МӘШҺҮР – ЖҮсіптің лингвистикалық КӨЗҚарастары оқу құралы Павлодар Кереку



бет5/15
Дата15.06.2016
өлшемі3.78 Mb.
#137549
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15

Ќош – диќандардыњ термині, жер жыртатын ж±п µгізді білдіреді. Егін салатын жер µлшемі кµбіне, мысалы, осы жаѓдайѓа, ќошалар санына байланысты болады (Ә. Диваев. Тарту. 1992: 244). Түрік тілінде сандық аталым ежелден бар. Мысалы: «Орхон-Енесей» ескерткішінің тілінде: бір, ікі, үч, төрт, біш, йеті, секіз, тоқуз, он, йегірмі, отуз, қырқ, еліг, йүз, бың т.б. Реттік сан есім: -нті, -нч, -ынч, -інч жұрнақтары арқылы жасалады. Кейде -қы, -кі жұрнақтары арқылы жасалады: ілкі, отузқы. Жинақты сан есім: -ағу, -егу қосымшасы арқылы жасалады: үчегу. Бөлшектік сан есім сыңар сөзі арқылы жасалады. Аралас сан есімдерді түркі тілдеріндегідей ондық үстіне келесі санды қосып айтпаған. Ескерткіште оннан бастап санағанда, санақ басталған санның өзі айтылмай, оның бірлігімен келесі ондық қосылып айтылып отырған: йеті йегірмі-17, сегіз йегірмі-18, алты отуз-26, йеті отуз-27, үч отуз-23, біс йегірмі-15 т.б.

Кµне т‰ркі нумерализатциясынан бейхабар А.П. Седельников: Образование киргизы не получают: они почти все безграмотны. Среди народа известен счет только 10 тысяч – «тмень» (тмень, тьма: б±л сµздер ќара-ќ±рым деген маѓына берген, тмень – т‰мен сµзі-А.Ќ.) («русская тьма»); больше киргизы чисел не знают (в обиход их жизни и до десяти тысяч приходится впрочем, считать очень редко). Время считается так, как считалось у древних монголов (от которых и было принято) - дейді (А.П.Седельников А.П. Распределение населения киргизского края по территории, его этнографический состав, быт и культура //Абай. 1993. №8. 19 б). Аралас сан есімнің санау тәртібі туралы В.В. Бартольд, С.Е. Малов сынды түркітанушылар екі ұдай пікірде бірі жоқ десе, екіншісі сары ұйғырларда кездеседі дегенді айтады (Ғ. Айдаров, 1986: 82-86). Б±л турасында: В состав числительных входят лексические единицы для обозначения чисел первого десятка, для чисел двадцать, тридцать, сорок, пятьдесят, сто, тысяча; для чисел шестьдесят, семьдесят, восемьдесят и девяноста употребляются сложные слова, первая часть которых представляет фонетически видоизмененные названия соответствующих единиц первого десятка. В некоторых тюркских языках образовалась иная система обозначения десятков по схеме «название единицы первого десятка + он 'десять», ср. хакас. алт-он 'шестьдесят', якут. тöртÿон «сорок» (ИNTERNET жүйесінен алынды).



Ғ. Мүсіреповтың «Оянған өлке» романында халыќтыќ нумерализацияны ќолданудыњ мынандай т‰рі кездеседі: «-Үлкен кісі, жүзден жиырмасы кем аулының жігіттері қайда жатады екен? Білсеңіз, жөн сілтеп жіберіңізші?-деді. Әйелдің сұрап тұрғаны Сексен аулының жігіттері екенін аңғармай қалған Байшегір: -Шырағым, ондай оспағыңа шорқақ едім… Пайғамбардың аулы болса да атын аташы!-деді. Әйел біреу естіп қалмас па екен дегендей, айнала бір қаранып алды да: -Тәңірі деген, жүзге жиырмасы жетпесе, сексен болмайтын ба еді!.. Сексен аулының жігіттерін сұраймын,-деді енді турасынан тартып» (1962: 289). Нуменативті эфемизмді қазақтың салт - дәстүріне орайластырып, шебер пайдалана білген. «Күлтегін» ескерткішінде: Ќырыќ артуќ (ы) йіті йолы с‰леміс [3, 14] қырық артұқы бес (45) деген кострукция кездеседі [20, 108]. Мұндай көнеден жеткен т‰ркілік нумерализация берітінгі әдебиетте де кездеседі. Бірақ, дәл сондай мағынада емес. Біржан мен Сараның айтысында: екі жыл 35 - ке келгеніме дейді. Біржан: 35 + 2 = 37 де болады. Немесе, ақын С. Торайғыров: Тағдырдың кездестім ғой кермесіне, Талапты жиырма сегіз деген жасым – дейді (1987: 154). Талапты 28 дегені ақынның 28 жеткен жоқ та, 27 - дегі кезін айтқан дейміз. Сонда ақын 27 жасында болғанда: 1893 + 27 = 1920 жылы дүниеден қайтқан. М-Ж. Көпеев шығармаларында да сан есімді қолдану тәсілдері кездеседі. Мысалы: Мың сегіз кеше алпыс тоғыздан соң (30) жүз сан есімінің орнына кеше сөзі қолданылып, 1008 -ден, соң 69 – деп түсінбес үшін кеше сөзі мен тоғыз сан есімі -дан шығыс септігін қабылдап тұр. Шығыс септігі -дан 1869 жылғы патшалық реформадан соң қазақ не көрмеді дегенді меңзейді. Сондықтан, М-Ж. Көпеевте морфологиялық тұлғалар белгілі бір рөл атқарған. «Күлтегін» ескерткішінде артұқы сөзі қосылу тәсілі қолданылса, М-Ж. Көпеев өлеңдерінде асты сөзі қолданыс тапқан. Бір мың тоғыз жүз жылдан бес жыл асты, Бес түгіл алтыға жұрт араласты (32) дегенде 1900 + 5 = 1905 –те , барыс септігі арқылы жасалған алты + ға сан есімі дара 6-ның өзін ғана көрсетіп тұрған жоқ, 1906 жылдың да қиыншылығын жұрттың көргендігі жырланады. Бес жерде оннан бірі кем тұрған жас (52) кем сөзі қолданылып, (5 x 5 = 25 (кем) – 10 = 15) жерде деген сөзі арқылы көбейтіп барып 15 жаста екендігін айтып отыр. Бөлшектік сан есімдер таза математикалық ұғымға байланысты туған сөздер.

