағытын қолдайтын партиялардың пайда болуы Президенттің саяси жалғыздығы «феноменін» жойды, ол болғанда оның дұрыс және айғақ бастамалары мәжілісте қолдау таппаған еді. Сенат арқасында Президент пен депутаттар корпусы арасында пайда болуы мүмкін қарама қайшылықтарға жол берілмеді. Осының бәрі унитарлық Қазақстан Республикасында екіпалаталық Парламентті құру мақсатқа сай болып танылудың себептері жойылғаны туралы айтады. Осылайша, Сенат, облыс мүдделерін білдіру сияқты өз қызметінің мәнін жоғалтып, Мәжіліс функцияларын қайталайтын орган болып кетуі мүмкін. Сондықтан уақыт өте Қазақстанда қазіргі Мәжіліс негізінде бірпалаталық Парламент жұмыс істеуін болжауға болады, бұл унитарлық мемлекетке сәйкес келеді, ал Сенат таратылатын болады. Мүмкін, бұл елдегі институционалдық реформалардың оң нәтижелеріне қол жеткізілгеннен кейін жақын арадағы уақыттағы болып қалар. Қазақстанның тәуелсіз мемлекеттік даму кезеңінде Мәжіліс эволюциясы оның одан әрі демократиялық жаңғыртулары белгісімен өтті. Кезең-кезеңмен депутаттардың сандық құрамы өсті, басында мажоритарлық қағидат бойынша жүргізілген сайлау аралас - пропорционалдық пен мажоритарлық қағидаттар бойынша өткізілетін болды, яғни партиялардың тізімдері бойынша. Ол тұрақты негізде жұмыс істеуді бастады. Халықаралық парламенттік іс-тәжірибеде Қазақстан халқы ассамблеясының өкілдерін Мәжіліске тікелей сайлануы да жаңалық болды. Бұның бәрі қазіргі Қазақстанның берік құқықтық жүйесін құрған заң шығармашылық жұмыстың нәтижелілігіне оң әсер етті. Жалпы, өзін заң шығарушы орган ретінде танытқан Мәжіліс қалыптасты. Тек заң шығармашылығы ғана емес, сонымен бірге парламентаралық ынтымақтастықта да іс-тәжірибе алды. Депутаттар парламенттік қызметтің стилі мен әдістерін де игерді. Мұндай жағдайда Мәжіліс мемлекеттік құрылыстың және басқа да жауапты мәселелерді шешуге дайын. Сонымен, Қазақстанда оның тәуелсіздігі күнінен бастап қоғамдық-саяси және әлеуметтік-экономикалық өмірдегі түбегейлі өзгерістер оларға ұқсас келетін мемлекеттік басқару түрлерін жаңғыртуға себеп болуы мүмкін. Олар географиялық факторлармен бірге аумақтық мемлекеттік билікті ұйымдастыруды жаңғырту проблемасын өзектендіре алады. Бұл ретте Қазақстан Республикасын унитарлық мемлекет ретінде конституциялық деңгейде және соған байланысты халықаралық деңгейде тану фактісі бастапқы болып тұр. Унитарлық ұлттық мемлекеттік құрылымдарға бөлінбеген аумақтың ішкі бірлігін көздейді. Қазақстан үшін унитарлық оның ұлттық мемлекеттік дамуынан бастап қалыптасқан тарихи факт. Кейіннен халықтың ұлттық құрамы полиэтникалық болған соң Қазақстанның унитарлық сипаты өзгерген жоқ. КСРО құрамында болған жағдайда да унитарлық сипат мызғымас болды. Ресейдің отаршылдық әкімшілігі мен КСРО-ның одақтық органдары Қазақстан аумағын қазақтардың тарихи жері ретінде таныған. Қазақстанның аумақтық құрылысына деген мұндай қарым-қатынастың екі себебі бар: біріншіден, оның ұлттық құрамының өзгеруі басқа этностар өкілдерінің (орыс казактары мен крестьяндардың көшірілуі, «сенмісіз» этностардың депортациясы, тың жерлердің игерілуі, ауқымды социалистік құрылыстар және т.