М.Ж.Көпеев шығармаларындағы сот-заң істеріне қатысты лексика

С.Торайғыров атындағы ПМУ ізденушісі, Павлодар қ.

2008
Қазақтарда заң, сот құрылысы бұрыннан саяси-әкімшілік жағдайға тікелей байланысты болған. ХІХ ғ. екінші жартысында қазақ жерінде үш түрлі заң жұмыс істеген: әдет-ғұрып заңдары; патшалық Ресей үкіметінің заңдары; ислам дінінің шариғат заңы. Әдет-ғұрып заңдары күнделікті тұрмысқа байланысты қылмыстарды қарастырып, олардың шешімін билер беріп отырса, патшалық Ресей үкіметінің заңдары мемлекеттік маңызы бар қылмыстарды қарастырған. Ал ислам дінінің шариғат заңы дінге, некеге байланысты істерді қарастырып, ондағы даулар шешімін қожа, молдалар беріп отырған. Қазақстан патшалық Ресей бодандығына түскен кезеңде әдет-ғұрып заңдары ескерілмей, азаматтық, қылмыстық, сот құқықтары орыстық жүйемен қалыптастырылғандықтан орыс тілінен енген кірме лексикалар көптеп кездеседі.

1955ж. шыққан Т.М.Құлтелеевтің «Уголвное обычное право казахов» деген еңбегінде қазақ тіліндегі заң сөзі «обычное право», орыс империясының праволық ережесі «закон» дегенді білдіретінін айтады. Ал сол тұстағы әдеби тілде, Абай шығармаларында заң сөзі аталған мағынамен қоса, тұрмыстағы дәстүр, әдет деген сөздердің синонимі ретінде пайдаланғанын, мамандардың зерттеулерін қарастыра отырып, академик Р.Сыздық атап көрсетеді. [1]

Осы кезеңде ақындық тілі жағынан Шәкәрімммен рухтас, қазақтың халық поэзиясының көркемдік дәстүрін жете меңгерген, күрделі тұлға - М.Ж.Көпеевтің өлеңдері мен қиссаларында, мысалдары мен шешен-билердің сөздерінде, өмір бойы жинап сақтаған ауыз әдебиеті үлгілерінде сот-заң істеріне қатысты лексика көп ұшырасады. М.Ж.Көпеевтің ел аузынан жинап, жазып қалдырған мұраларының бірі - «Ұлбике мен Жангел айтысы». Айтыс сөздерінен кейін Ұлбике туралы берілген қысқаша әңгімеде пайдаланылған лексикаға назар аударар болсақ, жоғарыда аталған әдет-ғұрып заңдары деп аталатын билер билігі мен шариғат заңы бір кезде өмір сүргеніне көзіміз жетеді. Сондай-ақ сол заманда қылмыстық істерге қатысты сот, құн, заң, кесім, сүйек құны, өнер құны, қара құн лексикаларының мағыналық қолданысын көреміз.

Әңгіменің мазмұны: Ұлбике Көкөзек ауылы байының қызы қарақалпақтың кедей жігіті – Жаңгелмен айтысқан екен. Кейін Ұлбике бір байдың баласына тұрмысқа шыққаны баяндалып, байдың баласы Ұлбикеге тойға баруға, өлең айтуға рұқсат бермейді. Бір күні күйеуі үйде болмаған кезде, ауыл-аймағы, қайын-қайнағалары: «Сені біз сабатпаймыз!» – деп, тойға алып барыпты. Ұлбике тойдан келсе, күйеуі үйіне келіп қалыпты. Әйеліне кіжініп, қойдың қатқан санымен басынан періп қалып өлтіріпті. Жұрт жиылып, төркіні келіп құн сұрапты. Сонда төркініне: «Бидің билігіне бересің бе, пайғамбар шариғатына көнесің бе?» - деген таңдау беріліпті. Төркіні шариғат заңына салыпты. Сонда Күдері деген қожа шариғат заңы бойынша мынадай кесім айтыпты: «Өлер Ұлбике өлді: аяр да ас жоқ, тояр да ас жоқ. Мұны сойыңдар, өкпесін алып көріңдер. Өкпесінде жазу жоқ болса, тойға бару, өлең айту әйел жынысына дұрыс емес. Өзіне сот, бұған құн бұйырмайды. Егерім өкпесінде жазу болса, онда айтпаса, ішін жарып кетеді. Үш кісінің құнын берсін: сүйек құны, өнер құны, қара құн». Ұлбикені сойып, өкпесін алып көрсе, өкпесі жыбырлап тұрған жазу екен. Сүйек құны үшін- елу жылқы, алты «жақсы». Өнер құны үшін - елу жылқы, алты «жақсы». Қара құн үшін «Тоқал құн» - деп, тоғыз «жақсы» беріпті.

Сол замандағы дін, неке қатынастарына байланысты даулар көбінде шариғат заңымен шешілетіндігін және шағымданушы жақтың заңды таңдауға мүмкіндігі болғанын осы тұста байқаймыз. «Алты жақсы», «тоғыз жақсы» - деген құн: жүйрік ат, берен мылтық, жағалы киім, тай тұяқ күміс не алтын, түйе, тазы т.б. түрлі болуы мүмкін. [2]

«Еркекке толық құн, әйелге жарты құн», «екі әйелдің куәлігі бір еркекке тең» сияқты шариғат заңының ережелері Ресей тарихында «Тәуке хан заңдары» деп аталған «Жеті жарғыға» әсері болғанын атаған жөн. «Жарғы» сөзі көне қыпшақ тілінен аударғанда «жарық» деген мағынаны білдіреді. Ал ХІІІ-ХІҮ ғасырларда жазылған «Кодекс куманикус» ескерткіштерінде «жарғы» сөзі айтыс, тартыс, дау, әмір ету, әдет-ғұрып заңдары деген ұғымды білдіретіндігін және «Жеті жарғы» жеті жүйеден, жеті тараудан, жеті бунақ – баптан тұратын жарлықтар, билік-кесімдер, жоба-нұсқалар екенін филология ғылымының докторы, ғалым С.Негімов өз еңбектерінде атап көрсеткен.

Тәуке ханның «Жеті жарғысы» Қасым хан (1511-1523) мен Есім ханның (1598-1645) ережелері, билік-кесімдері негізінде жасалған. Қасым ханның ережелерінде мынадай түйінді әдет-ғұрыптылық қағидалар қамтылған:

1) Мүлік заңы (мал, мүлік жер дауы)

2) Қылмыс заңы (кісі өлтіру, ел шабу, мал талау, ұрлық қылмыстарына жаза).

3) Әскери заң (аламан міндеті, қосын жасау, қара қазан, ердің құны, тұлпар ат).

4) Елшілік жоралары (майталмандық, шешендік, халықаралық қатынастарда сыпайылық, әдептілік).

5) Жұртшылық заңы (ас, той, мереке үстіндегі ережелер).

Ал Тәуке хан бұларға жесір дауы (6) және құн дауын (7) қосқан ( Қазақ ССР тарихы/ / Қысқаша энциклопедия. Алматы, 1984. 1-т. 294-295-бб.)

М-Ж.Көпеевтің жинаған би-шешендерінің сөздерінде қазақтардың құқын заңды түрде шешетін ережелер, қағидалар, тұтас ғақила сөздер көптеп кездеседі. Мысалы: «Ердің құны есебін тапқан сабазға екі-ауыз сөз деп қай заманда айтылған» - деп Ұлы жүз Үйсіннен шыққан Ошақты деген ел, орта жүзден Малай, Жәдігер деген таптан шыққан Құлназар дегенді өлтіріпті. Оның кесімін Бөрібай ақын айтты:

Ошақты Құлназарға құн бермексің,

Алты жақсы, жүз жылқы пұл бермексің.

Алты жақсы, жүз жылқы пұл бермесең,

Тұлымды қыз, айдарлы ұл бермексің.