Ширекке төрттің бірі болдық деңіз, Айрылып бұрынғы аршын кезімізден (Мәшһүр - Жүсіп); Ширек (парс. чаћарйєк немесе чар - йак) одна четвертая, четверть. Удмуртта – черык (четверть), шувшта – черек, ќазаќта – ширек, ширек шай т.б (С. Талжанов. 1975: 74). Ширек зат. Бүтіннің төрттен бір бөлегі (ҚТТС, II том. 1961: 488). М-Ж. Көпеев ширек сөзін бүтін сөзінің орнына пайдаланған. Әйтпесе, ширек сөзінің өзі бөлшектік ұғымындағы төрттен бір екендігін білдіреді. Қазақ тілінде: бөлшектің сан есімдерге тән ұғымдар: жарым, жарты, ширек сияқты сандық ұғымдар арқылы беріледі [4, 104]; [5, 206]. М-Ж. Көпеев шығармасында ширек + ке сөзіне барыс септігі жалғанып заттық мағынада жұмсалған. Ширек (жұрт) мағынасында алынған метонимия. Төрттің бірі ( жұртқа төрт кісінің бірі) сияқты тіркестегі заттық мағынадағы кісі сөзі түсіріліп, төрт сан есімі (төрт + тің) субстантивтену арқылы ілік септігін қабылдап кісі сөзінің функциясын атқарған да заттық мәнге ие болған бір сан есімі ( бір + і ) тәуелдік жалғауын қабылдауға мәжбүр болған. Бұл ұғымдар таза арифметикалық амалдар арқылы (жарты) ; (ширек) сияқты таңбалар арқылы беріледі. Е. Жанпейісов шере сµзініњ диалекті ретінде шере түлік (ауыз) тµрт т‰лік мал: Кент орнатып жеріне, Шеру түлік мал баќќан (Аманжолов, 418) тµрт деген ±ѓымды бергенін айтады [6, 122].

Жарым сөзі есептік сандармен тіркесте қолданылып бөлшектік сан есімдер мағынасын беретін орындарда да қолданылады. Жарты, ширек сөздерін олай қолдануға болмайды. Бір жарты, екі жарты (заттық мағынадағы: бір шөлмек, бір шиша, бір жүнжүн, бір жарты «арақ») деген сөздерде жұмсалады. Бөлшектің сан есімдер көптелмейді, таза сандық мағынада тәуелдік жалғауды қабылдамайды, себебі (бір жарым, ширек уақыт) өз құрылысы жетекші сөздерге тәуелді болады. Тек қана таза сандық мағынадан субстантивтік ұғымға ие болу жолымен пайда болған сөздер септік, тәуелдік жалғауын қабылдайды. Жіктік жалғауын қабылдаса, ондай тіркес сыртқы формасы жағынан ұқсас болғанымен өзгеше табиғатты сөздерге ауысып кетеді. Мысалы: төрттің бірісің десек, бөлшектік сан есімнің қасиетінен ауытқып, жеке субстантивтенген сандардың өз ара қатынасына (төрт кісінің біреуі сенсің) деген ұғымға ие болып кетеді. Айрылып бұрынғы аршын кезімізден деген өлеңнің тармағындағы аршын адьективтену процесімен (сын есімге айналған). Аршын. Ұзындық өлшемі. Түсіндірме сөздікте: Аршын - метрге тең өлшем! (Ә.Н.). Шынын айтсақ, түркі тілдеріндегі барлық деректер де, ол (аршын) метрге тең емес, не бары 0,711 метр немесе 71 см. Аршын сөзі орыс тілінде де кездеседі. М. Фасмер: аршин «мера длины», с ХVI в., Домостр. заб. и др. см. Срезн. 1, 31. Тюрк. займств.: ср. тур. , тат., кыпч., тел., бараб. aršyn «аршин», чагат. aršyn – то же; см. Радлов Л, 332 и сл; Мі. ЕW 4; ТЕL. 1, 249 (ЭСРЯ, 1964: 92). «Арш» сөзі түркі тілдеріне ауысқаннан кейін –ын қосымшасын жалғап алған да, одан әрі орыс тіліне өткен [7, 26]. Орыс тілінің «Толковый словарь русского языка» аршын сөзіне өзгешелеу түсінік беріліп, өлшем бірлігінде де айырмашылық бар. Арши’ н. –а, род. Мн. –ин и –ов, м. 1. (род. Мн. –ин). Старая русская мера длины, равная 0,71 м. Пять аршин ситца. 2. (род. Мн. –ов). Линейка, планка такой длины для измерения. Пять деревянных аршинов. Мерить на свой а. (перен.: судить о чём-н. Односторонне, со своей точки зрения). Словно (или как, будто) а. проглотил (о человеке, к-рый стоит или сидит неестественно прямо; разг.). II прил. Аршинный, -ая, -ое. (С.И. Ожегов, Н.Ю. Шведова, 1999: 30) . Аршын зат. 1. Метрге тең өлшем, кез (ҚТТС, 1974: 355). В. В. Радлов тағы бір де арыш – аршинь – карыш, аршинъ, локоть; аршыла мрить четвертями, аршинами – деп түсіндіреді (Том I. Часть 1. 1893: 279).