б.) ағымы есебінен ғана болған. Екіншіден, Қазақ мемлекетінің шекарасы қалай да өзгерсе де, ол басқа елдің халқын заңды мемлекеттілігінен айырып, оның аумағын басып алған емес. Бұл мән-жайлардың қазіргі жағдайда да үлкен маңызы бар. Алайда, осы айқын тарихи жәйттарға қарамастан, Қазақстан дамуының жекелеген кезеңдерінде оның аумағында автономдық республикалар ашу мәселелері де көтерілген болатын. Мұндай фактілер Ерейментау қаласын астанасы етіп, неміс автономиясын құру әрекеті кезінде орын алған. Сепаратистік көңіл-күй республиканың шығысында да орын алды, ол кезде түрлі саясаткерлер Шығыс Қазақстан облысында тұратын орыстарға автономия беру мәселесін көтерген. Ал одан бұрын сексенінші жылдардың ортасында Алматы облысының аумағында Ұйғыр автономиясын құру қажеттілігі туралы саяси тұрғыдағы сөздер айтылды. Өмір даналығын, сана сезім мен саяси әділдікті алсақ, әр этностың оның өмірін қамтамасыз ететін құрал ретінде өз мемлекеті болу тиіс деген көзқарас айқын. Өкілдері Қазақстанда тұратын барлық этностардың әлемдік қауымдастықта сондай мемлекеті бар. Жалпы этностың саяси, экономикалық және мәдени мүдделерін сол мемлекет қорғайды. Нақты-тарихи әділдік жағынан этностың ұлттық өзін өзі белгілеуге құқықтары бұзылмайды. Сондықтан, этникалық диаспораға қосымша мемлекет, әсіресе, басқа мемлекет шеңберінде, бөлу мәселесін көтеру кем дегенде әдепсіздік, тіпті, провокация деп айтуға болады. Ұлттардың өзін өзі белгілеуге деген әмбебап құқығы олардың тарихи отанының шектерімен шектелген. Бұл дегеніміз – сол ұлтқа тиесілі диаспора түріндегі жекелеген бөліктерінің, этникалық топтың, жеке отбасы немесе аламның емес, жалпы ұлттың (этностың, халықтың) құқығы. Ұлттардың тең құқықты болуын да осындай тұрғыдан қарастыру қажет. Ұлттар арасындағы халықаралық-құқықтық қарым-қатынастар осы жолмен дамуда. Бұл жерде ұлттардың өзін өзі белгілеуге деген құқығы ұлттың тең болуының халықаралық-құқықтық қағидатпен мөлшерленеді. Ал ол бір этносқа екі мемлекетке ие болуға мүмкіндік бермейді, өйткені халықаралық ұйымдар шешім қабылдаған кезде бір этностың екі мемлекеттік құрылымы оған басқалардың алдында айтарлықтай басымдық береді. Адамзаттың жаңа тарихында ұлттардың тең құқықтығы қағидаты жалпы сақталады. Бұл жерде екі корей мемлекеті бұл қағидаттан тыс тұр. Жуырда ғана екі германдық мемлекет те жалпы ережеден тыс болған, бірақ тарих бұны да жоққа шығарды. Корей мемлекеттеріне қатысты айтсақ, олардың диаметралдық қарама қайшы экономикалық пен идеологиялық жүйелеріне бас бұруы қабылданатын шешімдер бойынша олардың позицияларының бір болу мүмкіндігіне жол бермейді. Болашақта да олардың жақын болуы мен бір корей мемлекеті болып бірігуі мүмкіндігі де әбден болатын болжам. Қазіргі уақытта, жер шарының көптеген халқы іс жүзінде өз мемлекеттілігіне ие болғанда бір унитарлық мемлекет негізінде федерацияның пайда болу мүмкіндігі өте төмен, ал Қазақстан үшін көрсетілген себептерге байланысты – ол мүмкін емес. Унитарлық мемлекет басқарушылық мақсатында әкімшілік-аумақтық бірліктерге бөлінген оның юрисдикциясының бірыңғай тұтас аумағын белгілейді. Мемлекет аумағының сыртқы шекарасы бір уақытта оның егемендігінің геосаяси шекарасы болып табылады. Сондықтан, мемлекеттің шекарасын өзгертуге деген ұмтылыс, қандай да себеп болса да аумақ бөлігін талап ету - бұл оның егемендігіне деген қарсы әрекеттер болып табылады. Қазақстан көршілес мемлекеттермен шекараны белгілеу кезінде нөлдік нұсқаны ұстанды. Оның мәні – Қазақстан өз шекарасын КСРО құлдырау сәтіне ол қалай болды, солай қалдыруда тұрды. Тарих көрсеткендей, бұл дұрыс ұстаным болды. Оның арқасында Қазақстан барлық көршілес мемлекеттермен мемлекеттік шекара сызбасын қандай да бір проблемасыз келісіп алды. Қалыптасып бекітілген шекараны өзгерту мәселесін көтеру ішінде ұлтаралық пен мемлекетаралық шиеленістер жатыр. Ешқандай дәлелдер осы бір «нәзік» те «жұқа» мәселені әділ шешуді қамтамасыз етпейді. Тарихи және демографиялық дәлелдер шекараны өзгерту қажеттілігін негіздейтін жиі кездесетін дәлелдер. Бұл ретте, біреулері өткенге бас бұрып, мемлекет бұрын болған шектердегі шекараны қалпына келтіруді ұсынады. Соғыстар мен басқа да геосаяси факторлар, табиғи апттар нәтижесінде өмір сүруінің әртүрлі кезеңінде халықтар қазіргі шектерге сәйкес келмейтін өздерінің мемлекеттік шекарасының түрлі конфигурациясына ие болған. Егер, осы негізде халыққа бұрын алып отырған аумақты қайтарып берсек, онда тарихтың бітпес тереңділігіне барып, мемлекет шекарасының контурларын сонда іздеуге әкеп соқтырады. Бұл идея абстракция түрінде әбден дұрыс, тарихи процестерді сызбалық қарау кезінде тартымды. Бірақ, тарихтың қазіргі ағынында ол іске асырылмайды, өйткені мемлекетаралық шиеленістердің бітпейтін буынына әкеп соқтыру қауіпі бар. Демографиялық факторды қолдаушылардың пікірінше шекара маңындағы аумақты мекендеген халық құрамында көршілес мемлекеттегі этнос өкілдері басым болса, ал түпкілікті ұлт аз болса, шекараны өзгертуге болады. Бұл ұстаным жоғарыда айтылып кеткен қауіптен гөрі әлдеқайда ауқымды шиеленіске әкеп соқтыруы әбден мүмкін. Бұл ұстаным кемінде екі себеп бойынша негізсіз. Демографиялық фактор аса ситуативті болып табылады. Бүгінгі күні дау шығып отырған көршілес аумақта тұратын этнос аз болса да, уақыт өте келе, бірақ басқа мемлекетке ауысып үлгеріп, сол аумақта басым көпшілікте болуы мүмкін. Тиісінше, осы ұстанымның логикасы бойынша кері шешім қабылдау қажет. Бір бірімен өзара келісіп не әскери басымдықты пайдаланып, көршілес мемлекеттер оыс мәселеге нүкте қоймаса, бұл ұзаққа созылатын, тіпті бітпейтін процеске айналуда. Демографиялық фактордың «нәзіктілігі» немес «жұқалығы» мынада болуда – сол мемлекеттің шекарасы манында тұратын түпкілікті емес этностың өкілдері оның азаматтары болып табылады. Олардың осы мәртебеде мемлекеттік өзін өзі басқаруға құқығы жоқ, өйткені ол құқық жалпы олардың ұлтына тиесілі және олар тұратын тарихи аумақта сол ұлт оны іске асырады. Сондықтан этнос өкілдерін бөліп, олар тұратын аумақты басқа мемлекетке қосу әрекеті олар азаматтары болып табылатын мемлекеттің егемендігі мен аумақтық тұтастығын өрескел бұзу ретінде қаралу тиіс. Қазіргі заманғы тарих мұндай аннексияның мысалдарын келтіріп, оның теріс геосаяси салдарлары туралы айтады. Осылайша, қазіргі заманғы Қазақстан жағдайында оның унитарлық мәртебесін өзгерту перспективасының саяси, этникалық, экономикалық негіздемесі жоқ. Бар мәселе болашақта елдің әкімшілік-аумақтық бөлінуіндегі болуы мүмкін өзгерістер, олардан кейін мемлекеттік биліктің жергілікті органдары жүйелерінің құрылымдық қайта құрылуы болады. Елдің әкімшілік-аумақтық бөлінуі мемлекеттік басқаруды оңтайландыру мақсатында, географиялық, демографиялық, саяси, экономикалық және басқа да факторларды ескерумен жүргізіледі. Бірақ, бұл ретте, кибернетикалық фактор, яғни тиісті аумақтағы тиімді мемлекеттік басқарудың мүдделері басты болып табылады. Осы факторлардың түрлі үйлесімі төменгі, әкімшілік-аумақтық бірліктердің және олардың үстіндегі мемлекеттік басқару деңгейлерінің мөлшері мен санын белгілейді. Мысалы, АҚШ-та жергілікті өзін өзі басқару институттарының дамуы себебінен үш деңгейлі бөлу белгіленген: федерация – штат – графство. Францияда халық саны жоғары болғандықтан бес деңгейлі бөлу қолданылады: республика – өңір – департамент – округ – коммуна. Молдова Республикасында шағын аумақтағы халық санының көптігінен үш деңгейлі бөлу құрылған: республика – аудан – село. Аумағы шағын кейбір кеңестік республикалардың (Латвия, Литва, Эстония, Армения, Кыргызстан) аумақтық бөлінуі де ұқсас болған. Қазіргі уақытта Қазақстанда оның дамуының кеңестік кезеңінен қалған төрт деңгейлі мемлекеттік бөлу қабылданған: республика - облыс – аудан (қала) – ауыл (село). Бұл ретте, облыстардың, аудандардың (қалалардың), ауылдардың (селолардың) шекарасы оларды ірі қылдыру немесе бөлшектеу нәтижесінде бірнеше рет өзгерді. Бірақ, мемлекеттік басқарудың төрт деңгейлі жүйесі іс жүзінде 1920 жылдан бастап, яғни, Қазақстанның барлық аумағында кеңес өкіметі орнатылған уақыттан бастап өзгерусіз қалған. Бұның бәрі географиялық факторға – Қазақстанның кең байтақ аумағына байланысты, ол мемлекеттік басқарудың қолайлығы үшін иерархия қағидаты бойынша бөлінген, онда төменде тұрған бірліктің аумағы жоғарыда тұрған бірліктің кеңістік шектеріне кіретін болған. Сондықтан, ол әкімшілік-аумақтық бірлік деп аталады. Бұл ретте, облыс аумағы тек оның құрамына кіретін аудандар аумағынан тұрады. Оның аудандарды алмай, тікелей облыстық бағынышты ерекше аумағы жоқ. Сонымен бірге, аудандардың жағдайы басқаша. Олардың өмір сүруі үшін қажетті оларға іргелес аумақтармен (жайлау, көл, шөп өсетін жерлер) бірге елді мекендер аудан аумағының бір бөлігін ғана алып отыр. Ал оның айтарлықтай бөлігін егін, орман, су қоймалары, олардың пайдалы жер қазбаларымен жер учаскелері алып отыр. Осы аумақта егіншілік, мал шаруашылығы, жер қазбаларының кен орындарын өндіру, жол салу сияқты өндірістік қызмет жүзеге асырылады, рекреациялық пен табиғат қорғау іс-шаралары және көптеген басқа шаралар өткізілуде. Осылайша, адамдардың саяси, экономикалық, рухани, әлеуметтік-тұрмыстық қажеттіліктеріне байланысты түрлі қоғамдық қарым-қатынастар пайда болатын, дамитын және тоқтатылатын аудан аумағы мемлекеттік басқарудың соңғы негізі болып табылады. Қателесіп ойлайтындардың пікірінше, аумақ емес осы қарым-қатынастар бірыңғай мемлекеттік басқарудың соңғы объектісі болып табылады. Мысалы, медициналық қызмет көрсету, энергиямен және сумен қамтамасыз ету, еңбек қорғау мен қоршаған ортаны қорғау саласындағы құқықтық актілер нысанында шыққан ұйғарым, нұсқаулық, нормативтер түріндегі орталық мемлекеттік органдардың басқарушылық шешімдері аудан аумағында іске асырылады. Сондықтан негізгі жүктеме аудан буынына түседі. Ауылдық (селолық) және қалалық әкімшіліктер негізінде елді мекендердің мәселелерімен айналысады, ал аудандық буын сол елді мекендерді қамтитын және олардан тыс ведомстволық бағынысты аумақта басқарушылық қызметті жүзеге асырады. Сонымен бірге сол аудандық әкімшіліктер тігінен облыстық әкімшілікке бағынады, олар арқылы орталық биліктің басқарушылық шешімдері туралы ақпарат алады. Бұрын мұндай ақпаратты ат үстіндегі хабаршымен (шабарманмен), кейін поезбен және ұшақпен, одан кейін телетайппен және факстармен жеткізілетін. Ақпаратты жеткізудің мұндай тәсілдері кезінде ауыспалы бекеттер қажет болды, олардың рөлін облыстық, аудандық және селолық әкімшіліктер орындады. Кері ақпарат та солар арқылы берілді. Бұның салдарынан орталықтан ақпарат тұрақсыз, тіпті көбінесе кешігіп келетін болған. Жергілікті атқарушы органдардың жоғары тұрған органның шешімін төменде тұрған органға берген кезінде оны дұрыс түсінбей, сонымен бастапқы басқарушылық ақпаратты өзгертуі мүмкін. Әсіресе кері ақпараттың ағынын қалыптастыру кезінде де көптеген проблемалар туындайды. Бұл жерде бар нәрсені бояушылықтауға ұмтылудан бос емес жергілікті органдардың жоғары тұрған инстанциялар шешімдерінің орындалу барысы туралы дұрыс емес деректерді беруі, статистикалық көрсеткіштерді бұрмалауы, құжатайналымында формализм мен сөзбұдайлыққа жол беруі мүмкін. Егер, мұндай жағдайдың мемлекеттік басқарудың әрбір буынында орын алуы мүмкін болса, онда жалпыұлттық шығын мөлшерін көз алдына келтіруге болады. Бұның айқын мысалы – КСРО-дағы экономикалық пен әлеуметтік дамудың мемлекеттік жоспарлары. Жергілікті орындар берген бұрмаланған ақпарат негізінде жасалған сол жоспарлар жекелеген индикаторлар бойынша нақты жағдайға әлдеқайда сәйкес болмаған. Сондықтан партия органы бастамашылық еткен «бесжылдықты – үш жылда» атты бұрмаланған қозғалыс кең ауқымды тараған. Сонымен бірге, қоғамдық процестерді цифрландыруға негізделген интернет-технологиялардың қазіргі жағдайында олар, «ауыспалы» буындарға соқпай, ақпаратты тікелей тұтынушыға жеткізуге және сол тәртіппен кері ақпаратты алуға мүмкіндік береді. Оның дұрыстығын сол технология