Құлназар келіп өлді ауылыңа,

Ішім оттай күйеді бауырыма.

Алты жақсы, жүз жылқы құн бермесең,

Есекем таңба болар сауырыңа.

Бірақ, Ошақты бұл төрелікке басында бұрмапты¹ . Жылдар өткен соң ескіріп кеткен дауды он төрт жастағы Едіге би құнын өтеп алыпты.

«Әділ билік болмаса, халқыңды дерт алады» деп, ынтымақ пен бірлікті, халық тыныштығы мен тұрақтылығын жоғары бағалаған көшпенді елдің әдет-ғұрып деп аталатын заңдары ислам дінінің енуімен салмақтана, райлана түсті. Қазақ халқы ежелден келе жатқан өзіндік ерекшеліктерін сақтап, «жеті атаға дейін қыз алыспау», «әмеңгерлік» ету сияқты тағы басқа салттар шариғат заңдарының мәнін тереңдете түсті.

Заң – құқық ережелеріне байланысты лексика қазақ ұғымында ежелден қалыптасқаны белгілі. Көне заманнан бері қазақ халқы өз мемлекеттігін әділ заң-қағидаларымен ұстап келген. Осы заң ережелерін жасап, іске асыру билердің құзырында болған. Бұл заңдар «ата-баба жолы», «жөн-жосық» деп аталған. Сол заманнан келе жатқан, кейінгі ұрпаққа үлгі болған билердің шешендік сөздері «үлгілі сөз», «аталы сөз», «нұсқалы сөз» деп аталған. Бұл сөздері синонимдес деуге болады, өйткені мағынасы бір-біріне жақын сөздермен аталып, бір ғана шешендік сөз деген ұғымды білдіреді. Үлгілі, аталы, нұсқалы сөздері тұлғасы жағынан бір-біріне ұқсамайды және үшеуі де сын есім сөз табына жатады, яғни синоним болудың үш шартын да орындап тұр. Бірақ бұл сөздердің мағыналары тепе-тең деуге келмейді. Мысалы, Аталы сөз – ақылға көз. Мысалда келтірілген аталы сөзінің орнына нұсқалы, үлгілі сөзі мағыналық реңкі жағынан да, ұйқасы жағынан да сай келмейтінін көруге болады. Мағынасы ұқсас, синонимдес сөздердің сәл айырмашылықтары болады. Мысалы, нұсқалы, үлгілі сөздеріне қарағанда аталы сөзінің мағынасы ауқымды. Синонимдердің жасалуы сөздік құрамның дамуына, жетілуіне ықпал етеді. Мысалы, жоғарыда аталған нұсқалы, үлгілі, аталы сөздері морфологиялық тәсілмен –лы, -лі сын есім тудырушы бірыңғай аффикстер арқылы жасалған.

М.Ж.Көпеевтің ел аузынан жинап, жазып қалдырған мұраларындағы тіл байлығы мен оралымдылығына осы синоним сөздердің молдығы да әсер етті деуге болады.

М .Ж. Көпейұлының діни-философиялық көзқарастары
Н.Е. Күнімжанов

С.Торайғыров атындағы ПМУ-нің философия, әлеуметтану және саясаттану кафедрасының аға оқытушысы

Еліміз егемендік алғаннан кейін ғана ұмыт бола жаздаған дініміздің негіздерімен тарихын білуге жол ашылды. Әріне, осы дін саласы бойынша туып жатқан еңбектер тәуелсіздікке жол тартқан кезеннің жемісі.

Фәлсафа ілімін зерттеудің ілімімен тікелей байланыстығы негізінен адам баласы мәселесінен басталады:оның жаратылу рухани құндылықтары, сенім- нанымы.

Адам дүниеге келгеннен дін бірге пайда болған. Ол өшпес шындық. Ойымның жалғасы ретінде М.Ж. Бұлұтай «Ата-баба діні? Түркілер неге мұсылман болды?» кітабынан қызықты пікірлер келтірмекпін: «Дін дегеніміз тұңғыш инсан Адам Атамыздан бері қарай мәужүт нәрсе. Атақты философ Генри Бергсон: «Өткен тарихта және заманымызда ғылымды, пәнді яки фәлсафаны білмейтұғын инсан қоғамдарын кездестіруге болады. Бірақ, дінсіз ешбір қоғам болмайды.» деген. Батыстық философ Уильямс Жеймс «Біздің ойымызша адам баласы ең соңғы күнге дейін құлшылығын жалғастырмақ» деген. Эрнест Ренан: «Сүйген нәрселеріміздің, дүниедегі өміріміздің және нығметтердің бәрінің жоқ болып кетуі мүмкін». Діндарлығымыздың жоғалуы мүмкін емес дейді. /1,88/

Дін адамның өзінің жаратылысындағы құпияларын анықтайтын, ғарыш құбылыс- қозғалыстардың астарын түсіну үшін, сұрақтарға жауап іздейтін тылсым сезімнен туындайды. Демек, бүгінгі таңда дін мәселесі ерекше жандануда. Сондықтан мақалада қозғайтын тақырыбым XIX ғасырдың айғы - XX ғасырдың басында өмір сүрген. «атадан балаға» мол рухани мұра қалдырған діндар Мәшһүр Жүсіп Копеев туралы.

Мәшһур Жүсіп Копеев – негізінен діни ағартушы – басты бағыты діни таным төңірегінен өрбіп жатыр. Осы жерде сұрақ туындайды.

Мәшһур Жүсіп шығармашылығында «дін» мәселелер қандай мақсатпен айтылған еді? Осы сауалға жауап беру үшін, біріншіден, туған жері, тәлім-тәрбие алған ортасы, ұзтаздар туралы мәліметтерге сүйенуіміз керек. Екіншіден, оның танымдық, тәрбиелік негізіне арқауы не болғаны, немесе рухани ізденісінің түбі қайдан нәр алады деген сұрақтар бірінен соң туындайды. Мәшһур Жүсіп еңбегіндегі діни таным оның әрбір айтар ойына, қозғаған мәселесіне, толғамына тірек қызметін атқаратына дәлелмен айтатын болсақ, өлеңдерінен үзінді келтірейік:

. . . Адасып қалдық едік бұрынғы ізден.
Мақсутқа шын түбінде жеткізуші,

Рахымын аяғын жоқ құдай бізден /2,56/

Аузыма сөздің шынын аллам салған. /2,73/

Молланың ақ қағазда қалар хаты /2,83/

Жаратқан түгел құдай бүтініне /3,4/

Дүниені бір дария ғып қойған солай!

Бұ жалғанның жүзіне келіп, кеткен-

Өтпекші бұл дариядан шулай-шулай! /3,11/

Құдайдың хазинесіне барар жетіп.

Бір қылған құдай үшін жақсылықтың,

Сауабын бітіре алмас ешкім бітіп. /3,151/

Мәшһүр 1887, 1885, 1907 жылдары үш мәрте Түркістан, Ташкент, Бухара, Самарқанд қалаларына сапар шегіп, шығыстың мұсылмандық білімін молайтады.

Мәшһүр дүниетанымының қайнар бастаулары мен рухани нәрлері: ұлттық рухани дәстүрлер. Ұлы Дала, шығыс мәдениеттері мен мұсылмандық философиясы, орыс және Батыс Еуропа мәдениеті. Рухани әлемін қалыптастыруда әсер еткен шығыс ғұламалары: Фирдоуси, Саади, Хафиз, Низами, Руми, Аттара, Омар Хаям, Жами, Науаи, Йассауи т.б. Ұлы дала жерінің даналары да ерекше ықпалын тигізген еді: Асан Қайғы, Сыпыра Жырау, Қазтуған, Досмамбет, Шалкиіз, Ақтамберді, Үмбетей, Тәтіқара т.б. Мақалада Мәшһүр Жүсіптің діни – ойшыл болуын, соған қалай келгенін, өсіп-дамуын зерттеу мақсат емес. Келтірілген ақпарат тек кіріспе ретінде, яғни рухани өсуіне, діни жолға бет алғаны жөнінде түсініктеме.

Мәшһүр Жүсіптің еңбектерінде ислам дінінің шығуы, құдайға сену, тануы, ислам тарихына қатысты пайғамбарлар мен тарихи тұлғалар жайлы деректер берілген.

Мәшһүрдің дүниетанымы мен философиясының негізгі қайнары ислам философиясы және шығармашылығының қайнар нәрі Құран-кәрім, хадис, шариат. Оның діни философиясында Алла, нәпсі, инсани-камил, ақиқат, фана, о дүние, жұмақ, тозақ, күнә, пенде, періште, ғашықтық, махаббат, әулие, шариат, сопылық т.б. ұғымдар негізгі өзекті құрайды. Мәшһүрдің діни- философиялық көзқарастарының түпкі тамыры – Алла тағала, оның расулы Мұхамед (с.ғ.с.)

Мәшһүрдің дүниенің жаратылуы,ғарыш, ислам және жер денелері, адам қалай жаратылғаны туралы ойларын «Жер мен Көк» (1894) қисасында былай баяндаған:

Төрт күнде бір-біріне жұп жаратты.

Бір сағатта қылуға құдіреті бар,

«Пендеме ғибрат болсын!» - деп жаратты /4,113/

Әуел баста екеуін қылыпты тең.

Айдан алып Жебірейіл, күнге беріп,

Күнге күндіз жаратты, ал Айға-түн. /4,117/

Нұр билеп соның бәрін тұрған екен.

-Кімнен сені жасайын? – дегенінде,

Нұр ықтияр топырақты қылған екен.

-Жебірейіл, бұйырамын саған! – дейді.

-Бар-дағы Мағриб, Машрих ортасынан,

Бір уыс топырақ алып кел маған! – дейді. /4,119/

Мәшһүр Жүсіп Аллаға, пайғамбарымыз Мұхамедтің Алла расулы екендігіне, кәміл сенген діндар, ғұлама. Діни еңбектерінде ислам қағидаларына, борыш – парыздарына жан-жақты түсінік береді. Ол діни құндылықтарды насихаттау мақсатымен қоғамның адамшылық тұрғыдан тазаруын, иман мен рухани нұрларына қалай ие болуын уағыздайды.

Мәшһүр Жүсіп Копейұлы «Құдайым жексенбі күн жер жаратты» еңбегінде ойландыратын терең ой-толғамдар, фәлсафалық ой-түйін, рухани құндылықтар туралы деректер берілген. Кез келген діни тұрғысынан ойшылдың еңбегің оқысақ, ислам әлемі туралы білімі бір тұңшық, өте терең де және жан-жақты. Оған күмәніміз жоқ. Тіпті әлемдік дін мәселелерінде тоқтасақ та, олардан хабары жетік. Оған куә болатын діни-ғылыми шығармалары. Жоғарыда аталған еңбегінен үзінділерді дәлел айтылған ойларға дәлел болсын деген ниетіммен келтірмектін:
Құдайым жексенбі күн Жер жаратты.

Жер-суды әуел бастан бір жаратты.

Тау мен тас, ағаш пен шөп, көл мен өзен

Түріндей текеметтің түр жаратты.

Ат аяқты болғанда, құс қанатты.

Заһардан бал, тікеннен гүл шығарып

Жұма күні жаратты адамазатты.

Бәрі-қабық, маңызы адам болды.

Құдайдың құдайлықпен қылған ісі,

Жаралып алты күнде тәмам болды. /5,7/

Діндар Мәшһүр Жүсіп пікірінше: «Алла тағала бізге көптеген нығыметтер (тіліктер) берген. Олар: осы дүниеде бар болып, тірі жүруіміз он екі мүшеміздің сау болуы: жеген тамағымыз, алған деміміз, жасаған өміріміздің әр қайсысы Алланың бізге берген игілігі, жақсылығы, несібесі». Аллаға жан –тәнімізбен, малымызбен құлшылық етіп, бүкіл әмірлерін орындап тыйым салған нәрселерінен тиылуымызды «ғибарат» деп атайды. Ғибарат Аллаға ғана істеледі. Ғибарат иманды қорғайды әрі нығайта түседі. Құран кәримде «Әллазина аману уағамилұссалихати» /6,6/ деген сөз алпысқа жуық қайталанады. Мағынасы: иман келтіріп түзу – ғамал істеген делінген түрде иман мен ғибарат тіркеліп отырады. Сондықтан әрбір мұсылманның осыларды айырып, нақ білуі фарыз. Осыны білуді «ғылым хал» деп атайды.

«Ақыреттің егіні» шығармасында жоғары айтылған ойларға Мәшһүр Жүсіптің ой-өрнектеріне дәлел ретінде беріледі:
Ойласаң, ақыреттің бәрі қиын,

Тірлікте ғибадат қып, хаққа сиын!

Бұл күнде жамандықтан тыйылыңыз,

Алланың көрем десең жұмақ үйін.

Қылыңыз ғибадатты құдайға қош.

Қиындық толып жатыр алдыңызда,

Бұл күнде жүргеніңнің бәрі де бос. /7,19/

Түп-түгел үлкен-кіші, кәрі-жасқа.

Жеткеше басың жерге ғибадат қыл,

Сұрақ жоқ айтатұғын мұнан басқа. /7,27/

Ал Мәшһүр Жүсіптің діни фәлсафасына келсек дінге насихаттау, халықты Аллаға құлшылық етуге, дін жолына түсіп оны үгіттеу, жалпы ұлттық болмыс- бітімді сақтаудың бір барысы болғаны шындық. «Қазақ жұртының осы күнгі әңгімесі» атты өлеңінде былай дейді :

Құдайдың шын нансаңдар бірлігіне,

Ерлердің күш қосындар ерлігіне.

Сарт демей, ноғай демей, қазақ демей,

Тілек қыл дін мұсылман бірлігіне. /2,63/

Бас қосқан мұсылманның білімдісі. /2,64/

Жолдас бол, сынап алып қостасыңды.

Баласы дін – мұсылман ұрандасып,

Қосыл кісі санына, қос басыңды. /2,60/

Патшалық Ресей үкіметімен жергілікті әкімшіліктің зұлымды саясатын өз көзімен көріп, терең сезініп, Мәшһүр Жүсіп өз еңбегінде әлгіндей өзекті мәселелерді көтеру заңды құбылыс. Және ақынның оны ешбір ауыспалы мағынасыз, айтар ойын ашық мәнінде жеткізе білген. Өлеңдерінде былай жырлайды:

Көз жасы жылаулының қабыл болып,

Мұсылман баласына тиді тізгін.

Ойға алсаң жақсылықты кеңеске кір,

Жүре бер, жақсылықтан күдер үзген. /2,56/

Даярлап күнде алдыңнан қақпан-торын,

Шыңырау ғып сексен құлаш қазған орын.

Құранды қор, моланы бардай қылып,

Тырысты сөндіруге ислам нұрын. /2,61/

Қалың жұрттың жаман ырым жорасынан.

Ақша үшін аузы ашылған жүзқараңыз,

Сөзі жоқ айтар түзу турасынан.

Баруға басқа ұлыққа құны жетпей.

Жібермей тұншықтырып басушы бар,

Жүрген жоқ болмаса ат пен тоны жетпей. /2,57/

Мәшһүр ақынның көптеген өлеңдері терең фәлсәпалық толғынысқа толы.

Аузымнан қайтармаймын келген сөзді,

Сөйлесін, деп қойыпты тәңірім бізді. /1,134/

Әурелік балалығым бұрынғыдай.

Қараумен өз бойыма күнімді өткіз,

Басқаға көз салдырма патша-құдай.

Ақын Ұлы Жаратушыға сиынып келесі үзіндіде шын ықыласыменен ризашылығын білдіреді:

Ей Алла, айналайын бергеніңе,

Ғибратпен, шын ықыласпен көргеніңе!

«Қуаттап алып жүрсе әркім дінін,

Өткізсе ғаділдікпен ай мен күнін»

-деген арман тілекті көздейді.

Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының, аңыз дастаны «Ібіліс шайтан хиқаясы» діни-ойшылдың сопылық ілімін терең біліп сезінетінін аңғартады. Осы арада: Сопылық ілімі (жолы) дегеніміз не? – деген сауал тумақ.

Сауалға жауап берер алдында бір ойды ортаға салмақпын: Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы діни – мистик, әрі әулиелікке тірі кезінде ие болғандарының бірі. Және де өмірбаянына көз жүгіртсек, таңқалдыратын, сұрақ тудыратын кезеңдер де аз емес еді. Жоғарыда айтылған ойымды нақтылайтын мысалдар келтірейін.

Өзінің қай жылы қайтыс болатынын туралы болжам беруі. Емшілік ерекше қасиеті. Елімізде болар оқиғаларды аян ретінде жеткізуі. Өзі айтқанындай: денесі 21 жыл бұзылмай жатқаны ойландырады. Ал сопылыққа көшсек, ислам ілімінің негізгі шариғаттың ішкі жағы, жетілген мұсылман болудың жолы.

Сопылықтың бастау алар-бұлағы-құран мен хадис. Сопылықтың жалпы фәлсафалық мағынасының түп тамыры – Алламен рухани, имани тұрғыдан «қосылу», жақындасу, дидарласу. Сопылық жолында «ихсан» деген ұғым кездеседі. Намық Кемал Зейбек өзінің «Йасауи жолы» еңбегіңде «ихсан» ұғымына мынадай түсінік береді: « . . . Ихсан Алланы көріп тұрғындай құлшылық ету деген сөз. Сен оны көре алмасаң да, ол сені көріп тұр. Міне, сопылық мақсаты осы. . . Басқаша айтқанда, ихсан сопылықты білдіреді. Яғни, Алланы көріп тұрғандай құлшылық ету». /8,23/

Солай болса, сопылықтың мақсаты – ихсан, яғни адамды толық адам – «инсани камил» (толық адам-Алланың затының, сипаттары мен есімдерінің айнасы)дәрежесіне жеткізу, нәпсінің қамалынан босату, тазалау.

Мәшһүр Жүсіп, «Ібіліс шайтан қиқайсы» дастанында Ібілістің (әзәзілдің) дүниеге келуі, періштелер ханы болып сайлануы, адам баласына басын имегендіктен шайтан атанып, адамды дұрыс жолдан азғыратын, нәпсісін өзіне қаратушы шайтан жолына түскен. Ібілістің өмірі туралы баяндалады. Дастанда шайтан іс-әрекетімен адамды жаман жолға итермілейді.

Жараттың жақсы-жаман екі айыр жол,

Адамның бір жағы-оң, бір жағы –сол!

Адаспай жақсы жолдан жүрер түзу,

Кімде-кім болып жүрсе өзіңе құл! /7,11/

Дүниеде себеп бол деп азған құлға,

Бермесең бұл ісіңе өзің жәрдем,

Оны мен түсіремін қалай торға? /7,12/

«Некоторые суфийские мастера полагали, что Иблис – это низшая душа и ее склонности. Они усматривали сущность Иблиса в том, что он обретается в человеке и не имеет отдельного бытия.

Ежедневно страсти облекаются в триста шестьдесят различных Божественных одеяний, приглашая странника сойти с пути; однако пока страсть ко греху не проявится в человеке, Сатана не может проникнуть в сердце его и внутреннее бытие.

Когда предрасположенность к страстям возрастает, Сатана использует это и лелеет ее, проецируя на сердце. Это и есть «покушение».

Таким образом, оно начинается со страсти, и это одно из наиболее подлых нападении. Поэтому на слова Иблиса, Клянусь Твоим величием, я соблазню их всех (цит.из.кор.38:82). Господь ответил: «Поистине, рабы Мои, - нет для тебя над ними власти, кроме тех из заблудившихся, кто последовал за тобой» (цит.из.кор.15:42). /9,229/

Джавад Нұрбахштың айтуынша, үш Ібіліс- жанның төмен деңгейі,-(нәпсі құмарлығы). Нәпсіқұмарлық күн сайын үш жүз алпыс, қабат киім киініп Адам өзіне билетіп, жаман жолға салады.

Нәпсі адамның ішіндегі шайтаны, яғни, оны жолдан аздыратын төменгі (қара) күш.

Бұзайын дал-дал қылып, қылып талқан,

Ерікті қыл қолымды , ашып дарқан.

Адамды тұзағыма түсіруге

Маған бер бұзылмайтын (үзілмейтін) бір мықты арқан. /7,12/
Болады кімге залал, кімге пайда,

Әр істің ықтияры бір құдайда.

Адамды тура жолдан аздыруға

Құдайдан сұрап еді күшті айла (хайла)! /7,13/

Нәпсіні тәрбиелеу мәселесі діндар Мәшһүр Жүсіптің негізгі шығармашылығындағы тақырыптарының бірі.

Дегенмен Мәшһүр Жүсіп дін фәлсафасындағы ең маңызды мақсаттарының бірі - «толық Адам» дәрежесіне жету (көтерілу), нәпсінің шаңдарынан арылту, болмыстың сырына жету, Аллаға қауышу.

Бір іске өкінбейсін деп ойласаң,

Нәпсіннің достық айтқан алма тілін.
Жаяу қыл, нәпсінді атқа мінгізбей бақ,

Міне қалса жортқызып, желгізбей бақ.

Өзін-өзі бағуға көп әл керек,

Көз соңынан көңілді жүргізбей бақ. /2,93/

Ислам дініндегі мистикалық, тақуалық және этикалық ұғымдар адамзатқа ортақ адамгершілік (кісілік) ұғымдармен біте қабаттаса көрінеді. Мәшһүр Жүсіп діни фәлсафасында: Сарандық, екіжүзділік, өзімшілдік, мақтаншақтық, еріншектік, дүние қоңыздық, жалпы айтқанда нәпсіқұмарлық деген түсініктер таразының бір жағына қойылса, екінші жағында ішкі рухани тазалық, төзімділік, тәубашылдық, адалдық, білімділік, кісілік, әдептілік, сыпайылық, кішіпейілділік.

Мәшһүрдің түсінігі бойынша Жаратушының адамзаттық алдына қойған талабы,арнайы емтиханы, яғни таразының қай жағына Адам көңіл бөледі екен. Осы мәселе біздің заманымызда да өте күрделі. Барлық өміріміздің мақсаты, жетер шыңы, құпиясы осы емес пе ?! Егер осы мәселені ортаға салып, сіздерге осындай сұрақ қойылса, қандай жауаптар болар еді? Бұл мәңгілік сұрақтардың бірі: оны Х1Х ғ аяғы-ХХғ басында тек қана фәлсафа ақыны Мәшһүр Жүсіп қойған еді дегенінен аулақпыз. Адамзаттың ұлы ойшылдарын осындай сұрақтар өмір-бақи әрқайсысында, мазалаған еді.

Айтылған пікірлеріне жасаған түйінім: әлем соғыстарымен салыстыруға келмейтін соғыстардың ең үлкені, керек болса, ұлысы – ол адамның ішкі дүниесіндегі (өз-өзімен) соғысы.

Мәшһүр Жүсіптің пайымдауынша, адамның осы өмірдегі шеткі мұраты- толық Адам (имани ками) болуға міндеттілігі. Бүкіл Жан дүниесімен, таза жүрегімен, ізгілікті іс-әрекетімен, тән мен Жан тазалығын ұштастыра отырып, Аллаға мың ықыласпен сеніп, құлшылық еткен адам- жолына түскендердің бірі деп саналады. Мәшһүр Жүсіптің ой- толғамдарында:

Түгел Адам болуға талап қылсақ,

Шала-жарты жандардан сырың жасыр. /2,94/
Менің ойымша, Мәшһүр Жүсіптің «толық адам» - Аллаға шынайы сенім келтіріп, Алланың нұрына ие болған, оған шынайы беріліп құлшылық еткен, нәпсісін тыйған, құдайлық (махаббатқа) ғашықтыққа ұласқан, Құдай мен халыққа алдында борышын орындаған, жақсылықты мұрат тұтқан, өз-өзін тани білген жан.

Жалпы алғанда Мәшһүр дүниетанымы мен шығармашылығында діни фәлсафалық көзқарастары белгілі деңгейде көрініс тапты. Ойшыл Мәшһүр Жүсіптің рухани мұрасындағы исламдық негізі бар еңбектерінің көптігі және ислам ішіндегі мистикалық- фәлсафалық сопылық ағымының ерекше орын алуы-белгілерінің бірі. Бұны дұрыс түсінуіміз керек. Мәшһүр әлемін зерттеу, тану, іздену-болашақ парызымыз.

Фәлсафашы Мәшһүр Жүсіп шығармалары тұнып тұрған діни – фәлсафалық, тәлім-тәрбиелік, атадан балаға жеткен рухани мұра. Мақаламды өз заманының ғұламасы әулие Мәшһүр Жүсіп сөзімен аяқтағым келеді:
Ғалымға қылсаң керек жанды құрбан,

Бұл дүние соларменен түзу тұрған.

Жаратқан құдай артық ғұламаны,

Теп-теніс іші-тыныс қылып нұрдан.

ПГУ им. С. Торайгырова

Известный мыслитель Баласагуни в «Благодатном знании» высказывает интересные вещи:

И добрый не тот – кто избрал тихий нрав,-

А тот, кто с людьми и помочь им готов. (1:23)

Все доброе – то, что полезно народу,

А польза всегда человеку в угоду. (1:295)

Из вышеприведенного отрывка следует: чаще всего трактуется как поступок (благодеяние), и качество человека (благодетель), и характер отношение между людьми, общественный уклад (справедливость). Творение добра предполагает способность распознавания зла и готовность последовательной борьбы с ним. Интересно высказывание Фейрбаха по этому поводу: «Добро - то, что соответствует человеческому стремлению, к счастью; зло – то, что ему заведомо противоречит». (2:623)

Среди оценочных категорий и понятий этики, в которые Машхур-Жусуп Копеев вкладывал соответствующее социально – нравственное содержание, одними из важнейших были категории добра и зла. Добро и зло в этики философии выражено двумя понятиями «жақсылық» пен «жамандық». Имея оценочный характер, эти категории соответствующим образом отражают принципы и нормы морали, характеризуют положительность и отрицательность поступков человека. Общее между добром и злом то, что они оба являются понятиями нравственного сознания.

Таким образом, добро в понимании Копеева как свершение полезных дел, избавление народа от нужд, страданий, то есть, все то, что приносит людям счастье, все то, что противоречит этому и есть зло. Добро для акына заключается в справедливых и правильных законах государственного устройства, в любви к людям, в правдивости их взаимоотношений, в вечном стремлении к духовному совершенствованию. Зло мыслитель видит в несправедливом положении народа (бедных), в его эксплуатации, насилие над народом осуждалось им как самое величайшее зло. Возможность совершения зла не при каких обстоятельствах не оправдывается: на зло надо отвечать только добром.

Хочется отметить, что отношение Машхур-Жусупа к добру и злу является отражением реальной нравственной жизни, характерной для казахского общества конца XIX - начала XX века. В понятии добра Копеев вкладывал не только определенные стороны характера человека или отдельные поступки, а все его деяния, весь его нравственный облик в целом, в совершении добра он видел смысл жизни и назначение человека.

Нравственно – этические взгляды философа Машхур-Жусупа имеют свои корни и глубокое содержание. Человек, смысл его существования, его духовно – нравственный микрокосм, вот тот предмет изучения, над которым всю свою жизнь занимался Машхур-Жусуп. Он своим творчеством оказывал влияние на сознание человека, на его нравственный облик.

Адам деуге лайықты болдың сонда,

бір өзінен басқаға пайдаң тисе. (3:28)

Әрқашан үмітім бар жақсылықтан,

Жас едім, қариялардан кеңес ұққан. (3:126)

Қазақта жаман да бар, Жақсы да бар,

Ішінде жүйрік, жорға, шабан да бар.

Жақсылық, жамандылық пен екі болып,

Бұрыннан келе жатқан заманда бар. (3:172)

В разработке проблем нравственной философии Машхур-Жусуп достиг определенных результатов. Как поэт он мастерски разоблачил все пороки человека – алчности и лень, зло и зависть, ненависть и корыстолюбие и т.д. Все это зло дано человеку, не стремящемуся к совершенству.

Жақсылық, қайыр, ихсан ісі,

Адамның қамбат баһа сол жұмысы. (4:84)

Шын жақсының ойында болмас кегі,

Тіпті ойында болмайды зат пен тегі. (4:85)

Жамандық қайдан туар, тілден туар,

Әркім де ақыл болса, тілін буар. (4:167)

Отсюда следует, что для духовно – нравственного совершенствования необходимо сохранить человеческие достоинства, которые даже во время великих испытаний облагораживают человека. Следует избавить себя от таких пороков, как самовосхваление, злонамеренность, хвастовство, порождающее зависть. Отсутствие этих пороков порождает умиротворение. Копеев выделяет вещи, способные унизить человека: невежество, леность и злодеяние. Как средство лечения от таких пороков он предлагает человеколюбие, желание помочь ближнему, знания наук для постижения мира.

Машхур-Жусуп высоко оценивает такие благородные цели и благие намерения, считая их предшествующими доброму делу и добрым поступкам человека. Он полагает, человек, имеющий определенные цели и намерения, всегда живет, стремясь осуществить их. Акын, будучи уверенным, в человеке, в его силе, способности реализовать свои благородные цели и намерения, вселял в него оптимизм и целеустремленность.

Свою миссию как акына Копеев видел в способствовании торжеству добра над злом в общественной жизни и в нравственных взаимоотношениях людей. Считая добро духовным наследием народа, имеющее глубокие корни, Машхур-Жусуп звал людей к добродетели:

Қосыл кісі санына, қос басынды. (5:60)

Үйде өлген мың шіріктің бірі болмай,

Жұрт үшін арманың не кетсе басың. (5:67)

Жұрт үшін жорықта өлсе арманы не ... (5:69)

Ойлаған халықтың қамын білімді сол,

Қамы үшін ел – жұртының отқа кірген. (5:70)

Білімді зерек адам болам десең,

Қара өзіңді басқаның айнасынан. (5:73)

Отсюда следует, что понятие добра и зла в творчестве Машхур-Жусупа неразрывно связано с нравственными качествами, моральными достоинствами человека. Лейтмотивом всего его творчества является воспевание человека, творящего добро, совершающего добрые дела, поступки, и взамен ничего не требующего, выступающего против всякого зла и насилия.

Поэтому, мыслитель считал доброту, справедливость чудотворной силой, делающий человека прекрасным. Говоря о жизни, о его современников, свою основную задачу он видел в проповеди человеколюбия, честности, справедливости. Истоки добра акын искал в реальной жизни – в людях, в их душе и благородных поступках. По мнению Машхур-Жусупа, если для добра создать условия, как законность и справедливость, то общество переменилось. Добро, совершаемое человеком, составляет главную ценность его жизни, а нравственность человека заключается в его добрых делах.

Проблемы добра и зла в творчестве Машхур-Жусупа имеют значительное место. И главное в том, что эти категории отражают нравственные принципы и нормы морали, характеризующие позитивные и негативные стороны человека. Отсюда вытекает, что представление добра и зла Машхур-Жусупом является отражением реальной нравственной жизни, характерной для казахского общества конца XIX начало XX века.

Машхур-Жусуп Копеев в сложных социально–экономических и политических условиях сумел поставить и в своеобразной форме раскрыть социальные проблемы и осветить наиболее характерные черты морали. Этические идеи мыслителя пользовались популярностью у степняков.

И в заключении, отметим, что в основе морально – этического учения М.-Ж. Копеева лежат такие понятия как добро и зло, счастья, справедливости и.т.д., которые помогают правильно понять моральные устои той эпохи, где жили соплеменники Копеева. Машхур-Жусуп внес заметный вклад в разработку проблем добра и зла, которые и поныне не утеряли своей актуальности.

ПГУ им С.Торайгырова

Хорошо зная казахскую поэзию, этнографию и историю родного края, Машхур-Жусуп всецело посвятил себя собиранию литературного и фольклорного материала, духовного наследия казахского народа.

Нельзя утверждать, что лишь такие великие философы как Платон, Аристотель повлияли на становление философского мировоззрения Машхур-Жусупа. В его становлении как философа стали духовными наставниками, наряду с вышеперечисленными, такие выдающиеся представители восточной философии как Хафиз и Аллаяр, Жами и Руми, Саади и Науаи, Яссауи и Сулейман Бакыргани.

Своеобразием восточной философии является то, что она выражается, главным образом, не в строгих философских системах, а в поэтическом творчестве, фольклоре, народных сказаниях.

Подлинной сокровищницей для философии является также героический эпос, народные предания, пословицы и поговорки, выражающие народную мудрость и представляющие достоверные страницы народной истории и философии.

Важнейшей составной частью духовного наследия является наследие философское. Всякая истинная философия есть духовная квинтэссенция своего времени, представляющая живую душу культуры.

Философское наследие предполагает постановку вечного вопроса – проблемы смысла жизни, который требует всестороннего углубленного изучения.

Просветитель своего времени Машхур-Жусуп в своих трудах размышлял над проблемой человека. В чем смысл его существования? Откуда произошла Вселенная? Что ищет человек, куда он идет? Вот те вечные вопросы, на которые пытался дать свои ответы Машхур-Жусуп.

Қазағым, өнер іздеп, ұрлық-зорлық,

Қыласың бір-біріңе озбырлдық,

Болғаннан алты ауызды ынтымақсыз,

Басына келген жоқ па талай қорлық

Үйрендім қайдан өнер, көп білімді.

Өткіздім қасірет пен қапалықта,

Қызықұты ойнап-күлер мезгілімді [1, с. 244]

Каждый человек – кузнец своего счастья, и только благодаря своему труду постигает соленую азбуку жизни. Но есть еще и такие, которые припеваючи живут за счет других;

Тастаңыз жамандықты толып жатқан,

Қасқырша ауыз салып жұлып жатқан.

Құрметті ел билеген кәкімдер де,

Жыландай зар илетіп сорып жатқан.

Бес салып мұңлы – зарлы, кем-кетікті

Бүркіттей тырнағымен бүріп жатқан.

Әркімді ер бауына түсірем деп,

Түлкіше құйрықтырын бұландатқан

Эти строки посвящены обличению социальных пороков, которые – увы, - еще имеют место среди степняков- соплеменников поэта и философа.

Любовь к познанию и сострадание к ближнему – вот то самое главное, что стремился посеять в душах своих учеников поэт.

Большую часть своей жизни Машхур-Жусуп посвятил учительству. Он преподает не только, как это принято тем временем, уроки основ религии, но и знания устного народного творчества, музыку. Также преподает уроки ручного ремесла. Об этом мы можем узнать в его произведении «Ғылым-білім»:

Ақымақтың тізгіні – құлағы,

Бақылдының тізгіні – көңілі [2, с. 12]

Знания, наука для Машхур-Жусупа представляется путем постижения истины, совершенствование каждым человеком своего внутреннего мира «я»:

«Әркім өз жанын тірілтуді керек қылса, ғұмырын ғылым-біліміне сарып қылсын. Ғылым-біліміне ғұмырын сарп қылған пенденің жаны тіліліп сыйлы болады. Ғылым-білімге ғұмырың сарп қылмаған адам пенденің жаны өлік жан есепті. Өзі өліп жатқан өлікті кім керек қылады» [3, 2165]

Одна из работ Машхур-Жусупа посвящена теме познания. Для избежания обвинения в голословности, приведем отрывки из его «Разных сочинений» : « Первая форма познания – это орган зрения, который находится в контакте со слуховым аппаратом. Зрение человека связано не только с внешним миром, но и с мозгом, в который передаются образы предметов. Зрение выступает в роли « переводчика», информирующего мозг о тех явлениях, которые ему доступны. Вторая форма познания – эта способность человека воспроизводить образ однажды увиденного предмета (это «секретарь» «переводчика», записывающий все, что предается последним). Третья форма познания – это деятельность мозга, которая контролирует, что записано «переводчиком», и определяет правильность или ошибочность. Четвертая форма познания по-своему содержанию совпадает с интуитивным познанием (фантазией), с помощью которого человек познает то, что видел и чего не видел. В этом познании большое значение имеет изображение» [4, с.188].

Машхур-Жусуп считает, что «человеческое напоминает многоводную реку, образующуюся из больших пяти притоков. Один из них – все видимое, другой - все слышимое, третий – осязаемое, четвертый – обоняемое, пятый – вкус. По каналам чувственных органов в мозг поступает не только чистое, но и наносное [4, с. 189].

Интерес представляют также философские размышления Машхур-Жусупа о том, к чему приводит светлая мечта. Вот, что он пишет по поводу светлой мечты «… мечта не просто слово, это соль; сливки слов. Фантазия – цвет жизни, возбудитель прекрасного. Без фантазии человек – это укрощенный осел. Фантазия, думы, мечты развивают разум, расширяют кругозор, возбуждают , волнуют мысли. Такая фантазия толкает людей к человечности, делает их мудрыми, не портит их нравы… Мышление производит сортировку материалов, из которых пригодное принимается, а ненужное выбрасывается… Язык есть жемчужина мысли, вне мысли нет языка [4, с. 190]

Көрмесін бір жаманнның арамдығын.

Мақтаулы, жұрт аузында болам десең,

Біреудің ауызға алма жамандығын

Көзінің бір қарап қой ұшымменен,

Сыртқы түгіл үйірілсін ішіменен.

Кісілігі жоқ жанмен үйір болма,

Жолдас болсаң, жолдас бол кісіменен

Үлкенді – үлкен, кішіні кіші біліп,

Жүргейсің мүсәпірді көзіне іліп.

Өзіңмен дәрежесі артық жанмен

Орынсыз тайталаспа сөзге келіп [5, с. 14 ].

Но, наряду с этой мыслью, поэт обращает внимание на деятельностное участие молодежи в изменении жизни к лучшему. Обличая пороки, которые унижают все человеческое в человеке, Машхур-Жусуп призывает молодежь занять активную жизненную позицию. Он говорит, что не надо предаваться лени, сну и безделью, не подаваться обреченности, тщетности своих усилий, полагаясь на предопределенность судьбы богом («құдай салды, мен көндім»). «Все в ваших руках» – говорит поэт:

Сыйлы қылар басынды іске тырмыс.

Жігіттікке іс қылсаң жаннан кешіп,

Төр алдында отырып жерсің жамбас.

С самым зловредным сорняком, мешающим молодежи расти, Машхур-Жусуп обозначает лень. Именно ее сравнивает он с самым главным врагом в стихотворении « Жалқаулар туралы айтқаны» (Слово о ленивых):

Балалар, жалқау болмай оқы сабақ,

Ашылмас оқымасаң көз бен қабақ.

Айырылса оқу оқып, білгенінен,

Біз оқы деп айтамыз: « арамтамақ!»

Балалар, жалқау болма шабан тартып,

Ілгері ұмтыла бас, күн-күн артып.

Арқаны кедейліктің –еріншектік,

Желкеңнен жібермейді мықты тартып

Қайрат қыл, жалқаулықтың жібін үзіп,

Көрген жан түнілмесін күдер үзіп.

Бойына жалқаулықты үйір қылсаң,

Жүрерсің көрінгенге көзін сүзіп. [5, с. 14]

Только устремленность к познанию Вселенного, познанию самого себя, считает поэт, приведут к пониманию самого себя, к пониманию своего назначения. Но если человек не желает учиться, не хочет прислушаться к голосу Разума, то этим он обрекает себя на рабскую жизнь, жизнь, которая беспросветна, в которой нет божественного света, излучающего тайны смыслопознания. Вот таковы, на первый взгляд, простые истины Машхура-Жусупа, в чем-то созвучные с библейскими заповедями.

Но победить лень, разъедащую своими метастазами внутренний, духовный мир человека, в результате чего он обречен на духовную нищету, способен не каждый. Поэтому поэт и мыслитель Жусуп колоколом своего языка хочет разбудить сознание каждого казаха, провозглашая устремленность к познанию и труд высшими истинами и основными добродетелями на пути самосовершенствования человека.

Как видим, многие произведения Машхур-Жусупа посвящены проблемам нравственности. Именно ее он считает стержневым свойством человека. Отсюда понятно, почему поэт считал нужным приобщить каждого человека к своему духовно богатому миру посредством своего пера.

Машхур-Жусуп, воспитанный в духе казахского, номадного мировосприятия и в то же время знакомый с трудами философов древней Греции, определяет путь познания истины через гармонизацию рационального и чувственного начал в человеке, равноценного слияния веры и знания, разума и сердца, синтеза науки и религии. И в этом контексте интересным представляется рассмотрение изречений акына и философа Жусупа в момент истины – « Кеудеме өлең толды сызған хатша», когда:

Алдыма өлең жаз деп қағаз келген,

Сөзімді сөйлеп бақтым мен де білген.

Кеудеме құдай кеңес берген шақта,

Қағазға он саусағым атша желеген

Дабы не быть голословными, давайте рассмотрим это на примерах:

1. 
   Жақсыдан жақсының да парқы бөлек,
   

2. 
   Кетесің жақсы әңгіме тіл мен жақта,
   

3. 
   Ұғып ал құлағығын бар, замандастар,
   

Бұзылған замананың уақытысында,

Шын сөзің өтірікке болмайды астар.

4. Білімді, зерек адам болам десең,

Қара өзіңді басқаның айнасынан.

4. 
   Өнерге өзіңді-өзің ерте баулы,
   

5. 
   Білімді өліп көрде мың жыл жатса,
   

6. 
   Кісі тауып жолдас бол аз өмірге,
   

7. 
   Махаббат – сәулесі зор құдай нұры,
   

Таким образом, духовное наследие Машхур-Жусуп Копеева провозглашает вечные ценности Добра, Красоты и Истины, нацеливая человека на нравственное самосовершенствование.

Жизнь и творчество степного поэта и мыслителя представляют собой образец высшей человечности, духовности и устремленности к истине.

Завершить статью хочется его словами, вычеканенными на «священном» камне, привезенном из его родных мест и установленного у главного входа в центральную мечеть, носящую имя степного поэта и мыслителя Машхур-Жусуп Копеева:

Жаяу қыл, нәпсінді атқа міңгізбей бақ,

Міне қалса жортқызып, желгізбей бақ.

Өзін-өзі бағуға көп әл керек,

Көз соңынан көңілді жүргізбей бақ.

Павлодарский государственный университет им.

С. Торайгырова
Как помочь «заблудившимся душам» людей и указать им путь к истине, добродетели и счастью, и что такое совесть – вот те вечные вопросы, которые ставит перед собой Машхур-Жусуп Копеев.

Что такое совесть? Какова ее природа? Может быть это соприкосновение с Высшим миром? Вопросы, волнующие мыслителей всех времен и на которые есть свое объяснение и понимание. Мы же попытаемся раскрыть некоторые…

Проблема совести – одна из коронных проблем человечества. И сегодня знаменитый гамлетовский вопрос: «Быть или не быть» ставится уже не перед отдельным человеком, а перед человеческим родом. Он перерастает в глобальную проблему.

Совесть – одна из наиболее сложных этических категорий, затрагивающая широкую сферу человеческих отношений. Вопрос о природе совести занимал важное место в различных этических учениях. Мыслители прошлого давали разнообразные, подчас противоположные ответы на этот вопрос.

Для определения общего понятия категория «совесть» обратимся к нескольким источникам.

Итак, в словаре русского языка С.И. Ожегова мы находим следующее определение совести: «Чувство нравственной ответственности за свое поведение перед окружающими людьми, обществом» [1:739].

В философском словаре дается нижеследующее определение: «Совесть – комплекс эмоциональных переживаний, основанных на понимании человеком моральной ответственности за свое поведение в обществе, оценка своих действий и поступков самой личностью…» [2:409].

В словаре по этике по исследуемой проблеме читаем следующее: «Совесть – категория этики, выражающая нерасторжимую связь морали и человеческой личности, характеризующая способность личности осуществлять моральный самоконтроль, самостоятельно формулировать для себя нравственные обязанности, требовать от себя их выполнения и производить самооценку совершаемых поступков. Совесть – это субъективное осознание личностью своего долга и ответственности перед обществом» [3:321].

Из вышесказанного следует вывод, что совесть, как этико-философская категория, имеет свою нравственную природу, находящуюся в постоянной диалектике с вечными этическими понятиями как добро, зло, справедливость, честь, достоинство, долг, зависть, эгоизм, честность и т.д.

Важно отметить, что совесть в системе этических категорий, представлена как проявление высшей нравственности.

Отсюда следует: совесть это преданность ценности, невозможность изменить тому, что нам дорого, что мы любим. Возможно в этом ее главная суть. То есть, человек познает совесть в той мере, в какой сам живет совестливой жизнью.

Что же является критерием оценивания совести? Как совершать над собой суд, воздавать себе хвалу, оценивать свои поступки?

Попытаемся ответить на данные вопросы, но начнем с того, как в истории философии рассматривалась проблема совести.

Философы рассматривали совесть как продукт вечных идей, абсолютной идеи или вечного нравственного закона, как нечто врожденное или данное богом.

В истории этических учений часто указывалось на то, что у греков якобы не было слова для обозначения совести. Но у древних греков были слова – термины, заменявшие понятие совести. В ранний период оно было выражено словами «айдось» и «айсхюне», а в более поздний период – словом «синейдезись» стоического происхождения.

«Айдось» обозначает стыд перед другими, боязнь нанести им ущерб, не оказать им достаточного почтения. «Айсхюне» обозначает стыдливость или застенчивость, т.е. боязнь оказаться в ложном положении перед другими.

В своих диалогах о нравственности Платон часто употребляет данное понятие. Выступая против себялюбия, он требует, чтобы люди были воспитаны в чувстве стыдливости. «Чтобы сберечь в юношах стыдливость… перед ними следует остерегаться говорить или делать что-либо постыдное, где бесстыдны старики, там юноши делаются бесстыдными» - размышляет Платон [4:7].

Платон обосновывает нравственность и совесть как врожденные понятия, имеющие корни за пределами нашего познания, наших чувств, в потустороннем мире идей. Впоследствии теологи воспользовались этим идеалистическим объяснением понятия совести для обоснования божественного происхождения совести.

Известный оратор и государственный деятель Римской республики Марк Туллий Цицерон писал: «Моя совесть для меня представляет большую ценность, чем людские толки… Свой собственный приговор ты должен приводить в исполнение: если ты доволен собой, потому что признаешь справедливость, ты станешь победителем не только над самим собой, но и над всем и над всеми…»

Цицерон высоко ценил чувство стыда, считая, что «стыдливость надо хранить – тем более, что в этом нас наставляет и нами руководит сама природа». Он глубоко верил в божественное происхождение совести.

Луций Анней Сенека, основатель римского стоицизма, называл совесть святым духом, который контролировал человека и творил суд и наказание. Нравственность, говорил Сенека, внутри нас и не зависит от внешнего мира. И отсюда он делает вывод: в природе господствует судьба, рок.

Таким образом, философы пытались дать объяснение природы совести с религиозно-идеалистических позиций.

Философ Иммануил Кант в «Критике практического разума» отмечает, что совесть – то великое, что возвышает человека над самим собой. По его мнению «совесть не есть нечто приобретенное, и не существует обязанности приобрести ее: но каждый человек, как нравственное существо, имеет в себе совесть от рождения».

Кант определял совесть как практический разум, уполномоченный судить и ставящий перед человеком в каждом случае закон его долга для оправдания или осуждения себя.

Подводя итоги сказанного, мы полагаем, что совесть – это моральное поведение человека, его ответственность, прежде всего, социально нравственная, перед людьми, обществом. Совестливый человек всегда стремится к справедливости, честности, обуздывает свои страсти, неумеренные желания. И следует отметить, что такой человек удерживает себя от многих грязных поступков, безнравственных действий и нечестных помыслов.

Рассмотрим категорию совести в понимании мыслителя конца XIX-нач. XXвв. Машхур-Жусупа Копеева.

Суть природы совести и ее ценность для человека четко определил И. Кант сказав: «Меня волнуют две вещи: звездное небо над головой и нравственный закон внутри меня». Данные слова великого немецкого философа, ставшие крылатыми, четко передают суть житейской философии акына М.-Ж. Копеева.

Машхур-Жусуп считает, что совесть тесно связана с ответственностью. По своей социальной сущности ответственность как этическая категория есть способность предвидеть результаты своих поступков, деятельности. Ответственность есть моральная сторона практического применения разума. Отсюда следует, ответственность есть моральное следствие разумности. Сознание нравственной ответственности предусматривает моральную самооценку человеком своих действий и мыслей. В данном случае совесть выступает как оценочная категория. Совесть выполняет и еще одну нравственную функцию – быть внутренней побудительной силой к совершению нравственных поступков.

Совесть – это сознание (понимание, чувство) ответственности человека за свои действия (поступки, поведение) перед обществом, перед отдельными людьми, сознание ответственности за судьбы других людей, народа, человечества. Совесть как нравственная сила, предупреждающая человека выбирать ту или иную линию поведения или совершать те поступки, которые совпадают с его моральными убеждениями. Это нравственная самооценка личностью своих поступков или мыслей с точки зрения определенных норм нравственности, ставших внутренним убеждением человека, результатом этой оценки является чувство морального удовлетворения или стыда, недовольства собой. И, поэтому философ Машхур-Жусуп призывает людей к тому, чтобы еще и еще раз подумать, взвесить все (за и против), перед тем, как что-то сделать, предпринять.

Бостан бос бір іс қылмай бекер тұрма,

Біліп қыл, не қылсаң: теріс пе оң ба? [5:91]

Не теряй ты время зря, а решившись, что-то сделать -

Ты подумай и реши: Прав ли ты? А может нет? (подстрочный перевод авт.

Совесть – духовное явление. Голос совести – голос духовности. Это есть голос истины в той мере, в какой она оказалась доступна данному человеку, голос, сочувствуя в той мере, в какой она присуща данной личности. Совесть человека может молчать, его голос может звучать еле слышно, услужливое сознание представит субъекту убедительные доводы, оправдывающие его поступок, но от этого природа совести не изменится.

Совесть – это то, на чем зиждется человеческое общежитие. С ним очень тесно связаны такие понятия, как разум, милосердие, взаимопомощь, взаимопонимание, которые во все времена были непреходящей ценностью для людей.

Совесть – это регулирование своего поведения в соответствии с нормами нравственности определенного общества. Он обуславливает появление духовной ответственности каждого человека за свои поступки и поведение перед обществом, окружающими людьми.

Абыройым төгілмесін деп ойласаң,

Ұяттан қол шатыр қып ал басыңа. [5:92]

Коль совершенным человеком хочешь стать,

Прими ты совесть как мерило высшей нравственности.

(подстрочный перевод авт.)

«Человек видит истину не глазами головы, а глазами разума… После смерти есть иная жизнь. И в двух жизнях необходима совесть. Совесть – это справедливость, милосердие» [6:6] писал знаменитый поэт – философ, ученик великого Абая, Шакарим Кудайбердиев.

Человеческая душа, будучи изначальна свободна, одинаково открыта добру и злу. В вечной борьбе добра и зла совесть признана быть главным советником человека в его содействии добру. «Однако мы знаем или можем знать, если захотим, а именно, что сердце и совесть человека божественны, что в отрицании зла и признании добра человек сам является воплощенным божеством, что его радость в любви, его страдание в гневе, его негодование при виде несправедливости, его слова в самопожертвовании является вечным, неоспоримыми доказательствами его единства с верховным властелином; что в этом, а не в телесных преимуществах и не в большом разнообразии инстинктов он сам является властелином над более низким одушевленным миром. Поскольку он отрицает или нарушает веления сердца и совести, постольку он бесчестит имя небесного Отца, и не святит имени его на земле; поскольку же он следует им, он святит иго имя и получает от полноты его власти» [7:15] Так Джон Рескин подчеркивает, что именно совесть является тем, что возвышает человека над животным миром и приближает к Богу. Отсутствие совести приравнивает человека к животным.

П. Гольбах писал: «Совесть – это наш внутренний судья, безошибочно свидетельствующий о том, насколько наши поступки заслуживают уважения или порицания наших близких» [8:364]

Как говорил русский писатель Н.В. Гоголь: «Даже у отпетого негодяя имеется крупинка совести» [9:347]

Совесть в религии и в понимании М.Ж. Копеева (он был религиозным философом) вбирает в себя все грани человеческой жизни. Требуя от человека справедливости, честности, добронравия, порядочности, терпимости, учит людей быть искренними, не обманывать, не наживаться за чужой счет, не угнетать слабых, не обкрадывать и без того нищих и обездоленных, не злословить, не наносить обид родным и близким, и всей Живой Природе. Совесть позволяет человеку обуздывать страсти, проявлять умеренность и воздержанность.

Жаяу қыл, нәпсіңді атқа мінгізбей бақ,

Міне қалса жорткызып, желгізбей бақ.

Озін-озі бағуға көп әл керек,

Көз сонынан көңілді жүргізбей бақ. [5:93]

Не ходи на поводу страстей, желаний (низших),

Всегда на страже будь своей души.

Будь силен, чтоб задушить ту похоть, (низменный свой мир),

Для того, чтоб чище стать. (подстрочный перевод авт.)

Машхур-Жусуп Копеев считает, что человек обладающий совестью оберегает себя от мучений в аду. Он не ставит себя выше других, не кичится своим высоким положением, благополучием, богатством, не унижает других. Он предпочитает жить спокойно, довольствуясь лишь необходимым, чем жить богатым в страхе.

Таким образом, каждый, кто хочет показаться с высоты нравственности, приводящей к почету, уважению, чести и достоинству, прежде всего, должен следовать зову совести. Совесть – эта та духовная сила, которая ведет человека к доброте, честности, умеренности, человечности и другим высоким добродетелям.

Айна кыл озинди-озин тузетуге,

Бу журген жаксы, жаман коп адамды. [5:93]

Смотри на деяния их: плохи они, иль хороши

жүктеу/скачать 0.75 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: