Мәшһүр-Жүсіп Шығармаларындағы заттық МӘдениет лексикасы 1 Том
жүктеу/скачать 2.31 Mb.
|
Кимешек – кіймешікъ родъ чепчика над  ваемаго старухами: головной уборъ уральскихъ татарокъ; лэчэкъ – женское головное покрывало, опускаемое на плечо (Будагов, 181). Будагов қазақтар да кимешек киетінін білген, бірақ татарларды жазған. Қазақстанда күні бүгінге дейін әжелер кимешек киеді. Бас киімге қатысы бар деректі М. Қашқари келтіреді: ЕҢЕК қатындардың басына жабатын желектерін байлайтын жіп, бау [25, б.165]. Кимешек (ки +ме + шек) түбір мен қосымшалардан жасалған сөз сияқты. Құндақ//кундакъ осм. әйелдердің басына салатын байлауышы (Будагов, 411). Ткне жд. Головная косынка женщинъ (Ценк. Изъ SL) у Вамб. Ткане тюрбанъ женщинъ въ Хивъ и Кокандъ (Будагов, 369).
Түйін. Кимешек (киім-кешек) киім-киім деген сөздердің кірігіп -шек кішірейткіш жұрнағы арқылы пайда болған кәрі әжелер киетін бас киім сияқты. Желек. Аякµз ќарамаймын терегіне, Ќыз Баян ‰кі таќќан желегіне (ҚКБС, 67-70); Қасында бірге шыққан жігіт – желеңі ел бетін көре алмай қашып, зым-зия жоғалып кетті (М-Ж., 15). Дidek-Дідек: бөтен кісілерге көрінбеу үшін, жүзін жасыру үшін келіндер бүркенетін жаулық (МҚ, III том, 468). Дідек<>желек. Л. Будагов п. дж يلك іелекъ 1) родъ шапки, над ваемой царями (Бурх.). 2) тур. Перо у стрлы يلكلمك ілеклемекъ, снабдить стрлу перомъ [20,б.364]. Желек//желең түбірлес сөздер сияқты-jеләк, диал. Чүлет//чилит//чилиткә (короткая безрукавка), ср. казах. Желек («широкий тонкий чапан, мужская верхняя одежда»), турец. Разговор. Jіlе, уеlеk («жилет, безрукавка»). Русский жилет заимствован из французского, в конечном счете оно через испанское и арабское посредство восходит к тюркскому йелек (ЭСТЯ, М., 1989: 178-179). Г. Алиев интересна судьба слова jеләк, диал. Чүлет//чилет//чилиткә (кароткая безрукова), ср. казах. Желек-деп Радловтың Севортяннің пікіріне қосылады [45, б.14]. Семей облысындағы, әсіресе тобықты руындағы қазақтар бөрік орнына «жекей» аталатын елтірі тымақ киген (С.М., б. 117).
Түйін. Мәшһүр-Жүсіп жігіт-желең (желек) к~ң дыбысының алмасуы негізінде желек~желең қалыптасқан сияқты. Мәшһүр-Жүсіп қыз-келіншектер орнына (метонимялық құбылыс) ретінде қолданған. Желбір жекем тіркесіндегі желбір<> желек сөзімен түбірлес болуы мүмкін. Көлге біткен жекендей (Дулат); Жекем қоға: жеке кендір (конопля) (С. Аманжолов: 378 б.); «Жекен» сөзін де же – етістігі мен –ген жұрнағына жіктеуге болады. Сонда жекен атауының берер мағынасы: «жейтін, жеуге жарайтын» болып шығады (Б. Қалиев: 86 б.). Желбір жекен желіп жүрген, Жайлауда біз бір бөкен-ай! (Халық әні). «Жекен» шөп мағынасында қолданылған. Жекенмен ұқсас бір сөзді Ә. Нұрмағамбетов та атап өтеді: «Мінгенім дәйім менің сұр жекейім» – дегенде «жекей» сөзін жылқының түсімен байланыстырады (Ә. Нұрмағамбетов: 110 б.). Біздің ойымызша жел соққанда бас жағы қозғалып тұратындықтан осы жекем>жекен>жекей атаулары қалыптасуы мүмкін. Желкен,< > желкем (кеменің желкені) > жекем варианты қалыптасқан сияқты. Шапан. Бөрігі жоқ, тақияшаң шапаны