арқылы орын алған оқиғалар мен олардың динамикасы арасындағы корреляциялық байланысты анықтау жолымен оңай тексеруге болады. Бұл жағынан Қазақстан оң перспективалық мүмкіндіктерге ие болып отыр. Ақпараттандыру деңгейі бойынша ол 148 ел ішінен 36-шы орын алып отыр9. Соның арқасында «электрондық» үкімет режимінде халыққа көрсетілетін мемлекеттік қызметтер саны өсуде. Ал ол үшін географиялық қашықтықтың ешбір қатысы жоқ. Ол қызмет көрсету мен басқарушылық шешімдерді орындауды ұйымдастыру үшін уақыт пен мемлекеттік қызметшілер санын қысқартады. Кибернетика көзқарасын алсақ, бұның бәрі мемлекеттік басқарудың облыстық деңгейі қажет емес деген ойға келтіреді. Сонымен бірге, жоғарыда айтылғандай, оның аудандардан жекешеленген аумағы жоқ. Аудан аумағында экономикалық пен рухани қарым-қатынастар жүйесіне тартылған елді мекендер, өндірістік қуаттылықтар, әлеуметтік-мәдени объектілер бар. Сондықтан мемлекеттің оларға деген басқарушылық іс-әрекетті аудандық мемлекеттік органдар (экологиялық пен санитарлық бақылау, фискалдық бақылау, қоғамдық тәртіп және т.б.) ойдағыдай жүзеге асыра алады. Елде орын алып отырған қызметтерді мемлекеттен алып, оларды бәсекелес ортаға беру, нарық қатынастарының дамуы жағдайында, әсіресе мемлекет органдарының қызметін цифрландыруға байланысты облыс деңгейінде мемлекеттік басқарушылық қызмет көлемі айтарлықтай қысқартылатын болады. Осыған байланысты, жақын арада аумақтық бөлудің екі деңгейлі жүйесіне: аудан (қала) – ауыл (село) ауысатынын үлкен сеніммен айтуға болады. Оған сәйкес мемлекеттік басқарудың тік құрылымы үш буынды жүйе болып трансформациялануы мүмкін: орталық органдар – аудандық (қалалық) әкімшіліктер. Мұндай ауысуға жергілікті өзін өзі басқару институттарын дамыту тенденциясы ықпал ететін болады. Екі деңгейлі аумақтық бөліге көшу кезінде халық саны, аумақ мөлшері, табиғи-климаттық ерекшеліктер, өңірлердің коммуникациялық мүмкіндіктері, өндірістің басым түрлері сияқты факторларды ескерумен аудандарды біріктіріп ірі қылдыруды жүргізу дұрыс болады. Сонымен бірге, Қазақстанда урбанизация процесі аграрлық өндіріске озық технологияларды енгізуге байланысты өсу тенденциясына ие болғанын атап өту қажет. Босаған еңбек жасау жастағы халық ағынын аудан орталықтарында адамдарды жұмыспен қамту бойынша жағдай жасаумен сонда жіберу дұрыс болады. Мұндай, жергілікті мемлекеттік билікті ұйымдастыруды болжамды оңайлату мемлекеттік басқаруды жақсартады және оған халықтың барлық санаты мен шаруашылық жүргізуші субъектілердің қолжетімділігін қамтамасыз етеді. Жергілікті биліктің мұндай жаңғыртылуы мемлекеттік биліктің деконцентрациясы мен орталықсыздандырылуы және жергілікті өзін өзі басқару жүйесінің қалыптасуы шартымен ойдағыдай болады. Жергілікті өзін өзі басқару институттарының мемлекеттік биліктің аудандық буынына деген жүктемені азайтып, елді мекендер деңгейінде өзіне көптеген басқарушылық функциялардың орындалуын алуы мүмкін. жүктеу/скачать 213.2 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|