Мәшһүр-Жүсіптің өмірбаяны

Әзден дос заманында бір түрлі жақсы болыпты. Керей Имансыманның асында Әзден абыздың Тұрлыбек жеке дара қылып күткен екен. Соғымын бөлек сойдырып, үйін аулаққа тігіпті. Осы күнде сол Әзде абыздың тұқым -жұрағатын таратсақ, Ақжіг абыздан туған төрт Мұхамедтің біреуі Сермұхамед . Сол Сермұхамед туған бес ұл. Сол бесұлдың бірі біздің өз әкеміз Көпей марқұм. Ең үлкені Шаншар, онан соңғы Мыңжасар, онан соңғы Жүзжасар, онан. соңғы Көпжасар.ең кенжесі Мағырып.кішкене қораш болып туған соң, Көпжасар аты қалып, Көпей атанған себебі солай болыпты.

Қазақта баланың үлкені қадірлі болады, кенжесі қадірлі болады, «ортаншыға оқ тимес, оқ тисе де боқ тимес» деп қадірсіз, құнсыз ұстайды. Ата мұрасы жер ең үлкені мен кенжесіне тиеді, ортаншыға қаңғырып қайда кетсең, сонда кет дегендей қылады.

Мұны айтып жатқан себебім, өзі қораш туған соң өзі баланың не үлкені, не кенжесі болмаған соң, әр сыбағадан кемшілік көрген соң атамыз марқұм он сегіз жасында «оқу оқимын» деп Қызылжарға жаяу қашады. Барып медресеге кірісімен ауырып қалыпты. Үш - төрт ай ауырып жатқан соң, ауырғандағы қалған қаражатын төлеп құтылу үшін Ахметжаудыр деген ноғайға қарамалайлыққа тұрыпты. Фамилияларын Фатихалла Бикташов дейді екен. Сол қарамалайлыққа тұрғаннан ноғайлары рұқсат бермей, босатпай, Түркістан, Ташкен, Бұқараға алып кетіпті. Сол жақта жүргенде көп малмен Арқаға шығарып, Қарсұн - Керней, Әлтеке –Сарым, Тама, Өр атанып көп жүріпті.

Тоқаға Телқұозы, Байқозы, Қарақозы үш қозы да жатады екен. Нұра бойында Еңлік аулы да, төре Қоңырқұлжа, Әлтеке -Сарым, Жанғұтты да, Тама да, Қаңлы да жатады екен.

Өзіміз ат арқасына мінген соң, жүрген - тұрған жерінің бәрін аралап көрдік. Қырық жастан асқан соң, рұқсат беріп, «өз қолыңдағы өтпей қалған тауар еншің»,-деп сонымен жолда Қоңырқұлжа төренің аулында жатып, Алтай, Мұрат, Танаш, Қапайдың қызын алып, өзі қырықтан асқаң кезінде Танаш қызы Ұлбала марқұм анамыздың он сегізінде қой жылы ережеп айында жұма күні жалған дүниенің жарық жүзіне келген екенбіз. Қырық екі жасында біз туған қой жылы болған. Анамыз марқұмның жылы қоян еді, он жетіден он сегізге аяқ басқан-да ең тұңғышы көрген перзенті біз болыппыз. Бес жаста Баянаулда Бұқарадан оқып қайтқан Нәжімеден хазірет сол зат шәріптің ғұзырына келіп, алты жаста мағынасымен «Шар кітап» оқып, сегіз жаста және Баянаулда молда Хамыралдин ахұнның алдына отырып, тоғыз жаста Мұхтасарды білген. Жиырма тоғыз жаста Бұқараға барып медресе мырза Ұлықбекте Хамзе қожадан, ноғай медрессесі Сыражалдин муфтиден дөріс еқып, Миракөнде Сахыпзәде немересі хазрет ишан менен Мәлік тәрбиесінде болып, отыз жеті жаста' Тәшкент шаһарында «Бесағаш мақаласында Әбілқасым хан, ишан қасында тұрып, немерелері Әкірам хан төреден тағылым алып жортуы көп болып, оқып білуі аз болған.Үйлі - баранды, қатынды -балалы болған соң атамыз марқұм «бай жігіт болдым» деп қаракесек, сүйіндіктердің аралығынан қоныс қылып, отырықшы жай қылмақшы болып, Желтау Шоқпардың қасында Күйеушоқы деген жерден екі ағасы, бір інісі ағайынды төр-теуі болып бір жаз жатып үй салдырып.арық ағызып,егін - жай, пішен - шабындық жер қылмақшы болған. Саудадан жиылған өгіз, ту сиыры аралас жүз сиыр, төрт жүз қойды күзгі ақ сабан кезінде Қараөткелге айдап, арзан сатпаймын деп қайта айдап келіп.қарға салып, сол тауықтың жұты деген жұт соғып, барлық малды қырып алып, Күйеу-шоқының түбінде күйеу болып шоқиып отырып қалыпты. Сонан соң «дүние - мал жолдас емес екен ғылым жолдас екен» деп жаз шыққан соң, мына үш жасар баламды оқуға беремін деп Баянаул қаласына көшіпті. Қалалы жер мешітсіз болмас, мешіт болса, молдасыз болмас деп. Ол күнде Баянаулға мешіт салынған жоқ екен. Орнын белгілеп салуға жаңа даярланып жатқан кезі екен. Қаланың күнбатысынан бір қазақ - орыстың шатырсыз үш бөлмелі үйін сатып алып, мешіт орны деген жердің көк желкесінен үй салдыра бастайды.