М-Ж. Көпеев аршын ұзындық өлшемін адамның тұрпатына байланысты сындық мағынаға жуықтата қолданған. Цифырын бес тиынның бес теңге деп арифметикалық термин цифра қазіргі қолданыстағы тиын, теңге неологизмдік үрдіс алған терминдер кездеседі. Біреу-ақ кем он «беске» жетті жасым дегенде бір қарағанда М-Ж. Көпеев әлі он беске толмаған деп ойлап қаласың бірақ, өлеңнің төртінші тармағы: Алып айна қарасам, сақал - шашым - деп аяқталады. Логика он бестегі балада сақал бола ма дегенге саяды. Оның үстіне 5 тырнақшаға алынған. Олай болса, он бес , елу болады да, біреуі кем болса, қырық тоғыз деп есептеледі. Цифрмен белгілесек былай болады: 10 х 5 = 50 – 1 = 49. -Ау//-еу жинақтық сан есімнің жұрнақтары екендігі белгілі. Бұл арада ( бір + еу )-у жинақтық сан есімнің қосымшасы қолдануға тиісті жыл сөзін алмастырып тұрғаны байқалады. -Еу жинақтық сан есімнің жұрнағы болғанымен қолданыстағы мәтінге байланысты даралық мағыналық сипаты айқындала оның әуелгі жинақтық мағынасы солғындап -ақ демеулігінің шек қою аясында жұтылып кеткендігі көрінеді. Жинақтық сан есімнің мағынасынан алшақтай барып, белгісіз бір субьектіні білдіру дәрежесіне яғни прономиналдану процесіне ауысуға жуық тұратын қасиеті де бар екендігін ескерген жөн. М-Ж. Көпеев өзінің інісі, аталас туысы Ж. Аймауытовқа жазған хатында: Төрт он бес, бір-ақ онда жасымыз бар - дейді (М-Ж. Көпеев, 2003: 270-273). Бұл өлең жолын: төрт он бес, бір он жасымыз бар // төрт он бес , тағы онда жасымыз бар – деп, өзгертуге болады. Матеметикалық құрылысы былай болады: 15 + 15 + 15 + 15 + 10 = 70. М-Ж. Көпеев жасым 70-те деп, хат жазып отыр. Біріншіден, М-Ж. Көпеев бір қарағанда қарсылық мән беретін сиқты болып көрінетін (бірақ) жалғаулығы емес, қолдануға тиісті -еу жинақтық сан есім қосымшасын түсіріп барып, -ақ демеулік шылауын бір + ақ ( бір + еу ) қолданып барып жас мөлшерін анықтаудың ешкімде жоқ тәсілін жасайды. Екіншіден, басқа қырынан келсек, қолданылуға тиісті (тағы) тағын//тағы ықшамдалған шылау формасының орнына да М-Ж. Көпеев бір + ақ даралық сипаттағы сандық ұғымды қолданған. Жалғаулықты да, жалғауды да түсіріп қолдануға болады. М-Ж. Көпеев адамның жас мөлшерін дәл беруде метатілді (математикалық лингвистиканы) шебер қолданған. Бұндай қолданыс көне түркі ескерткіштерінде Х-ХI ғасырларда қолданғанымен кейіннен тоқырап сандық қолданыс пайда болып, бұндай метатілдік тәсіл шығып қалған. «Метатіл (грек. meta- соңы) – «екінші қатардағы тіл», бұл тілде адамның табиғи тілі «тіл обьект» ретінде қабылданады, яғни зерттеу обьектісі болады. «М» термині алғашында математика мен логикада пайда болған. М.–ді металингвистика зерттейді. Лингвистиканың М. Күрделі құбылыс. Оның негізінде, бір жағынан термин аралық қатынастар жатса, екінші жағынан – жалпы ғылыми лексика жатады» (Лингвистикалық түсіндірме сөздік, 1998: 142). М-Ж. Көпеев шығармасында да математикалық терминдер мен лингвистикалық қолданыстағы сандық ұғымдардың лексикалық мағынасын ашуға болатындай тілдік жадығат бар. М-Ж. Көпеев шығармалары метатілдік нысан болып табылады. Бұл құбылыс көнеден жеткен. Математикалық логикалық жүйесі күшті дамыған қазақ халқы ертеден-ақ күн мен жер, ай мен жер, жұлдыз бен жер, планета ара қашықтықтарын, шексіз де , шетсіз алыс бірліктерді көзбен көріп, түйсікпен сахарада жүріп-ақ өлшеген. Ой-қиялы алыс сағымдарға, биік аспан әлеміне, терең мұхиттар мен жер қабатына бойлаған, түйсік адам қабілетінің бар мүмкіншілігін халыќтыќ өлшем бірлігіне әкеп түсірген. Сол қиялдың жемісі ретінде аспанмен таласқан ғимараттар мен пирамидалар салған. Сөйтіп, абстрак ұғымдар заттық ұғымға ұласқан. Дүниенің көріністері, түрлі құбылыстар адам санасында сәулеленіп реальді шындыққа алмасқан. Сана дүниені көрген, кейін қағазға түскен. М-Ж. Көпеев сандық мәндерді тілдік тұрғыда шешу жолдарын қарастырған. Ол сондықтан да шығармаларында нақты санның шешу жолдарын көрсетпей, түрлі нумерализатциялыќ тәсілді пайдаланған.

Ќ±лаш көбіне есім, етістікті сөздермен тіркесе қолданылады. Мысалы: Ұмтылғанда қысылып, Бес жүз құлаш жазылды (Қобыланды); Сала құлаш балағы Масатыдан шалбардың сала құлаш (Қобыланды); Мұсаның кім таласар бұ шағына, Ел сыйған, жайса құлаш, құшағына (Мәшһүр-Жүсіп); Даярлап к‰нде алдыњнан ќаќпан – торын, Шыњырау ѓып сексен ќ±лаш ќазѓан орын (Мәшһүр-Жүсіп); Бµкейліктіњ биесін байлаймын деп, ¤рмекшініњ он ќ±лаш желісі бар (Мәшһүр-Жүсіп); Созады кµкке ќ±лашын (Мәшһүр-Жүсіп); Пасыќтар бой кµрсетпей ‰йде жатыр, Ћ‰нерге ќ±лаш сермей алыстадыњ (Міржақып Дулат); Бидайыќты ‰міт ќып, Созады кµкке ќ±лашын (М. Дулат); Жања тапќан баласыныњ ±зындыѓы бір ќ±лаш шамасындай болады (М. Дулат); Желініњ ќ±лаш – ќ±лаш ќазыѓы бар, Бармаѓымен басып – аќ зымыратады (ЌКБС); Ќарбањ – ќ±рбањ алаќтап бойы ±зын ќ±л, Суѓа кетпей шыѓады ќ±лаш ±рып (ЌКБС); Ќ±лашын керіп жазылып, Егізімніњ сыњары (Мәшһүр-Жүсіп); Алты ќ±лаш найзаѓа Сыйѓанынша т‰йреді (ЌЖ); Ќырыќ ќ±лаш жібек арќан алып, тамаќты т‰сірді баласына (Мәшһүр-Жүсіп);

«Кез» деген өлшем бірлігі де кездеседі. Кез – іезъ 1) аршинъ (восточн. Кіз больше чмь нашъ, бухар. Равняется около 1, ата. кірн по аршинамъ (Будагов, 126). Кез – 71, 12 см-ге тең ұзындық өлшемі (МҚ); Биіктігі пәлен кез болмайды, Созылып кете берген көкке қарай (Мәшһүр-Жүсіп); Бір кілемнің төселген ұзындығы Саудагердің көзімен жүз сексен кез (Мәшһүр-Жүсіп); Биіктігі екі ќ±лаштай, ¦зындыѓы екі ќ±лаш та бір кез (Мәшһүр-Жүсіп); Кењ мањдай, ќалыњ шаша, Я бір кез, я ќ±лаш (Абай); Қыз Құртқа қығап кетіпті, Кез бойы алтын қазықты (Қобыланды);