жоқ, жейдешең, Шалбары жоқ, дамбалшаң (Қобыланды, 143); Кигені Жаќсыекемніњ жасыл шапан, Бір кезі бес тењгелік асыл шапан (М-Ж., 58); Мынаѓан бес ала атан, бес д‰рия шапан єкеліп беріњдер (М-Ж., 85); Ќартайѓанда, кµріпсіз бір перзентті, Шыныменен бір шапан бермейсіз бе? (ЌКБС, Таѓы да Былќылдаќќа айтты ойды, Алдына асыл шапан, жамбы ќойды (Шєкєрім, 313); 19); – Ќызыл шапан кимедік, Ќырыншыл ат мінбедік (М-Ж., 171); В. В. Радлов: шапан [Кіr] = чапан верхнее платье, кафтанъ – das Oherkleid der Kirgisen, ein bis zu den Waden reichender vorn offener Rock – дейді [17, 982]. П.М. Мелиоранский (1902, с. 301) жєне К.Менгес (1979) laрundža ~ laрandža ~ laруndža `жабќыш, `жабу (поп`на)` (ТСРЯ, 1999: 562) олардыњ айтуы бойынша б±л сµз jaр-`жап` + + -уn - аффиксінен ќ±ралын жауып деген µздік етіс < jaруn- жасайды. `жабыну` + афф. -džу, сонда тарихи туынды: jaр-уn-уš-ča~jaр-уn-уš-γa~jaр-уn-уš-γa .т.б.> япанша~епанча. Осы орайда К.Менгес (1979) т‰ркілік [у] пайда болуын орыстыњ [а]-ныњ негізінде туѓандыѓын айтады. Б±ныњ алдында бұндай ќ±былыстыњ пайда болуына ќарсылыќ жасаѓаны мєлім еді. Т‰ркі тілдерінде б±л сµз екі вариантта кездеседі: jaруndžу жєне jaруnčaq `шекпен (ќой ж‰ні шекпен, биязы шекпен-т‰йе жібіне т‰йін жіп ќосып тоќыѓан шекпен)` [37, б.131], `шапан` (Севортиян, 1966, с. 189) << етістіктіњ т‰бірі jaр- + -уn µздік етістіњ ж±рнаѓы < jaруn- `жабыну` + ж±р. -džу` ~ -čу немесе - džаq ~ čaq єншейінде етістіктіњ т‰біріне ќосылмайтын, м‰мкін jaруn- т‰бірінен кейін басќа ж±рнаќ болѓанѓа ±ќсайды, б±л етістік ќарудыњ немесе ќоян-ќолтыќ к‰ресте ж±мсалатын зат па - дейді (Жаќ-қараңыз: [69, б.29])-> džаq ќаруды білмегенге ±ќсайды-автор). Осындайдан – аdžаq ~ аčaq ж±рнаќтары болуы м‰мкін. Б±л ж±рнаќтар етістіктен зат есім тудыруы: jaруn `покрываться` + - аčaq > > jaр-уn- (а) ča (q) > jaруnčaq > яапан ~ жапан `жапќыш, жабу (поп`на) єзірбайжандарда осы сµздіњ аналогиясы бар: döšän- `тµселу` - döšän – аdžаq `тµсеніш`; gej-in- `киіну`- gej-in - аdžаq `киім` таѓы басќа. (Севортиян, 1966, с. 347); [18, б.171]. Демек, шапанныњ т‰бірі жап болѓан. Ш дыбысы ж дыбысына алмасќан болу керек, С. Е. Малов ш дыбысыныњ функциясы туралы айтады [67, б.110]. Н. А. Баскаков, А.Н. Баскаковта да сµз болады [18, б.21]; [70, б.5]. В. А. Аврорин нанай тілінде ж, з, ф, ц, ш, щ, ь, ы – єріптері тек ќана ауысып келген сµздерде ѓана ќолданылады – дейді [71, б.69]. Л. З. Будагов: дж. шапан, жпан, кир. шапан халатъ (воовще носимый мущинами и женщинами въл тнее время); старый кафтанъ съ заплатами (у тур и бухар. халать, надваемый на рубашку мужчинами и женщинами, то же что въ Персіи – старое, изношенное платье воовще, называемое также отсюда жпан одтый въ старье, мет. ничтожный человкъ; бух. шырыны шапан бумажи, халать, ќырмызы шапан красный шелков. халать бухарскій (въ русск. чепанъ, жупанъ) – дейді [8, б.452]. Баскаков: жупан ~ жопан `провинциальный правитель` – титул у булгар: < copan ~ žopan ` župan + jupan < copan. tsou-pan > copan `серетарь, канцлер` (Ramstedt, 1951) (Баск. 1985: – С. 41).
Шапан сµзіне ќатысты бірер мєселені Е. Жанпейісов: шаѓи шапан, маќпал шапан, ќаптал шапан, бояулы тон, єміркен кебіс, саптама, жарма ќоныш саптама, жарма ќоныш етік сияќты ќамтып µтеді [37, б.131]. Дж.Кэстль: кедейлердіњ киімі т‰йе ж‰нінен тоќылѓан шапан, теріден тігілген шалбар мен шарыќ болды – деп жазды [54, б.121]. Ж. А. Манкеева жењіл шапанды жаздыќ киімніњ ќатарына жатќызды [52, б.40]. Шапан – зат. Ішіне маќта салып сырып тігілген, т‰рлі матадан жасалѓан сырт киім (ҚТТС, 1961: 474). Шапан – оны ќалыњ матадан арасына ж‰н, маќта салып, астарлап немесе ќос астарлап сырып тігеді. Ол негізінен тік жаѓалы, ішінара ќайырма жаѓалы да болады. Шапан: сырмалы шапан, ќаптал шапан, ќималы шапан деп бµлінеді (Шаңырақ, 1990: 327). Түйін. Мәшһүр-Жүсіп жасыл шапан, дүрия шапан, қызыл шапан, асыл шапан түрлерін қолданған. Жап>жаб>жау (жаулық-қараңыз). Жаулық екінші варианты түбір тұлғасы жап – деп қарастырған. Жабу > шапан > шекпен. Шекпен. Көк шекпенді көк бөрі – Қызылбастан хан Шошай (Қобыланды, 150); Кµк шекпенін бµктеріп, Ерлер жортар мал ‰шін (Аќтамберді, 59); Жаялықтан басқаға жарамайсың, Қадірі сенен қой жүн шекпен енді! (М-Ж., 126); Асаубайдыњ баласы Єбден болыс, Ќара ш±ѓа шекпенін берді шешіп (М-Ж., 133); Есіктен кіре алмайтын ќара шекпен, Орынды ќаќ жарып кеп алды тµрден (М-Ж., 56); …шекпеніне орап, жер ошаќќа кµмуге-аќ шамасы келіпті (М. Дулат, 200). Ќап ќалѓан ќайыршы боп шекпен киіп, Нан жоќ болса «палаудан бер» деп енді (Шєкєрім, 470); Кµк шекпенді біреу екі етегі жалп-жалп етіп, далаќтап, екі кµзі алаќтап, атын басќа-кµзге тµпелеп, елсіз даладан шыѓып, дєнеменен ісі жоќ (М-Ж: Олжабай батыр); Шелтірейіп арысыњ, Шенді шекпен жапќанѓа (Абай, 133); Тон ќабаттап, кигенім – шидем шекпен (Абай, 214); Шекпен зат. Ж‰ннен тоќылѓан яки тыстыќ матадан сырып тігілген сырт киім (ЌТТС, 483). Шекпен – ж‰ннен тоќылатын сырт киім. Шекпен тек ќана т‰йе ж‰нінен тоќылады. Шидем шекпен тайлаќтыњ ж‰нінен тоќылады (Шањыраќ, 327). Шекпен туралы да берілген түсініктер мынандай: С. М±ќанов: жаздыњ сыртќы киімі, т‰йеніњ иє ќойдыњ ж‰нінен тоќылатын шекпен, т‰йе ж‰нінен тоќылѓан шекпен дєулетті адамдардыњ ќолына т‰скен. Шамасы келмеген кедейлер шекпенді ќойдыњ ж‰нінен жасайды – дейді [53, б.114]; Л. З. Будагов каз. جيكْمَكْ шикмен 1) шить, вышивать золотом, جيككان шитый, вышитый, золотошвей جكين, جكن, جيكين а) чекинъ: вышивка, шитье золотом или шелками; чегедек-верхняя одежда замужней женщины деп түсіндіреді [8, б.507]; Шегу – ет. 1. Бір нєрсені µрнектеу, кестелеу (ЌТТС, 482); Олай болса, шек (тоқу) + пен (кет+пен) етістіктен зат есім тудыратын ќосымша – дейді А. Ибатов [72, б.132]. Л. З. Будагов тағы бірде: тур. جكين шкпн., кир., شكيان шкпан сукно толстое, кафтанъ суконный, جكمن طون шкмн дон зипунъ, кир. ш±ѓа شوغا شكيان шкпан тонкое, англ. сукно, ќра шекпан (асын сызған – А. Қ.) قراشكيان мужикъ (мужикъ) носяшій толстое сукно). (у баш. кир. чикменъ, бываетъ изъ овечьей шерсти, а у богатыхъ изъ черного сукна, обшитый кругомъ галуномъ; на голов Т‰ркі тілдерінде шекпен хаустма чµкмен `кµйлек, киім`, СС чекмен `сукно` (А. Ќурышжанов. Исследование по лексике … «Тюркско-арабского словаря». С. 221.), алт., тоб., тел. `жамылѓы (жањбырдан ќорѓанатын), кењ шалбар`, тар. `астары бар кµйлек` (РСл, III, с. 1956), тур. серкеп`сукнадан тігілген ќысќа кафтан` (ТРС, с.115), ќар-балќ. чеб-ген/чеп-ген, цеф-хен; ќ±мыќ. Чепкен `кµйлек, шеркесшік` (М. Хабичев. Карачаево-балкарское именное словообразование. С. 217), шув. сăман `сукнадан тігілген кафтан`, ќаз., ноѓ. шекпен `ерлердіњ сыртќы киімі, шаруалардыњ сукнодан ќалыњ ѓып тіккен киімі, `жаѓасы жоќ шаруалардыњ сукнодан ќалыњ ќылып тіккен киімі, ќырѓыздар шекмен/чепкен 1) `арасына маќта салып сырылѓан киім, (иненіњ екі ќадам араќашыќтыѓын саќтап отырып тігілген киім) киім, ќалың матамен тігілген киім (сукнодан ќалыњ ќылып тіккен киім т.б.)` 2) `астары жоќ сукнодан тігілген халат`, 3) каментай `сыртќы киім, ќалыњ қып салынѓан ж‰н` (Юсл, с.858, 371). Ср.: Čекчäк qара `ж‰н жамылѓы, ќ±лдардыњ киімі` (ДТС, с. 143). Батыс ќазаќстандыќтардыњ говорларында `тоќылѓан ќап`, мысалы: шекпенге тары салу керек (Ә. Н±рмаѓамбетов. Ќазаќ тілі говорларыныњ батыс тобы, 1978: 117). В. Г. Егоровтыњ пікірі бойынша шув. Сăхман, тат. сіб. Сÿкмєн, алт. Чекпен, тоб. Шекпен етістікке -ман / -мен / -пен ж±рнаќтарыныњ ќосылысы арќылы жасалѓан: 1) шув. Сăх, алт. сÿк `киіу, жыйу, жылтыњдау, с±ѓыну`; 2) т‰рк. Чех`киіну, тарту` (В.Т. Егоров. Этимологический словарь чувашского языка. Чебоксары, 1964. С. 185). А.Т. Ќайдаров шекпен сµзініњ т‰бірі шек кµне т‰ркілік сěк -пен салыстыруѓа болады `сыртќы киімді тігетін маќта ќаѓаз матасы` (МК, 5132) [73, б.302]. Б±л сµздіњ неѓ±рлым толыќ жєне де анаѓ±рлым жетілдірілген формасы Л. С. Левитскидікі: «Шув. Sєхmаn, sєкman < sєх < sик < soк; т‰рк. Soк-; тоб., алт. sик `с±ѓыну, жинастыру, ныѓарлау`салс: т‰рк. Soкman `т‰ркиялыќтардыњ ±зын ќонышты етігі`, dolaman (жєне dolama)` ерекше ќ±рамдаѓы жасаќ киетін сукнодан тігілген кµйлек`, гов. Бат.сіб. тат. sügmän`чекмень`, тат. čікman `шаруалардыњ ќалыњ сукнодан тіктірген киімі, чекмень, ноѓ. Seкрen т.б. < čiк < sěк < čек `тартып киіу» (Левитская Л.С. Историческая морфология чувашского языка. М., 1976. С. 136.). Шекпен этимология жаѓынан етістіктен туѓан т‰рі т‰рк., шаѓ. чаг. чäкмä ( < чäк + ма )`тартушы к‰ш, ‰лкен етік, дамбал, жылжымалы жєшік` (РСл, III, с. 1956). Çекте сµзі т‰рік тілінде `ж±мыс шалбары` деген маѓына береді (ТРС, с. 113). Б±л маѓынаны басќа т‰ркі тілдері де ќайталайды: аз. Чєкмє `етік, бєтіњке` чек етістік т‰бірінен тараѓан туынды зат есімніњ маѓынасына жуыѓы `тарту, суыру`; чєкмєчє `жєшік (ќозѓалмалы)` сол сияќты -чек т‰бірінен `тарту, тасу` (Севортян Э.В. Аффиксы именного словообразования в азербайжанском языке. М., 1966. С. 134, 364); ќаз. диал, шеккі таразы `весы`: жебір шеккі, жемќор агент (Ә. Н±рмаѓамбетов). Жегіш µлшегіш, ќанаѓатсыз агент`. Ќазаќ, ќырѓыз, ќараќалпаќтар да жєне басќа т‰ркі тілін тасушыларда мынадай маќал бар: (Ер шекіспей берілмейді) шекіспей сµзі де шек т‰бірінен µрбіген. «Чекишмек етістігі- чекмек `тарту` ауыспалы формасы» (Гаджиев Н.З., Коклянова А. А. Глаголы речи в тюркских языках // Историческое развитие лексики тюркских языков. М., 1961. С. 414 ). Шекпен сµзініњ этимологиясын шек (шегу) темекі шегу `табак тарту`, азап шегу ~ жапа шегу ~ жаза шегу `іштен тыну, к‰йзелу`, сапар шегу ~ жол шегу` алыс жолѓа шыѓу (ќыдыру)`, ж±мысќа шегу (жегу) `ж±мысќа ж±мылдыру`, ж±мысќа кірістіру`, атќа арба шегу (жегу), атќа шегу (жегу)` атты арбаѓа, шанаѓа шегу`, зиян шегу, кесте шегу, оќа шегу, д±ѓа шегу, шекіп ату т.б. ќарастыруѓа болады. Жоѓарыда келтірілген мысалдардан: шекпен / чекпен / чебген / чепкен / чепген / чäкме / чєкмє, чєкмєчє, шеккі жєне ќимыл иесі шекісу, шегу (темекі шегу), азап шегу, сапар шегу, ж±мысќа шегу/жегу, атќа арба шегу/жегу, зиян шегу, с‰рме шегу, кесте шегу, оќа шегу, д±ѓалыќ шегу, жаќ шегу, шеку (шекіп ату) сияќты етістіктіњ гомогені шек/ чек/чєк/чäк негізінен шыќќаны дау тудырмаса керек. Б±л гомогендік форманыњ ќ±рамына м‰мкін чэк `маќта ќаѓаз матасын да жатќызуѓа болады дейміз` (МК, III, с. 170). Етістіктіњ негізі болып табылатын шек толыѓынан чекнді `байлау (бауын байлады)`чэкнäді/чікнäді: ќыз чэкін чэкнäді `ќыз алтындалѓан µрнек салды` (Мк, II, с. 29; III, с. 316), ĉекіп I: ĉекіп jїрї `жібек жіп`, ĉекіп II `к‰містелген, алтынданѓан жіппен тігу` (ДТС, с. 143), шигтгээ 1)`асыл тастармен єшекейлеу, к‰містелген раманы бір жерге ќою`, 2) `мозайка ‰шін т‰рлі-т‰сті тастар`, шигтгэк `асыл тастардан ќабырѓаѓа єшекей салу, енгізу, бірдењкеге батыру` (МРС, с. 649) [7, б.18-21] Б±л орайда, Ш. Сарыбаевтыњ Шолоховтыњ «Тыныќ Дон» шыѓармасында кездесетін чекмень сµзініњ шекпен – деп берілгенін д±рыс санайтын пікірін ќ±птауѓа болады [65, б.471]; Шекпен сµзініњ орнына жамылшын сµзі де ќолданылѓан: Кµк жамылшын жамылып, Ерлер жортар мал ‰шін (М-Ж. Ауыз әдеб. үлгілері, 48); Қара шұбар манат белдемше: ...Жетелеп судан өтерде қара шұбар манат белдемшесінің етегін жинап алды (М-Ж., 19); Түйін. Мәшһүр-Жүсіп қой жүн шекпен, қара ш±ѓа шекпен, көк шекпен түрлерін қолданған. Шенді шекпен, шидем шекпен (Абай). Шекпен > пешпент. Пешпент. Азырќанбай, сен бала, алсањ керек, Ж‰зік, бешпент, келді ѓой алтын тоны! (ЌКБС, 51-52); Пешпент ойдым мақпалдан, Тақия, бөрік, үкі шоқ! (Қобыланды, 105); Пешпент лексемасына мынандай түсінік берілген: М. Қашқари ішмек қозы терісінен тігілген бешпент – деген түрін атайды [10, б.133]; Л. Будагов: шонақ бешпет – камзолъ безъ рукавовъ у Вамб. [8, б.498].; Бешпент – «Жењілдеу тігілген астарлы шапан» (ЌТТС); Є. Н±рмаѓанбетов: пєшм – ж‰н, жабаѓы, ал пєшминэ–ж‰ннен жасалѓан (тоќылѓан) мата жєне осыдан жасалѓан киімдер деген мағынада қолданылады (Пер. – рус.сл., 1983, 304); Осы т±лѓалы сµз парсылардан арабтарѓа µткен болса керек, араб тілінде: бишт – плащ іспеттес киім мағынасын береді (Араб. – рус., I, 1970, 86). Парсы тіліндегі «пєшминэ» т±лѓасы т‰ркі тілдерінде, оныњ ішінде ќазаќ тіліне ауысќан соњ «бешпент» ќалыбына дейін µзгеруі µте зањды ќ±былыс. Сµйтіп, «бешпент» сµзініњ тµркіні парсы тілі, б±л тілдегі оныњ алѓашќы мағынасы «ж‰н» дегенді ±ѓындырѓан екен. Е. Жанпейісов бешпенттің: қытайы жібек пешпет, тік иық ноғай бешпет, мауыты бешпет түрлерін атап көрсетеді [37, б.131]. Жиналѓан деректерге ќараѓанда, шапан- маќта, ќойдыњ жүнінен т.б. жасала береді. Ал, шекпен тек ќана т‰йеніњ ж‰нінен тоќылады. Екеуініњ бір-бірінен айырмашылыѓы осы.
Л. Будаговтың сөздігінде біздің зерттеп отырған объектімізге қатысты мынадай мәлімет кездеседі. Л. Будагов: п. кемха كمخا изъ чего въ тат. قامقه камка, дама, щелковая матерія, въ каз. кимха, бархать, въ бух. парча [8, б.137]. Сол сияқты Р. Шойбеков: «Ертеде қазақы тондардың бас тон, қызыл тон, көк тон, қара тон, ақ тон деп аталатын түрлері болды. Бас тон деп жоғары сортты жібекпен тысталған, қалыңдық жасауына енетін аса қымбат тонды айтқан. Тонды белгілі бір түске бояудың салттық мәні болды. Мәселен, тонның көк кездемемен тысталып, өңіріне, етегіне құндыз ұстаған түрі көк тон аталды. Мұндай тонды ертеде тек белгілі, атақты кісілер ғана киген» – десе [74, б.17]; Б. Сағындықов: «Слово «тон» в казахском языке означает один вид одежды – «шуба», а в памятниках – одежды вообще. Ким атлас тон йәрашур болса мә’ ләм (Мн, 62) (образованному к лицу атласная одежда). В казахском языке значение (по сравнению с памятниками) этого слова несколько сужено» – деп жазды [75, б.16]; Е. Жанпейісов: «Бұл «АЖ» – да жалпы киім атаулы мағынасын білдіреді. Тәкежан, Ысқақ дегендері бұрынғы ата абыройын бүгін кертіп жеп жүрген, тоны сұлу тұғырлар» – деп мысал келтіреді [37, б.96]; Ж. Манкеева: «Мысалы, ескі түркі тілінің деректеріне сүйенсек, «киім» мағынасында, бұрын тон сөзі кеңінен қолданылған: jani arij ton kediр «жаңа таза киім, немесе орrag ton» (ескі киім) – ЕТС, 574 – » дегенді айтады [46, б.20]. ДО:Н турк., то:н уйг. диал. Tон шығыс түрік, тон тур. тат, тöн тув, тон өзб, тум шуаш, tom барх. *-О: ұзақ дауысты дыбыстың архетипі ұйғырлар мен түркімендерде бұрыннан бар. То:н ~ тон көнеден `киім, көйлек, халат, тон` деген мағынаны берген. Соңғы мағынасы то:н ~ тон көне түркі ескерткіштерінде киім, халат, тон ХII – ХIII ғғ. пайда болған. Көне ұйғыр тілінде іш тон `іш киім, штан` қолданылған. Тон – деп сыртқы киім және ішкі киімді де атаған. Тон түркі тілдерінде киім, көйлек, сыртқы киім, халат, кең киім, кафтан, пальто, шаманның арнайы киімі, плащ, шинель, қой терісінен тігілген тон, әйелдердің жазғы киімі, тұлып – кар, қыр, қаз, ноғ, ққалп, алт; жаңа туған төлдің сыртқы қағанағы; төл, әскери қару, аяқ киім, етік, шалбар, сыртқы әлпет, тазалық, жинақылық, әйелдің денесі, емшегі (төсі) сарпайының үсті, жамбас жағы, қойдың ішкі жағы, алды т.б. мағына берген (Севортян, 1980: 262-264). Тон ұрғашының жыныс мүшесінің сырты мен іші (жылы, ыстық деген мағынасына қарап айтса керек). Өйткені, жас төлдің тоңғағы қатты дейді. Тоңғақтың түбірі – тоң. Тоң>тоңға (жерге қатысты тоң) байланысты: Көрмеймін қайда барсам мұз бенен тоң (М-Ж., 170); Тонау (тон+ау) (кимін алып кету) туынды түбір. Тон>«ту» (ту қой) сөзімен байланысты болуы мүмкін. Зерттеушілер тон//дон этимологиясы санкр. Thauna `киім, көйлек` дегеннен шыққаны күмән келтіреді. Көптеген авторлар до:н ~ то: н ~ тон шеттен келген сөз дегенге қарсы. *Тон архетипінің негізін Щерба `халат, киім` дейді. Г. Дёрфер *ton формасын қарастырады. Тон сөзіне қатысты пікірді Ә. Құрышжанов та айтқан [76, б.7-15]. Тон – аттың әбзелі (мон), калм. Ыдыс, үй жабдығы; tjn jün «жүн», деген мағынасы да бар. Чув. Тон-сбруя. Тонау сөзінің: әшекейлеу, киімі, киіндіру, жалаңаштау, шешу, шешіндіру, аяғына дейін шешіндіру, терісін сыпыру, алу, тонау, тартып алу, талқандау, т.б. мағынасы бар. Б±л ќара ќасќа ат Айдабол к‰ліктіњ к‰лігініњ ішінде µсіп µнген майлы тон шегірдіњ шегірі Єліс‰йірдіњ ќара ќасќасы атанѓан екен (М-Ж., 89); Киім деген мағынасы кейін пайда болған. Л. Будагов тонның киім, көйлек, кафтан, тон, жүн, тері, аттың қылы, штан, етік, аяқ киім, әйелдердің жазғы киімі т.б. жиырмаға жуық мағынасы барлығын көрсетеді [8, б.753]. С.Е. Малов: тон – сыртқы киім, кафтан, тон, ақ тон, арығ тон, ашып кеткен сүт, тоңу деген мағынасын көрсетеді [11, б.121]. Тонның бір түрі алғалы – түлкінің терісінен тіккен тон (Будагов, 84). Себіл тон-оқ өтпейтін тон. Оқ өтпейтін, өлмейтін кісіні жан себіл дейді (Ш.У, 320). Тон – верхняя одежда (Радлов, 1176). жүктеу/скачать 2.31 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|