Ит жылы қалаға бес шақырым жер Ысмайыл Қызылағаш деген жерде Сатылған, Садыр, Асубай, Жұмабай деген жатақтармен бірге қыстап, ағаш үй салынып бітпеген. Бірнеше жыл сол Қызылағашта тұрып қалған. Біздің бес жасқа аяқ басқанымызда Павлодарда неше жыл тұрып марқұм болған Нәжімеден хазірет Арқаға алғаш келгенде, Мұсаның қожасы Сәт қожа марқұм қолында ұстап бала оқытқан молдасы екен. Өз үйлері күйіп кеткен себепті Баянаулда пәтерде түрып, қолындағы молдасы Байжан хазірет салдырған ескі медреседе бала оқытып, бес жасар бізді бес шақырым жерден алып келіп, «ағузу, бисмілләні» сол кісі үйреткен екен. «Балаң Бұқара балаларындай зерек екен. Мұны Әптиек Құранмен алдандырмайын, оны өз үйімде жатса, естумен үйретейін деп «Шар кітапты» оқысаң.әр кітапты оқисың деген, ата - бабаңның мақалы бар еді ғой. Соған салып жіберейін» депті. Құр қарасы емес, мағынасы мен екі қыста «Шар кітапты» түгелімен жаттатыпты. Содансоң құлаққа естілгеннің бәрі жат жат бола бастап, естілген сөздің ұғылмай қалғаны жоқ болса керек? Ол күнде ескі закон, Мұса дуанбасы, Секербайқазы Баянаулға Мұса мырзакеліп: «Сопы, балаңды алып кел, көремін, деп алдына алдырып сөйлетіп, мынау жұртқа Мәшһүр болып, жұрт қулағын шулатайын деп тұр екен. Болсын пақыр - ай, көп жасағыр екен, сопы, бұл балаңа үкі тағып қой, бұдан былай үкісіз жүргіз бе», - депті. Сонан Мұса мырзаның алдына шыққан соң, үйге жеткенше тоңып қалар деп жолда Хамар хазіреттің үйіне келіп мырза-ның жақсылығын айтқан соң, Хамар хазіреттің бибісі Бибімариям Ғабдолла Хәлпе қызы өзінің жалғыз қызының басындағы үкісін жұлып алып өз қолымен бөркіме қадады. Содан соңғысын сендер сұрамаңдар, мен мылжындамайын. Ауыздан шыққан лебіз бәрі менікі болды.

Қазақ ішінде айтылған елеңнің құлақтан құлаққа естілгені жетпей қалғаны жоқ. Он бес жаста ұйықтап жатқанымда өзіме танымал ақындардың бірі қыздарға жазатын сөзден үш ауыз өлең үйретті. Үйге келсем, есімде даяр тұр, қағазға жаздым, содан соң-ақ еркіме қоймады, өлең жазуға түсіп кеттім. Ал енді Мәшһүр болмасқа немене?

Жабысты маған өлең он бес жаста,

Жұрт айтты не қыласың, -деді, -таста.

Сөйткенмен қоя алмадым бір білген соң,

Мінім жоқ журтқа қылған онан басқа.

Бір мектепте қанша бала біздікі болды. Үйге қақсап айтып келетұғын болдым. Пәлен баланың сабағы мынау, түген баланың сабағы анау деп. Сондай болған соң, атамыз марқұм үйге отырғызбады, қай жерде оқу бар десе, апарып тастайтын болды. Біздің сегіз жасқа анық толған кезімізде, қоян жылы Қамардин хазірет Омбыдан көшіп Баянаулға келді. Баяғы шатырсыз ағаш үй түгел баспана болуға жарап, атамыз марқұм да қаланда қыстайды.

Біз алып барып ол кісіге берген соң: «Бұл балаңды оқуға басы бүтін бересің бе, жоқ.бүгін оқытып.ертең қойдырасың ба»,- дейді. «Өзінің емірі бойынша оқудан айырмайын деген ниетім бар, тақсыр», -дейді.

«Шар кітапты» танымал болған сөз одан іркіліп тұрып қалайын ба, ол кісінің аузынан шыққан сөзді екінші ойлануына келтірмей, сұраса қайта өзіне айтып бере берген соң, қызығып үйрете берді де жазған зар жақ тарсылдатып жатқа соға берді. Жалаң сабақ оқумен тұрған жоқ, «Қозы Көрпеш - Баян Сұлу», «Ер Тарғын», «Төрт жігіттің өлеңін» жазып алып жатқа соғып, көрінгеннің алдында самарадай қақсайтұғын болған соң, көзге түсіп, жұрт аузына іліне бастадым.

Бозбала, менің атым Мәшһүр -Жүсіп,

Кетемін сөз сөйлесем желдей есіп.

Бәйгеден келіп жүрген келмей қалып,

Тұғырдан шабатуғын кеттім түсіп.

Әуел бастағанда қыздарға өлең жазып.қыздарды мақтауды өнер көріп.сонымен желігіп кеттім. Сонан соң парсы хикаяларын өлеңмен қисса қылуға құмарланып, онымен біраз алдандым. Онан бері келген соң «Пайғамбар миғражын»,«Дүниеден өткенін», заманындағы атағы шығып, ауызға ілінгендерді. Бұрынғы - соңғысын түгел өлеңмен сөйлеп кеттім...

Ш. Айманов атындағы жалпы білім беретін гимназия мектеп-интернатының қазақ тілі және әдебиет пәнінің мұғалімі, ПМУ ізденушісі

нан қаза тапқан. Мәшекеңнің одан соңғы перзенті Пазыл. Бұл кісі өмір бойы мұғалім болып өткен ¥зақ жылғы ұстаздық еңбегінің жемісі елеусіз қалған жоқ. Кеңестік замаңдағы ең жоғарғы награда –Ленин орденімен марапатталып, 1969 жылы бақилыққа атганады.

Революцияға дейінгі қазақ әдебиеті тарихы, оның ішіңде 1916 жылы Қазақстандағы ұлт-азаттық көтерілісі тарихы сөз болғанда, көбінесе 5-6 ақын төңірегінен аса алмай жүрген жай бар. 1916 жыл өдебиеті дегенде, оның өзін екіге бөліп қарастыру жөн тәрізді. Біріншісі - сол 1916 жылдың өзіңде туған шығармалар да, екіншісі-1916 жыл шындығы туралы кейінірек жазылған туындылар. Біздің байқауымызша, сол 1916 жылдың тікелей өзіңде жазылған шығарма-лар мүлде аз көтеріліп жүр соның бір кәрінісі - арнайы оқулықтарда және ғылыми әдебиеттерде Әмен Мәшһүр -Жүсіпүлы Көпеевтің 1916 жыл дүрбелеңі хақында сол кезенде жазған.[2]

Әменнің өзі бала жасынан өлеңге машықтаныпты. Ол әртүрлі жағдайға байланысты өзінің сүйеніші мен күйінішін қағаз бетіне түсіріп отырған.

Әменнің айырықша ерекшелігі - жаттау қабілеті мықты болып-ты. Немере інісі Төлеубай Шөрөпи баласының айтуы бойынша ол қисса - дастандарды жатқа соғумен бірге, ақыңдардың да билердің де отты туындыларының бір сөзін мүлт жібермей ұзақ уақыт толғайды екен. Әсіресе, Қаз дауысты Қазыбек, Шоң, Саққүлақ, Бекболат, Тіленші сияқты билердің ақыл - нақыл сөздерін Бұқар, Жанақ,Сақау, Сұлтанмахмұт секілді ақыңдардың отты өлең- жырларын өз туын-дысыңдай сүйіп, сүйініп айтатын көрінед.

Әмен Мәшһүрұлы Көпеев енді өмірін жаңғыргып қазақ даласы-ның әйелдер теңсіздігін теңей білген өз заманындағы қыздарды қор-ғаштап, сол қыздарға тек әділетті жолды таңдай білген.[3]

Әмен өлең жазумен айналыса жүріп, жасынан қағылез, зерек бо-лып өсіпті. Әке мен шешенің қасы мен қабағына қарап ата - ананың жанын түсінуге,екі сөйлетпей ұғуға тырысыпты. Жұмсаған жеріне дер кезінде барып, айтқан тапсырмаларын барынша орындауға тал-пынады екен. [2]

Кейбір деректерде Әмен 1890 жылы Баянауылда туған дейді. Әкесі мен шешесі ибалы, көргенді, өнегелі етіп тәрбиелепті. 1917 жылы Семейде екі жылдық оқытушылар дайындайтын курсты жақсы бітіріп шығыпты. Ақын 1920 жылы сол замандағы ортақшыл парти-ясына мүше болып, қазақ съезіне Павлодар уезінен уөкіл болып сай-ланыпы. Осыдан кейін Орынбор қаласына ат басын тіресе керек. Әмен ақынның көптеген толғау, терме, дастандары болған да шығар. Алай-да соның көбі уақытында хатқа түспегендіктен бұл күні қолға тиген жоқ. [3].

Ал баспа сөз бетінде ақынның өлген жылы жансақ көрсетудің де куәсі боламыз

[ 1 ]-«Егемен Қазақстан» газеті, 30 сәуір 2003 жыл.

[2]-«Ұлы еді қарсы туған көк дауылға». Мақала аты.

[3]-«МәшһүрЖүсігпіңұлы». «ЕгеменҚазақстан» газеті.

мәселен Дихан Әбілов Әменді 1924 жылы тап жаулардың қолынан қаза тапты дейді. Әменнің өмірі, қалай өлгені туралы құнды деректер Жолмұрат Жүсіпұлы қолжазбасында баршылық: « Совет өкіметі келген уақыттарда бір кедейдің қызы бір ауқатты адамға әйелдікке ықтиярсыз сатылып кетеді екен. Совет өкіметі орнаған соң, жалпы әйел теңдігі, бостандығы, правосы берілген соң әйел №14 интернат мұғалімдеріне, Әменге келіп, жөн - жайын айтып, сүймегенінен айрылу босану жолын сұрайды. Әмен ерекше турашыл, әділшіл еді. Ол осы әйелдің арызын, өтініштерін жазып беріп, әйелдер правосын қорғайтын заң орыңдарына бергізеді. Заң орыңдары іс қағазды тексеріп, әйелге бостандық береді мұнан кейін әйелдің бұрынғы күйеуі Әменге қас болып, аңдып жүріп, қапысын тауып жарып өлтіреді. Әмен өкімет тәрбиесіне толық кездесе алмай, мақсатына жете алмай, жүрегіндегі асыл сөздерін, жақсы пікірлерін көшшлікке көрсете алмай кетті. Ол сол уақытта Ташкеште шыққан «Ақ жол » газетіне бірнеше мақала, өлеңдер беріп тұрды».[2]

Бұған дейінгі өлеңдері Мәшһүр - Жүсіптің ортаншы ұлы Мұхаммедәмен туындысы ретінде саналып келді. Оған 1916 жылы Ресей патшасының июнь жарлығына сәйкес Әменнің майданға қара жұмысқа аттануы - бәрі оқиғаның жуан ортасында жүрген бас қаһарман атынан баяндалуы негіз болды. Әйтсе де Мәшһүр - Жүсіптің кезіңде Иманжүсіп, Мәди т.с.с. атынан өлең жазған демек Әменді алға ұстап шығарма жазуы мүмкіндігін ескерген жөн. Бұл туындың авторы Мұхаммедәмен емес, Мәшһүр Жүсіп екендігін ақынның Мәдина деген қарындасынан туған жиені Жолмұрат Жүсіпұлының өз қолымен жаздырып қалдырған мына ескерту арқылы анықтадық: «Мәшһүр Жүсіптің 1916 жылғы июнь жарлығымен Мұхаммедәмен деген баласы призывқа алыньш бара жатқаңда: « Әменнің жазып кеткені» - деп, жазған өлеңі.»

Әмен 1916жылғы июнь жарлығы тұсында майдан жұмысына алынып, сол дүрбелеңнің ішінде болған адам. Сол жылдарда көрген білгені туралы біраз шығармалар жазған.

Жолмұрат Жүсіпов естілгенде Әмен Көпеевтің туындылары сол өзі өлген Ташкент қаласында қалғаны, біреулердің қолындаболуы мүмкін екені, оны іздестіру керектігі айтылады.

Соңдай - ақ белгілі жазушы Зейтін Ақышев Әмен ақынның 1920 жылдары Коммунистік партияға мүше болып, мемлекеттік жұмыстарға қатысқаны туралы айтады. [2]

« Қазақтың кем, қор әйеліне теңдік әперем деп өлетін жігіт аз. Әйел теңдігі үшін бірінші құрбан болған жігіт - Әмен. Қазақ халқы жоғалмай жасайтын болсақ, әйелдер Әменнің атын алтьш жазумен жазып бойтұмар етіп сақтай, маңдайшасына іліп қоюға міндетті...»-дейді Жүсіпбек Аймауытов қатты тебіреніп толғаған, қайғылы қазаға ұшыраған Әменнің қасиетін қара сөзбен жырлаи берсе, ешбір таңда-нуға болмайды. Мұны біз жазушының байыған, түйген, сезген шыны мен сыры деп білеміз.

«Неге ерте мезгіл жол қартайдың деп, Әменді көрген болсаң кінә қойма?» - деп Мәшһүр Жүсіптің өзі толғағандай ел - жұрт дегенде іші - бауыры елжіреп тұрған жақсы азамат жалыңды ақын Әмен өз халқымен бірге жасай береді.

Ақын Өтебай Тұрманжанов « Қазақстан пионер » газетінің 1958 жылғы 24 сентябіріндегі «Жассұңқар» мақаласыңда: «... жиналысты ана тілі мұғалімі Әмен Жүсіпов дейтін ағамыз ашты.[3]

-Біздің мекгебімізде комсомолдар құруға Ғани Мұратбаев жол-дас келіп отырды Мұратбаев жолдасқа берілді деді,- деп жазып еді. Журналист - жазушы Жүсіпбек берілді, көпқыз құтқарылып, ұйымға оқуға тартылды. Феодалдар, ишан- молдалар

[2]-«Ұлы еді қарсы туған көк дауылға».Мақала аты.

[3]-«Мәшһүр Жүсііггің ұлы». «Егемен Қазақстан» газеті.

бұған оңай көне болған жоқ. Еріксіз күндіктік жүрген қыздарды босатқаны үшін Арыстан еңбегінде: « Социолистік Қазақстан», 1958 жылы: «Күн сайын комсомол жиналыстарыңда, комитеттерде паранжі салтанатпен ашып қалың малға қатты соққы оқушы комсомолец Әмен Жүсіпов Ташкетте қаза тапты»,- делінген. Соңдай - ақ жазушы Жайық Бектұров жазған мына мәлімет бар: « Әмен Жүсіпов 1920 жылы Орынборда тұнғыш Советтер съезіне Керекуден делегат болып қатысып, аз уақыт болса да белсенді совет қызметкері болған».

Енді біз Әмен ақынның өмір жолына көз жайып көрейік. Әмен-Мәшһүр Жүіпгің ортаншы ұлы. Ол кісінің айтуынша: «өзінен өте туған баласы - Әмен». Мәшһүр- Жүсіптің жиені Жолмұрат Жүсіпов

жазбасында: «Әмен арапша, парсыша, түрікше, орысша, қазақша орта сауатты мұғалім еді делінген.

Әменнің мезгілсіз өлімі Мәшһүр -Жүсіптіп көңіл - күйіне, денсаулығына, шығарма жазу - жазбауына да көп әсер еткені туралы мәліметтерді Жолмұрат жазбасынан кездестіреміз.

«Әмен Мәшһүр - Жүсіпұлы Көпеев дүниеден қайтқаннан кейін өзінің қызмет істеп, еңбегін сіңіріп келе жатқан №14 қазақ мектебі, оңдағы жастар клубы, бау- бақшасы, тағы әлденедей ұйымдары марқұм Әмен Жүсіпұлының атында болмақшы болды»,- деп жазған.[2]. Мәшһүр Жүсіп Көпеев шығармашылығындағы Мұхаммедәмен бейнесіне келетін болсақ, Мәшһүр Жүсіптің « Мұхаммедәменді жоқтау», «Мәшһүр Жүсіптің Әмен атынан сөйлегені» өлеңдеріне талдау жүргізе отырып толықтырамын.

Мұхаммедәмен бейнесін толықтыра түсетін «Мәшһүр Жүсіптің Әмен атынан сөйлегені» атты өлеңіңде. Мұхаммедәменнің өмірі мен атқарған қызметі туралы өлең түрінде жазуда бір себебі мынада біріншіден, Мұхаммедәмен қазаққа еңді таныла бастаған болды. Баласының атын жаңғырту яғни ел есінде қалсын деген атпен өз шығармашылығына арқау еткізсе, екіншіден, 1916 жылғы оқиғаларға арналған шығармалардың тақырыбына ұлғайта түскеңдей.

Мұхамедәменнің атынан баяндай келіп, Мәшһүр Жүсіп қош-тасу сарынын кейіпкердің атынан бьлай баяңдайды. Мәшһүр Жүсіп Әмен атынан сөйлегені өлеңінде:

10-шумағында:

Жарқырап ай мен күндей келер едік,

Құламай аман өтсек бағанадан.

Не болар артта қалған үйдің іші,

Тұрған соң бала айырылып ата-анадан?!

- бұл шумақта үй - іші, ата - ананың қамын ойлаған бала туралы жазады.

12-шумағында:

Тетелес қарындасым Әминажан,

Айтайын саған еңді кімнен сәлем (салам)?

Екеуіміз бір ұяда қалын едік:

«Тұрар деп қылып дауа!»-ойыма алам,

- бұл шумақта жалғыз қарындасты аңсаған аға мұңы туралы жазған.

14-шумағыңда:

Төрт бөліп түн ұйқысын тұратұғын,

Қайтейін жоқтығыңды, қайран анам!

«Әкеңнің ең жақсы – жездедей - ақ»,-

Соны айтқан бұрынғыда әулие адам,

- бұл шумақта ананың қадір қасиетін анаға жетер асқар жан жоқ дегендей бұл өлеңде анасыз өмір жоқ екендігі жайлы айтылған.

[2]-«Ұлы еді қарсы туған көк дауылға».Мақала аты.

Ақын өлеңде тағы бір қыры сол замандағы ел бейнесінде он тоғыз, және отыз бір жастағы адамдар арасында список құрып қара жұмысқа салып, болыстар байларды ірікееп алып қалғанды озбырлықты жазады.

Жеке адам басын қадірсіз қылған ақ жандарды да былай сынайды:

Торланып талай жалгыз, талай маңғаз,

Асаулар үзіпторды қала алмаған.

Қүнымыз біздің аттан оңай болды,

Жақсы атты еріксіз зорлап ала алмаған.
Солдатқа алынған боздақтардың қиыңдығын суреттегеңде ақын:
Шын қиын бәрінен де мынау болды,

Ал енді жай - күйіңе қарамаған.

Тұрмайтын ұйқың қанбай боздақтарым,

Тұрдың ба алаң қарақ сары таңнан?!

Қам қылып ат пен тонын ала алмаған?!

Жас бала жол көрсеткен боздақтар көп,

Аяғын бұрын қадам сала алмаған.

Өлеңнің көркемдік ерекшелігіне келетін болсақ, Мәшһүр Жүсіпұлы Көпеев өз шығармаларында діни сөздермен, діни филосо-фияны көп қолданған мына шумақтан аңғарамыз.
Балалар, артта қалған, ал есіңе,

Дөкейі «жеті жетім»- қандай адам?

Жетімдік- пайғамбардың бір мирасы,-

Демесем, сөйлей берсем, естен танам.

Не келер қанша айтқанмен біздің қолдан,

Жазуы бар бір Алланың не дұр шарам?!

Істемей ауыр жұмыс жүрген басым,

Тауына Кавказ арман (армян) қалай барам?!

Шегініп ешбір мойын қала алмаған.

Мақал бар: «Аз сөз- алтын, көп сөз көмір»,

Мұны [мен ] сөз аяғьш тамамдаған.

Құр сүлдең, жүре алмайсың, басып қадам.

Патшадан құрық түсті басымызға,

Жансақтап, паналауға қайда қалам?!

Бұраңдап жүре алмайсың, басып қадам.

Еш лаж (ғилаж) қолымыздан келмеген соң,

Қарата Керекуге бастық қадам.

Қүбылып толқын боп түр күллі ғалам.

Қалдырып қүбырларға өрнек үшін,

Кетейін бір сөз сөйлеп, келсе шамам.

Өлеңнің көркемдік ерекшелігінде ақын сөз қолдасында.

Жарқырап ай мен күндей келер едік,

Құламай аман отсек, бағанадан.
Не болар артта қалған үйдің іші,

Тұрған соң бала айырылып ата - анадан?!

Не болар артга қалған үйдің іші,

Тұрған соң бала айрылып ата-анадан ?! қаһарманның ішкі - жан дүниесінің сезімін психологиялық сұрақ арқылы, ойтастайды.

Өлең құрылысына келсек: 25 шумақ, 100 тармақ қара өлең ұйқасымен жазылған.

Бұл өлең ақынның 65 жасында жазылған 1921 жылы жазған екендігін мына сөзінен аңғарамыз.

Қан түсті алпыс үште аяғыма,

Оқ тиіп түзде жүрген саяғыма. - саяғыма саяқ сөзі түзде жүрген

Мұхаммедәмен бейнесін ауыспалы мағынада қолданған. Ортаншы ұлы Мұхаммедәмен қазасына қайғы мен мұң шерін өлең мен тарқатады.

Ақын Мәшһүр Жүсіп Мұхаммедәмен бейнесін оның ішкі пси-хологиясын мына бір шумақта толығымен жеткізеді:

Толық боп көзге түсіп тұрған төлім,

Жұрт қолына алынған аққан сөлім.

Турашыл, түзуіділдік сыбағасы-

Кесемді әуел ақыр нақақ өлім.
Мұхаммедәменнің турашыл мінезін тағы да дәлелдей түскен ақынның:

Жасымнан бұрылмаған бетім ыққа,

Ұл еді қарсы іуған атқан оққа.
-деген сөздерінен ақын қайғыға қарсы тұрған ішкі сезім бейнесін суреттейді.

ІПаһит туралы айтатын болсақ кейбір діни өлеңдерінде «ақ өлім» деп те айтылады:

«Шаһит боп өткеніне-деп - бұған нан?!

Демейді: «Жаман өлім» - тіпті мұны,

Шаһитті кәрбаланы естіген жан.

Ұлты үшін елі үшін жанын қиған Мұхамедәменнің теңсіздікте бір жас қыздың бақыты үшін күресу Мұхаммедөменнің қайсарлық-пен жасаған ерлігі. Оны Мәшһүр Жүсіп былай дейді:
Түскен жоқ олжа болып шабындыдан,

Жарамсақ, шықпайды өнер жағымдыдан.

Ұлт үшін жаннан кешіп, өлді шаһит,

Өлмей ме жаман да үйде қағындыдан?!

Отырмын Хақ ісіне мен ден қойып.

Жемісім ақыретлік толық болып,

Есірдім: ішпей мас боп, жемей тойып.

Сүйгенін: «Шұнағым!»-деп, у ішкізді,

Аузыма сүп-сүйкімді балдан тәтті.

-деп қайғысын уға теңеп ашына жырлайды. Мөшһүр Жүсп Көпеев ендігі Мұхаммедәменнің орыны бақилық екендігі соңғы шумақта былай дейді:

Ешкімнен кем болған жоқ көріністе,

Жаманға оңі түгіл, жоқ кой түсте.

Кінәсыз жас жиынның (хыбының) орнын берді,

Түсіріп жүрт козіне отыз үште.

Мәшһүр Жүсіп жоқтау өлеңдерді де көп жазған: Исабек Ишан, Тайшық Ноғайұлы, Хұсайын Боштайұлы, Қамардин Хазірет, Мұқыш Жұпарүлы осылардың ішіңде Әмеңді де жоқтаған.

Жоқтау жыры дегеніміз - қазақ ауыз әдебиетінің көне түрі. Сүйікті ата - анасы, жалғызы, жары, ел арадағы батыры, қадірлі адамдары қайтыс болғанда, ішкі жан күйінішін сыртқа шығарып жоқтау айтатын болған.

Бұл туынды Мөшһүр Жүсіп Көпеев таңдамаларынан алып жал-пы өлеңнің тарихтылығына тоқталсақ: Бұл өлең бұрын еш жерде жарияланбаған және сол 1176 папка, 174 (180)-175( 181)-беттері бой-ынша әзірлеңді. Әулеттік мұрағатта: Фазыл, Жолмұрат көшірмелері сақталған.

Өлеңнің бір ерекшелігі Мәшһүр Жүсіп Көпеев бұл туындысында Әменнің Ташкенгтегі атқарған қызметінен бастап іскерлік шеберлігін баяндай келіп Абзал азаматтың қазаға қалай ұшырағанын оның не себеп болғандығын айта келіп Мұхаммедәменді ақтық сапарға қалай шығарып салғаңдығын тура қасында тұрған адамдай өзі емес болған оқиғаны Уәлихан Омаровтың аузынан баяңдайды. Мысалы:

Ташкентте қаза тапты Әмен өзі,

Әмен Ташкенттегі 5 интернат, қазақ қырғыз баласына білім бер-гендігін айтып келіп ондағы ұстаздарға тоқталады:

Мың жарымдай оқыған бала,

Сарт, ноғайдың школы басқа жерге (жана)

Сегізі - орыс, мұсылман жиырмасы,

Мұғалім өткерілген өңшен дана. ӘменніңТашкентке бару себебінде Киргизский крайдың Орынбордан бұйрық арқылы жіберіп қасында болғанын айтады. Әменнің іске ширақ екендігін жұмысты жұмылдыра жіберген іскерлігін былай баяндайды:

Екеуі жалықпас тіке тұрды,

Таңырқатып, тамсантып қыр мен сырды.

Он төргінші интернат бос түр еді,

Өзі барып, тіленіп, соған кірді.

Жалғанға кім бар дейсің жарып тұрған,

Қалжырап әркімдер - ақ арып тұрған.

Интернат Әмен кірген он төртінші,

Бәрінің ең алды еді барып тұрған. Ақынның шеберлігі сондай Мұхаммедәменнің тұрағы сол интернат екендігін айта келіп Әменнің ажалына себепкер болғандығын баяндай келіп:

Ежелден ерге бейнет ұрғашыдан,

Елжіреп іші ерумен көз жасынан

Бір кедейдің сатылған қызын аяп,

Жоқ жерде жетті-ау ажал болмашыдан! - Әмен ақынның адамгершілігін көрсеіеді.

Әменге қол салған төрт переселен ұрысы қызыл бастың деп айтатын қатыгез жандардың Әмен аузынан дұшпандар деп айтқызады:

Іс болды таңтамаша көргеңдерге,

Шыға алмай кетті есіл ер биік өрге.

Әмештің басар биігі мол болашаққа жете алмай кеткеңдігін есілер деп айтуынан байқалады. Қазалы хабарға зиялы қауымдардың бірдей ат салысқанын мына өлең шумағынан аңғарамыз:

Бәрі де оқымысты, уыз жастар,

Бірге ойнап, бірге жүрген замандастар.

Үш жүзден, жиылған жан, асқан шығар.

Ығай мен сығай өңшең асыл тастар.

Мұхаммедәмен рухына жасаған мұсылмандық парызын былай суреттейді:

Қыз - қырқын, толып кетті қатын - қалаш,

Орыс, қазақ, ноғай – бәрі аралас.

Өлімі көп тіріден артық болып,

Осыңдай сый құрметпен көмілді жас.

Ұсталар өзіне арнап табыт жонған.

Үш рет формасына сурет басып,

Жөнелткен тәрбиелеп сөйтіп қолдан.

Топырақ қорған сыртында тұрады сол.

Гауфман памятнигі тұрған жерден

Саналса да отыз бес минуттік жол

33 шумақ:
Мұндай ұл туа бермес бұл алаштан,

Алашқа абыроймен атын шашқан.

Ташкенттен Уөли жазып альш келді:

Қандай боп өткендігін сурет басқан.

Теңеліп жұрт болды ғой бұл күнде ірі.

Бұрынғы жандараралдың қатындары

Шығатын жаз сейілге майлау жері.

Орыннан табылады артық- кемі.

Күз болмай, көгал айда шөп қуартқан,

Күшті дерт ажал соққан, жоқ біремі.- табиғатпен салыстырған.

Әменге жасалған құрмет №14 интернат мектеп үйдің атын береді.

Басылған Құдіреттен мөр таңдайында,

Болды екен мұнша өнерпаз қандайында?!

Интернат он төргінші мектеп үйдің

Жазылған: «Амен» аты мандайында.
Ақын жүрген жеріне шейін тіпті шақырымына дейін өлеңге тайға таңба басқандай айтқан екен, себебі кейінгі ұрпақ іздеп барар болса тауып алар деген үміт болса керек.
Мектептен алыстағы мазар басы,

Екі жарым шақырым бар шамасы.

Музыкант сырнайлатып алып барды,

Ташкештің жаңғырық қаңдай тауы - тасы.

Үшеуі қылған қарат жанын салып.

Кашомқыз Спандияров өзі доктор

Қырығы - ер еңбегін білген танып.

Құда сүйген пенделер: ер - үшеуі.

Калатин, Ғиных Колотов, Ибрахимов

Бірінен күйгендікте бірі өтеді.

Алаштың ат атанған науша жасы,

Жүзіктің көзіндегі асыл тасы.

Түбі-Тама: Оспанов Сәдуақас ер,

Күйініп көзге түскен жан жолдасы.
Көрген баяндаған Уөлиге ақын осы бір өлең шумағында риза-лығын білдіреді.
Мұндай ұл туа бермес бұл алаштан,

Алашқа абыроймен атын шашқан.

Ташкенттен Уәли жазып алып келді:

Қандай боп өткендігін сурет басқан.

Дұшпанға аңдып жүрген ұшырап қалып,

Өлеңнің құрылысы ЗЗ шумақ, 132 тармақ, қара өлең ұйқасымен жазған.

Кейінгі ұрпақ Әменді осы жоқтау арқылы жөне «Әмен қазасы-на», «Мәшһүр Жүсіптің Әмен атынан сөйлегені» айдай айқындалып жазылған шығарманың құндылығы осыңда.

Ақбел асуы киелі жер ме? деп қаласың. Кешегі ақтабан шұбы-рынды заманынан қалған ізге шөп өспейді әлі сайрап жатыр. Аблайхан арқаға келгенде, Олжабай батыр осы Ақбел асуында ғаскерінің бас аяғын жыйып, жоңғарды шапты. Қала бергі орысқа қарсы Кене-сары көтерілісінде Қаржас, Ақмырза, он сегіз мың жылқы біткен Азнабайдың Сейтенімен Тайжаны жасақ жинап Кенесары ханға көмек беремін деп атанған жер осы Ақбел асуы болатын. Енді балдағы алтын нар кескен Бәшерден батырға тиеді. Айтатын сөзі елден адам солдатқа бермеймін, болыс старшындар жасаған тізімнің көзін жоғалтып, ел арасына ғаскер шығарса Баяңда, Шалкардағы қазақ оры-стың тұқымын тұздай қыламын деп үш мыңдай адамды дайындап жатқан көрінеді. Елдегі ақсақалдарға бозқасқа шалып, қолды қанға малып аттанбақ, баталарыңды беріңдер деп жинаған екен. Қожа тау-ының ығында отырған Қарақозы, Ақпанбай сопы Бәшерден бауырым, бізді өуре қьшма, мына Айдоста Мәшһүр Жүсіп отыр, соған барыңдар депті. Ортаншы балам Мұхаммедәмен осы көтерілістің бел ортасыңда жүрген еді, Бәшен аға әкеме бармай - ақ қойыңыз, ол кісі бата бермейді, мен айтқанда аузынан от шашқан қаруы бар ғаскерге сойылмен қайрат қылмайсыңдар, қойдай қылып қырып тастайды деп айтқан екен.

Сол жылдары Бәшерден жігіттері Шалқардағы қара шекпенді-лерді шапты. Үлкен қаруланған ғаскер келіп, сәтсіздік болды. Әменді қара жұмысқа әкетті. Бұл он алтыншы жылдың күзі болатын.

Тәшкентте мұғалім болып қызмег қылып жүрген Әменнен қаралы хабар келді. Пайғамбар жасына келгенде бұл алдамшы дүниеден көрген осы болған жатқан жерін көріп, дұға қылып қайтпақшы болып жолға жиналғаи Мәшһүр Жүсіп Көппев. Бұл хабарды Қаратомарда отырған Бәшер естіп, бес жігітіне Шу бойына дейін барып қайтыңдар, қауіп-қатер болса хабарласыңдар деген екен. Пар ат жегіп азықтарын сайлап алып жолға шықты. Қастарыңда Шәрәпиден, көшір Рақым екеуі кезектесіп отыр. Қаракесек Алшынбайдың күзеуі Ақөре жайылманың аңғарында Бөшер- денің жігітгері қарсы жолықты бір қыдыру жерге барып қайтып, қаптаған ұры - қарылар. Ұлы таудың әрі ІПу бойыңда басмашылар бой көрсетіп жүр бармаңыз деген соң, Алланың салғанына көнбеске лажың бар ма, бес жігіттің ортасындағы басшысы Түсіп деген Айдабол, Еламан атасынан екен, туысы Әбутүсіп болыстың атқа мінері, бірден айтқаның екі деп жеткізетін гүрілдеуік Бікір екен, ағайыннан қайыр болмаған сонда Бәшерден жігіттеріне қосылып жүргені. Өзі де атан түйедей неме екен, Баян қаласындағы мұжықтарға жалданып ағаш түсіріп күнкөріс қылыпты. Бірде таудың арасынан шыға келген төрт жігіт арбаға жеккен өгізін олжа қылмақшы болып, өзін ағашқа байлап кетпек екен. Қолына түскен бір сырғауылды тамырымен жұлып алып бір - бір ұрып өздерін аттан түсірген екен.

Содан жалынып жалпайып құтылыпты. Бұл хабар Бәшерденге жетеді. Түсіптің қартайған әке-шешесіне көмек беретін болып, соғымын ішіп жемін мойнына алып соққыға жығылған төртеуіне басшы қылған екен. Кешегі он алтыншы жылдың дүрбелеңіне Далба, Ақкелін көтерілісінде Бәшерден мен Мұхаммедәмен қасында болған, Мәшһүрге батаңызды беріңіз деп атынан түсті. Бесеуіне Мәшһүр Жүсіп Көпеев батасын берген екен.

Олардың арбаларында Тінәлі шоқысының бауырыңда жатқан Бұқар жыраудың қорымына бұрылғанда, бес жігіт Ақбел асуына қарай көтеріліп жатты.

Ғани Мұратбаев 1921 жылы Ташкентте орыс тәжірибе - үлгілі орта мектепті бітіреді.

1919 жылы ол Ташкештегі, сонаң соң Верныйдағы Кеңес үкіме-тіне қарсы шабуылды жаюға қатысады.

[4]-1923 жыл. Ақбеттау болысы, Ақши ауьшы. Алтынбек Жұма-тұлы Құрманов. 1987 жыл, 25 қараша, Торайғыр ауылы.

[5 ]- 1921 жыл. Мәшһүр Жүсіп Көпеев Иманғали Мәненұлы мұрасынан жазып алған Алтынбекұлы Құрманов. 1989 жыл, 15 тамыз.

1923 жылы Ғани Түркістан универститетіне түсуге дайындалады.

Осы жылдарға жүгіне отырып, Мұхаммедәмен жылдарымен са-

лыстыра отырып Ғани Мұратбаев №14 метеп интернатының оқушы-сы, ал Мұхаммедәмен мұғалімі екендігі дәлелденді.

Ал Өтебай Тұрманжанов 1919 жылы Ташкентте панасыз балалардың мектеп - интернатына түсті. 1927 жылы Орта Азия мемлекеті, универститетінде қазақ - қырғыз тілі мен әдебиеті кафедрасын басқарды, оған профессор атағы берілді. 1929 жылы Ташкенттегі қазақ жазушылар ұйымының бөлімшесін басқарды. Осы жылдармен салыстыра отырып, Өтебай Әмен сияқты мүғалім міңдетін атқарғанын көреміз.

Осы жылдармен салыстыра отырып, Өтебай Әмен сияқты мұғалім міндетін атқарғанын аңғардық. Мұхаммедәмен сияқты тілдерді оқыған. Біз Мұхаммедәмеңді кейінгі ұрпақ 1916 жылы ұлт-азатгық көтеріліске қатысқан. Бөшерден сияқты қолбасшьшардың екендігін білу керек. Әдебиеттегі орнына келсек Мұхаммедәмен оны 1916 жылғы ұлт - азаттық көтерілістің жаршысы болғандығын өлеңін талдау арқылы білу керек. Жаңарған заманда өткеніміз жанған заманда Мұхаммедәменді Мәшһүр Жүсіптің баласы деп қана қарау керек емес, ол сол қоғамның қоғам қайраткерлерінің бірі, тұлғаларының бірі деп танимыз.