Ќ±лаштың: сала ќ±лаш, кере ќ±лаш т.б. т‰рлері ±шырасады. (Ә. Диваев). Ќ±лаш сµзі екі сµзден ќ±ралѓан: ќол + аш (ашу етістігі) (ЌТЌЭС);. Кулач сµзі ќол + а + ч – ќолды аш, ќ±лаш жаз, - дейді (М. Ќашќари, 340); Кейін келе ашу етістігі кµмескіленіп барып, ќ±лаш сµзіне (аш) сияќты ‰стеме жаз, жай синонимдері ќосылып ќ±лаш аш, ќ±лаш жай, ќ±лаш жаз, ќ±лаш ±р сияќты варианттар пайда болды. Осы маѓыналар былай ќараѓанда ќ±лаштыњ µз басында да бар ќасиет екенін байќаймыз. Құлаш сияқты ұзындық өлшемі арқан бойы да болған. Қырық арқан бойы зынданда Жеті жыл жаттым болып аш (Алпамыс); Ею свиты все веревки Из бараньей мягкой шерести, С конским волосом сплетенной. Ею сотканы из шия* (ҚКБС, 1935. 103 б.) Қисайған құс секілді жалғыз қара, Ауылдан арқан бойы тұрды дара (С. Торайғыров); Аркан* – веревка из овечьей шерести, заплетенная конским волосом – дейді Тверитин.

В.В. Радлов аркан 1) толстая веревка, канать; 2) веревка изъ конскихъ волось – дейді (Том I. Часть 1. 1893: 288.).



Сере, сере ќарыс. Это сочетание означает «меру ладони, если довольно растопырить пальцы» (Ильминский, 1861. 159); Бір ќызыѓы єр компоненттіњ жеке дара ќолданылатындыѓы. Мысалы, М. Єуезовтіњ шыѓармасында Енді єділет таразысы ќ±рылып, ел арызы тыњдалатын болса, дєл осы сере т‰скен мырза – жуанныњ µздерініњ кµбі жауапкер, айыпкер болар еді. Сере сµзі б±л ќолданыста ќалыњ деген маѓынаны береді. Мєстектердіњ с‰бесі Сере болѓан заман – ай (Н. Наушабаев); Сере, сере, сере ќар, Асты кілењ, ‰сті м±з (Доспамбет); Жалпы, сере сµзі нені білдіреді? Б±л сµзге ќатысты дереккµздерді жанама немесе тура болса да келтіретін боламыз. В.В. Радлов т‰рік жєне ќазаќ тілінде бір маѓынаны білдіреді дейді. Ал, осм., сäрä `жарты`, ќырѓы. серä = сäрä (осм): сер серä карыс `расстояние между большим пальцем и мизинцем (как мера)` (РСл, IV, с. 458). К.К. Юдахин дєл осы маѓынасында ќырѓыз: сере `ширина слегка раздвинутых четырех пальцев (мера длины)`; бээнин казысы сере чыгыптыр `(Юсл, с.645). Т‰ркі тілінде сäрä пäрдä тіркесініњ ќ±рамында кездеседі жєне бірнеше маѓына білдіреді: 1) вуаль, 2) палатка, 3) занавес против мух и комаров. Тел. сäрä `острого, гарпун` маѓынасын береді (РСл, IV, с. 458, 459). Л. З. Будагов сере сµзініњ бірнеше маѓынасын береді: сэрэ (п) арабша сре 1) бастан жоѓары терењ су. 2) єр т‰рлі жаќсы заттар, жеткіліксіз зат, сирек зат, жоѓарѓы зат; сере адам, сері кісі; 3) жоѓарѓы сапалы алтын тиын, 4) таудаѓы с‰рлеу жол, ќия, селдіњ аѓатын жолы (627 б.) (1869, С. 627). Сре араб. жаз. сэрэ пядень (мъра маленькая въ 8 дюймовъ, употребляемая въ Италіи; мъра нъсколько больше называется ќарыс (араб. ќарыс) (1869: 627). С. Е. Малов: сере род ячменя (кти.: чінко); сере мітан `кушанье из ячменя`. Серке 1) `уксус`; ќара серке `черный (кит.) уксус`; 2) метаф. `детородный член` [8, 102]. Этимологиялыќ жоба бойынша сäрä ~ серä ~ сере т±лѓасы монѓ. сэрээ `вилка, острога, трезубец, копье с зубцами`салыстыруѓа болады (МРС, с. 377). Осы маѓынада шыѓыс ќазаќстандыќтарда жєне монѓолияда (Болатов Ж, 71 б). ќолданылады (ЌТДС, с. 292). Ќарастырып отырѓан нуменатив түркі жєне монѓол тілдеріне ортаќ сияќты. Біраќ, Г. И. Рамстедт б±л сµздіњ корей елінде де ќолданылатынына назар аударады. Кор. se, set `‰ш`, (serhin `отыз`, sahil `‰ш к‰н` < se – hai – la) маньч. тілінде: sertei `‰шауыз`, монѓ. serege, serige, serije `‰шауыз, шанышќы` > тел. särä `гарпун` (Рамстедт, 1957. 65). Осындай т±лѓаныњ барлыѓын басќада деректер: ноѓ. сенек 1) `шанышќылар`: эик пут сенек `екі тісті шанышќылар`; 2) кн. `асхана шанышќысы (НРС, с. 294); Сенек сµзі `шанышќы` маѓынасында ќазаќ тілінде де кездеседі (ЌТДС, с. 291). Cонымен, сенек сµзініњ ќ±рамындаѓы корейлік se т‰бірлес деп ќарастыруѓа да болады. Біраќ, И.Г. Егоров б±л дериватты этимология жаѓынан шаншу етістігімен байланысты ќарастырады (ЭСЧЯ. С. 186). Келтірілген деректер монѓ. сэрээ, маньчж. сертей `‰ш` деген маѓынаны, ал, т‰рік. сäрä ~ cэрэ ~ сере - - `тµрт` дегенді білдіреді. Бір тілмен екінші тілдіњ арасында алшаќтыќ кездесе береді. Мысалы, салыс.: ќырѓ. серкä ` екі жасар ешкі`, тел. сäркä `‰ш жасар ешкі, семіз ешкі` (РСл, IV, с. 465) [9, 120-123].

Осы орайда, айта кеткенді жөн көрдік: С. М±ќанов ешкініњ тµлі - лаќ, бір жасќа толѓан, кестірілген еркегініњ аты – серке, ±рѓашысы туша, кестірілген еркегі – серке, кестірілмегені – теке, ±рѓашысы – ешкі дейді [10, 80]. Ешкініњ серкештен басќа еркеш деген т‰рі бар. М. Қашқари еркеш бір жасар теке. Еркеш еті ем болар, ешкі еті жел болар - дейді [11, 125]. С.Е. Малов еркеш - `краденый козел` (РСл, I, 780: чаг. еркеч) (27); Ол заманда халифа Аббасияныњ (Ѓатбасия) сарќыншаѓы серке (сірке) жияр сыќылды с±лтан Ѓ±аалдин халифа заманы еді (ААБ¤АШЕ, 79). Сенек сµзі кейбір жерде ауыз ‰й, кіреберіс (колидор) деген маѓына береді А.Ќ. Сенек – айыр аѓаш (вилы двухпалые), сенек- ќара т‰нек боран (пурга, метель) (С. Аманжолов. 1959: 404). Серлету – жањбырдыњ жауынныњ шамасын кµрсететін сµз (Б. Қыдырбекұлы. 1993: 85). Сере – зат. Бір нєрсеніњ халыќ арасында ќалыптысќан µлшемі (сере ќазы, сере ќарыс) (ҚТТС, 1961: 261). Є. Болѓанбаев қазаќ ±ѓымында ќазыныњ арыќ – семіздігін: б±лт, пышаќ сырты, ќыл елі, жырты елі, шынашаќ, бір елі, бармаќ, екі елі, ‰ш елі, тµрт елі, сыныќ с‰йем, табан, сере – деп талдайды. Матадан киім пішкенде: ќ±лаш, ќарыс (кере ќарыс, жарты ќарыс) т. б. атап кµрсетеді (Ә. Болғанбаев. Өлшемдік ұғымды білдіру // Қазақстан мектебі. №3. 1984: 76).



Қарыс нуменативі көбіне алты сан есімімен тіркесе қолданылатыны байқалады. Мысалы: Азуы алты ќарыс айдаћармен Кезекті сµз жібермей салысќаныњ (М. Дулат, 36); Азуы алты ќарыс айдаћармен (М. Дулат, 36); Орнымнан ‰ш ±мтылып т±ра алмадым, Мылтыѓым тиді маѓан алты ќарыс (ЌКБС, 160); -Кез келген б±йрыќты ањды жібермейді, Мылтыѓым алты ќарыс, кµрсет маѓан! (ЌКБС, 15); *Ќ±лаш – орташа алѓанда, екі жарым аршынѓа тењ (Диваев, 245). Сере мен кере екеуі бір ±ѓым тек ќана сере ќалыњдыќ µлшемі (бес саусаќты тарата уыс секілді сыѓымдап салалап ±стау мыс. ќарды, майды, с‰збені, етті т.б.) кере (б±л мен матаны кере µлшеу). Є. Н±рмаѓамбетов: кере сµзі тунгус – маньчур, монѓол тобындаѓы тілдер дерегінде хир, кірі, кирэ т±лѓалас сµздер «µлшем», «µлшеу» маѓыналарын береді (ССТМЯ, I, 399). Ал, ауыспалы маѓыналары «кµлем», «аумаќ» сияќты т‰сінікке ие. Дегенмен, алѓашќы, т±њѓыш маѓынасын «µлшем» деп ќараймыз. Аныѓыраќ айтќанда, «кере» сµзініњ ќазаќшасы – «µлшеу» (БЖБС, 137). Сере > ќалыњдыќ µлшемі (Сере т‰су, сере шыѓу: тµрт елі ќалыңдыќ µлшемі). Тура айтќанда ќатарлап ±саѓанда, тµрт саусаќтыњ ќалыњдыѓындай. Ќарыс сөзі бір сан есімімен тіркеседі: Мысалы: -¤з заманындаѓы адамныњ асыќ – жілігінен Шоњ бидіњ асыќ – жілігі бір ќарыс ±зын екен. Єдейі ќарыстап кµрдім. – дейді, - бір сонам жєне бар (М-Ж. Ќазаќ би.-190); Жолшыбай т‰зге отырѓан кім деп ќараса, біреуініњ зєрі тоњды бір ќарыс айырып жіберген екен (ЌШ-16); Бойы бір ќарыс, кемпірдіњ кебежесіндей еді (ЌШ, 36); Бір сан есімі түсіп қалып та қолданылады: Атын б±рып, тоќтатып алып єдейі келіп отырѓан жерін ќараса, єлгі жерді ќарыс айырып жіберген екен (ЌШ-27). Ќањтарда ќарыс жауѓан ќардай болды, Алты аттан сымбыл арќан нардай болды (ЌКБС, 76); Тµрт ќарыс боз ±рлаѓанды тарттырып µлтіртті (Мәшһүр – Жүсіп, 122); Қарыс және сынық сөздері сүйем нуменативімен қатар қолданылады: Тасќа шаншып найзасын, Ќарыс с‰йем бойлатып (Алпамыс, 127); Алдыңғыдан артқы аяқ, Сынық сүйем кем басты (Қобыланды, 58); В.Д. Колесникова жєне басќа да зерттеушілер ќарыс сµзін екінші айналымдаѓы пайда болѓан сµз дейді. Имя карыш `мера длины между растянутыми большим и средним пальцами` образовано от существительного кары `часть руки от локтя до плеч` при помощи непродуктивного аффикса –ш ~ -с (Колесникова, 194) [12, 130-131].

Ќарыс зат. Бас бармаќ жєне ортан ќол аралыѓымен µлшенетін мµлшер (ЌТТС, 44). Ќарыс – т‰йе немесе ќой ж‰нінен тоќылѓан киім (М.Ќ.); Л.З. Будагов: Карсъ – 1) хрупкій, ломкій. 2) звукъ отъ біенія въ лодоши ќырѓ карысъ = тат. ќарыш. Ќарышъ – 1) расходъ. 2) тур. = ќарышы пядень. 3) тур. смшеніе (оть ќармќ ќара.: ќаршмќ) (стр 9). Карышъ – четверть длины, пядень, мра ладони, если довольно растопырить пальцы, мрить четвертью, башк. десять четвертныхъ (т.е. шириною въ четверть) лубковъ (стр 13).

Ќарыс - `четверть` (изменяется пальцами: большими и указательным или средним) РСл, II, 177 (Малов С.Е, 54); Ќарыстыѓ `длиной в четверть`; ќарыстыѓ марджан `кораллы в четверть длиной` (Малов С.Е, 54); Э.В. Севортян -ш ~ -с аффикстері туралы «образуя от более древних имен новые существительные, может придавать им наряду с другими значениями также значение уподобительно – уменьшительное. Исходя из этого есть основание рассматривать карыш `пядь, четверть` как выражение уменьшенной меры длины по отношению к большой мере – локтю, обозначенной словом кары». В.Д. Колесникова от этой же основы выводит кирг. карылуу `сильный, плечистый`, давая также ее фонетические варианты: кар ~ гары ~ хара ~ хары ~ хур ~ кару (Колесникова, 194). Ќазаќ тілініњ ќарулы сµзініњ шыѓуына кару ±зындыќ µлшемі болып табылатын т‰бір негіз болѓан сияќты. Дыйканов ќырѓ. карыш сµзін екі морфемадан: кар `ќол` жєне – иш (ич)`ішкі ќ±рылыс` ќолдыњ ішкі ќарыныњ созылуымен т‰сіндіреді (Дыйканов К.Д. 105) [13, 130]. Осы орайда қарыс - бас бармаќ жєне ортан ќол аралыѓымен µлшенетін мµлшер (ЌТТС, 44) – деген т‰сінік жањылыс берілген, ортан ќол деген ќол болмайтыны белгілі, оныњ орнына: шынтаќ, ќолдыњ ќары, иыќ т.б. аталады (З. Жµкебайќызы, С. Сейсенбекќызы. Тєнтану. 1996: 55-57). Емес екен қос тағы тым онша алыс, -Шырағым, жүре ғой!-деп, барды қарыс (М-Ж. 2003: 117); Ќарыс сµзініњ тууына ќар т‰бірі єсер еткені сµзсіз. Бізше ќарыс (ќар + ыс) т‰бір мен -ыс (‰стеу) ( Ибатов А. Ќазаќ тілініњ туынды сµздер сµздігі. 1988: 134; Оралбаева Н, Мадина Ѓ, Єбілќаев А. Ќазаќ тілі. 1993: 197) ж±рнаѓынан жасалѓан сияќты.

Енді ќар түбіріне барлау жасап кµрелік. М. Томанов қары сын есім, қартай етістік дегенді айтады (278 - бет). Ш. Уєлиханов «Хариту»* бұзылып берілген – пікір дєлелді емес, «Кєрі жілік» - «ќар» деген, ќанат, иыќ деген сөзден шыққан: «кєрі жілік» иыќтыњ с‰йегі. Ќазаќша «ќар» - монѓолдыњ «гар»: монѓолша бурунгар – оњ ќанат, джунгар – сол ќанат – дейді (1985. 549). Л.З. Будагов кары – старый, древній, опытный женщина вообще, жена, жениться, старый человкъ көбіне кәрі, қартаю деген мағынада келеді; ќары 1) = ќар± жєне ќарысы локать. 2) аршинь архитекторовъ: въ одномъ агаджnь считалось такихъ аршиновъ 12, 000, по этому агаджъ или іыгаджъ (инаѓаш – иыќ аѓаш – А.Ќ) = нашимъ 8 верстамъ; ќарылдымќ у Баб. мрить аршиномъ: слон большое и проворное животное; цна его сообразна величин, продають его по аршинамъ (смривъ велечину), чмъ онъ больше, тмъ дороже; разсказывають, что на нкоторыхъ островахъ бываютъ слоны въ 10 аршинъ (стр. 356). Въ Хивъ ќары мра длины, веревка = 2 нашимъ арш. Въ туркест. Области ханскій кары = 3 арш. Или 2 ханскимъ гязамъ, а базарный = 2 арш (стр 12-13). Будаговтыњ айтуынша ќары аршын ±ѓымымен сай болѓан. Ќары «иінаѓаш» сияќты µлшем бірлігі болѓан. Жалпы, ќары сµзі т‰рлі µлшем бірлігін кµрсеткен. Мысалы, Хиуа хандыѓында ќары `±зын жіп` µлшемін білдірген. Карагъ – 1) рука, локоть (Будагов, 46); Ќар самыќ `кость в нижней части руки`; см. йусын. ср. монг.: ќар, ѓар `рука`; ќар `ногать`. Подгорбунский. (Малов С.Е, 53); Қары - `старый, старуха` аджықа (алжыған – А.Қ.) (Малов, 54). Є. Ќайдаров: Ќазаќ тілінде ќолдыњ шынашаќ пен иыќ арасындаѓы с‰йегін ќар (ќолдыњ ќары) деп атайды. Б±л сµз басќа т‰ркі тілдерінде де, кµне т‰ркі тілінде де кездеседі: ќар «верхняя часть руки», «плечо» (ДТС, с. 422). Моѓол тілінде гар «ќол» маѓынасында ќолданылады. Осыѓан ќарап кей ѓалымдар ќар сµзі т‰ркі тіліне кµне монѓол тілінен енген деген жорамал айтады. Єрине, б±л дєлелді емес. Ќар сµзі т‰ркі тілдерінде кењінен тарап, кµптеген туынды т±лѓалар жасаѓан: ќарма, ќарыс; ќарына тартпаѓанныњ ќары сынсын т.б. Ал монѓол тілдерінде б±л сµздер жоќ дейді [14, 76]. Ќар монѓолша ќол деген сµз (Ќ. Ж±банов, 75);

Талдауға қатысы бар мына - Б. Базылханның сөзін толық келтіреміз: мәселен, менің есебімше «ќар» түбір сөзінен қазақ тілінде 260 - тай, моњѓол тілінде 240 – тай сµз туындайды. Б±л туынды сµздерден 200 – дей сµздіњ т±лѓасы да, маѓынасы да дєл сєйкеседі. Екі тілдегі «ќар» т‰бірлі туынды сµздердіњ 80 проценті сєйкесуі М. Свадештіњ, П. Хайдудыњ жоѓарыда айтќан есебінше мыњ (1000) жылдыњ алдындаѓы ортаќтыќ болып шыѓады. Сонда екі с±раќ туады: 1) «ќар» т‰бірі ќай ѓасырда ќалыптасќан деуге болады? Яѓни біздіњ эрадан б±рын ќалыптасќан ба? Єлде, біздіњ эрадан соњ ќалыптасќан ба? - «ќар» т‰бір сµзі біздіњ эрадан бірнеше он мыњдаѓан жыл б±рын ќалыптасќаны дау тудырмайды. 2) Дж. Клоусонныњ, Г. Дефердіњ, В. Котвичтіњ ортаќ сµздерді кірме сµз деп дєлелдеуінше, меніњ дєлелдеген «ќар» т‰бір сµзім ќазаќ тілінен монѓол тіліне ауысќан кірме сµз бе, єлде моњѓол тілінен ќазаќ тіліне ауысќан кірме сµз бе? - Жоќ. Кірме т‰бір емес. ¤йткені, «ќар» т‰бір сµзініњ «ќа» т‰бір морфемасы да «р» ќосымша морфемасы да, алтайлыќ тек тіл дєуіріндегі ортаќ элемент жєне ќазірге дейін т‰ркі, монѓол, тунгус – маньчжур, жапон, корей тілдерінде осы т±лѓасында саќталып келді де, осы т‰бір сµзден кµптеген туынды сµздер пайда болды. Мысалы, «ќар» т‰бір сµзі де, онан туындаѓан кµптеген сµздер де т‰ркі, монѓол, тунгус – маньчжур, жапон, корей тілдерініњ ќазіргі сµздік ќорында кездеседі (Напил Б. О) (Базылхан Б. Алтай тµркіндес тілдердіњ ортаќтыѓы туралы мєселе // ЌР. Ѓылым министрлігі, ЃА Хабарлары Тіл, єдебиет сериясы, 1996. № 2. 6 – 7 б).

Ш.Сарыбаев (ќарына тартпаѓанныњ ќары сынсын ) Б±л сµз батыс говорлар тобында µз алдына жеке т±рып та ќолданылатын – айтады [15, 497]. Адамныњ ќары (ќолы) µзіне ењ жаќын м‰шесі соѓан байланысты туыстыќ маѓынаны да берген: Амандаспай аттандым, Ата, ана, ќарыма, жолыѓыспай жµнелдім, Алланыњ ќосќан жарына (Махамбет); Ќар т‰бірінен µрбіген сµздер т‰рлі маѓына береді. Мысалы, єйелдіњ ќары, еркектіњ ќоры к‰лкішіл; ќары* (кєрі – жасы ±лѓайѓан деген маѓынада – А.Ќ.). Қараңыз: Ш. Сарыбаев. Ќазаќ тіл білімі мєселелері. –Алматы: Арыс, 2000. 497 б; Берікбай Саѓындыќ±лы. Т‰ркі тілдер лексикасы дамуыныњ фонологиялыќ зањдылыќтары // Фил. ѓыл. док., автореф. -Алматы, 1994. 36 – 37 б; Ќ. Ж±банов Ќазаќ тілі жµніндегі зерттеулер. –Алматы: Ѓылым, 1999. 542 – 543 б; Тілімізде синонимдес кєрі // ќары (диалектизм) // ќарт деген бар (ЌТЌЭС, 122 ); Б±л орайда, мына түсінік артық қайталанса ештеңе етпес, Будагов Кары – ќары старый, древній, опытный; осм. женщина вообще, жена, ќары алќ жениться, ќары кісі старый человкъ, старикъ, ќаз. ќартаймаќ, ќарі; т.б. Ќар – бесчестная женщина ќары, (ќар біше, кєрі бие), ругательное выраженія относимо къ двочкамъ (стр 8). Ќары - `стареть`, сен ќармін – дыр, на `ты не стар`; мен ќарып – тро `а я состарился`; карыш - `собака` (?), `старуха` (?). ќарі `старый` (Малов, 54 -55 ); Мысалы, жаман ќар деп ќарѓап – сілеп жатады; ¦ры - ќары дегендегі ќар (с‰йекпен байланысты*) айтылады. *Ќары жілікте (кєрі жілік) осы ќолмен байланысты – А.Ќ. Ќары жілікті ќазаќ ‰йге тура монѓолдар сияќты жасап, орналастырады. Гомбоевтыњ* айтуынша, монѓолдар ж±ќа екі с‰йектіњ арасына шµп тыѓады. С‰йек осы к‰йде ќ±рыќ ±стаѓан баќташыѓа ±ќсайды. Ќазаќтардыњ наным – сенімдерінде, ќары жілік адамѓа ±ќсаѓан бейнесімен ±ры - ќарыдан саќтайды. Ќазаќтар б±л с‰йекті – ќары жілік дейді. Ќары µзгертілген хариту* сµзініњ баламасы емес пе екен? Осы ќары жілікті ќазаќтар ер – т±рманныњ єбзелі есебінде, жєне ат пен ер – тоќымды саќтаушы деген нанымда, ердіњ алдыњѓы ќасына іліп ќойды.

Жалпы ќары жілік – турасында ќазаќтарда мынандай да ањыз бар. Иллюстративті дерек ретінде ұсынамыз. ¦рылар бірнеше к‰н, бір ќазаќ байыныњ малын торыпты. Т‰ні бойы малдыњ мањында ќ±рыќ ±стаѓан кісілер ж‰ріп, ±рылар ештење ала алмайды. ¦рылар µз ара аќылдасып: байдыњ ќызы мен єйелінен басќа ќорѓан болатын не ±лы, не ќ±лдары, не туыстары жоќ, осынша адам ќайдан пайда бола кеткен деп тањданысады. Сонан соњ ±рылар ќ±дайы ќонаќпыз деп, байдыњ адал ниетіне риза болысќан ±рылар т±рып: - бірнеше к‰ннен бері малыњды торып, ештење ала алмадыќ, ќандай ќасиетіњіз бар ? – деп с±райды. Бай сонда: - Ешќандай да ќасиетім жоќ, кµріпкелім жєне жоќ, меніњ б±зылмайтын бір – аќ зањым бар. Єкем µлерінде, бір µсиет айтып еді. – «Балам, мен саѓан бір µсиет айтам, егер соны орындасањ дєулет басыңнан ±шпайды. Ќанша ќой сойсањ, ќары жілігін тастама, оларды кептіріп босаѓаѓа, шањыраќќа іле бер», - деген. Мен сол єкем айтќан µсиеттен єлі к‰нге дейін айныѓаным жоќ. Ќ±дайѓа ш‰кір, меніњ малымнан тышќаќ лаќты ќасќыр жеп, немесе жоѓалѓанын кµргенім жоќ, - дейді. ¦рылар жан- жаѓына ќараса, соншама кµп ќары жілікті – ќар с‰йекті кµреді. Оларѓа байдыњ малын ќорып ж‰рген кµп баќташылар болып кµрінген осы ќары жіліктер екен (Уєлиханов ескертпесі, 187). Ќартайшаќжіліккєріжілік жасы ±заќ, басы аман болуѓа ырымдап, жеті дєм – ќой еті, сиыр еті, жылќы еті, ешкі еті, т‰йе еті, су, т±з жетеуі ќосылып асылады (¤тейбойдаќ Тілеуќабыл±лы. Шипагер Баян. –Алматы: Жазушы, 1996. 410 б). М-Ж. Кµпеев: «¦ры ќартайса, сопы болады: ќары ќартайса бибі болады; б‰ркіт ќартайса тышќаншыл болады». Сондай сµздер бекер бола ма? Міне, біз де ќартайѓан соњ, ертегішіл болдыќ – дейді. Хєкидер* харамидан* болѓаннан соњ, ¦ры – ќары кетпей ќайтсін атќа мініп? (М. Дулат, 29); *Хєкиндер – єкім, білгіш; *Харамидан – арам;



Сонымен, ќорыта келгенде ќарыс ќазаќ халќыныњ тµл метрологиясы (ќар + ыс) т‰бір мен ќосымшадан т±рады. -Ыс ж±рнаѓыныњ нєтижесінде жања нуменатив – ќарыс пайда болѓан деуге негіз бар. Є. Ќайдаров, Б. Базылхан ќар кµне т‰ркілік т‰бір сµз екендігін айтады. Ќар сµзінен µрбіген туынды сµздердіњ ќазаќ тілінде кµп екендігін жєне єр т‰рлі маѓына беретіндігін ескере келіп, расында да ќар т‰бір сµзі т‰ркініњ µз сµзі екендігіне сенуге болады. Ќарыс нуменативініњ шыѓуы тікелей ќар (ќол) адамныњ дене ќ±рылысына, м‰шесіне байланысты шыќќан деп ойлаймыз. Кейбір т‰ркі тілдеріндегі нуменативті ќарастыра келіп олардыњ арасында айырмашылыќ барын байќауѓа болады. Салыс.: µзб. ќари тарих. `±зындыќ µлшемі, 140 – 145 см тењ` (УзРС, с. 605); ќары 1) `иыќ (часть руки от локтя до кити)`; 2) ауыз. `±зындыќ µлшемі, метрге жуыќ – кеуденіњ орта т±сынан ќолды созѓандаѓы саусаќтыњ ±шына дейін` (КкРС, с. 382); Ќазаќ тілінде сол сияќты кереѓар (< кере + ќар ) ќ±рамдаѓы сµз де кездеседі. Б±л келтірілген дерек айтылуы жєне ќ±рылымы жаѓынан ±зындыќ µлшемі ретінде кере ќарыс нуменативімен салыстыруѓа болмайды. Мысалы, М.Єуезов шыѓармасында: Біраќ кµпті айтсам ќорќытам деп сіз єуре, ±ќтырам деп ел єуре. Келісе алмас к‰н екен. Кере ќармен кеткеніміз де баяѓы. Сере ќарыс, кере ќарыс, кереѓар ( < кере + ќар ) мен бірге ќазаќ тілінде жырта ќарыс метрологиясы ќолданылады. Жырта ќарыс, ќап – ќара езулі ауыздан лажсыздыќ сілекейі ш±бырады (Т.Жаќыпбай±лы) [16, 130-131]. Ќадам нуменативі етістікпен тіркесе жұмсалады: Енді, міне, қартайдым, елу астым, Енді табан, қырыққа қадам бастым; Жүз жетпіс қадам басып келіп едің, Әр қадамыңызға бір құл азат қылдым! – депті; Шай ішіп, намаз оқып, жайланып ап, Өріне Найзақызыл бастық қадам (М-Ж. 2003: 32, 77, 133 беттер); Арпалысып бастықпен жағаласып, Сол себепті бұл жерге қадам бастық (М-Ж. 2003: 355); «Жау ќайда жар астында» деген сµз бар, Аяќты баспа ќадам байќамастан (М-Ж. 1т - 29); «Мен кетемін, бєріњ де Аман бол» - деп, Дайындаулы арбаѓа ќадам басты (Шєкєрім); Сол иттіњ не ќылса да, ќайраты мол, Халќына ќадам басып жµнеледі (ЌКБС, 19); Келеді ќалай ж±тсам, саѓан шамам, Бастырман аяѓыњды жалѓыз ќадам! (М-Ж. 1т-165); Алпыс ќадам жаќындап, Бір ќурайды паналап (ЌЖ, 39); Аќылмен алдадым деп мєз болады, Халќына ќадам басып жµнеледі (ЌКБС, 19); Бұл сөздің түбірі қад / қада. Кейбір түркі тілдерінде қад / қаду сөзі шеге мағынасында жұмсалады. Алтайша қаду – шеге; қадула – шегелеу. Тіліміздегі қад + а, қад + ау етістіктерінің түбірі осы қад (шеге) сөзімен байланысты (ҚТҚЭС, 1966). Сөздікте қадам мен қадым (а /ы дыбыстарының алмасуы дейміз – А.Қ.) сөздері қатар жазылған, яғни ол екеуі бір сөз дегенді аңғартады (бірақ, қадым – бағзы деген де өлшем болған - автор ) (ҚТТС, 5 том. 1980). Малда тұяқ, аңда тырнақ бар. Екеуі де – бірі тұяғын, екіншісі тырнағын жерге қадап жүреді. Жүргенде екі аяқтың жерге қадап қалдырған іздерінің арасы бір қадам өлшеміне айналуы әбден мүмкін. Аяқ киімге қағылған таға, нәл іздері де қада деуге тұратын сияқты. Қазіргі кезде қадам, қадым сөздері сирек, ал адым жиі қолданылады. Бұл қадам сөзі адым сөзінен бұрынырақ шыққандығын көрсетеді. Оған мынандай да дәлел келтіруге болады. Ертеде метр, сантиметр сияқты басқа халықтың сөзінен ауысқан өлшем болмаған. Қазақтың өз өмір – тіршілігінің тәжірибесінде пайда болған өлшемдер болған. Л.З. Будагов кадамъ мн. ќадам кудумъ, аќрам нога, стопа, слдъ ноги; шагъ, футъ, мет. Счастливое предзнаменованіе, священная стопа, какъ пологаютъ Мухаммеда, произведшаго это чудо въ первые годы своего апостольства. Султанъ Махмудъ I веллъ положить его въ мовзолей мечети Эюба), ступать, приступить кь чему, воть вы и прибыли, это счасливое предзнаменованіе (формула поздравленія), да благославитъ господъ его шаги, прибытіе, приходъ (стр. 42). Ќадам – ерте уаќытта (футь Буд.) µлшем бірлігі болып саналѓан. Ќадам > бір адым деген маѓына береді. Ол алѓашында М±хаммед пайѓамбардыњ ќасиетті таќќа ѓайыптан отыру к‰нін белгілеген. Ќадам – (а) ќєдєм. Адым, аттам (бір адым алшаќтыѓы). [Шаг] (Бекм±хаметов, 94); Ќадам – 1) табан; 2) ќадам; 3) адым аралыѓы; 4) ауыс бет алыс, баѓыт (Оњдасынов, 85 б). Яѓни, ќадам `келді, аяќ басты, баќытты ќадам` деген ±ѓымды берген сияќты.


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   15




©dereksiz.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет