Министерство экономики и бюджетного планирования республики казахстан

Бюджетаралық қарым-қатынас – бұл мемлекеттік билік органдары мен жергілікті мемлекеттік органдары арасында тиісті бюджетті қалыптастыру және атқару жөніндегі процесте туындайтын қарым-қатынас.

Қазақстан Республикасының Бюджет кодексіне сәйкес бюджетаралық қарым-қатынас бюджет процесінде жоғары тұрған және төмен тұрған бюджет арасындағы қарым-қатынас болып табылады:

- республикалық, облыстық бюджеттер, республикалық маңызы қала, астана, аудан бюджеттері (облыстық маңызы бар қалалардың) арасындағы;

- Қазақстан Республикасының республикалық бюджеті мен Ұлттық қоры арасындағы.

Бюджетаралық қарым-қатынасты анықтау кезінде негізге мынадай принциптер алынады:

- бюджет жүйесінің түрлі деңгейі арасындағы функциялар мен өкілеттікті бөлу;

- әрбір бюджеттің жұмыс істеу дербестігі;

- бюджет жүйесінің деңгейі арасындағы табыс көздерінің тұрақты негізінде бөлу;

- бюджет жүйесінің деңгейі бойынша бюджет шығысын нақты бөлу және бекіту;

- республиканың барлық өңірлері үшін түсінікті және қолайлы көзқарасқа негізделген бюджетаралық қарым-қатынастың айқындығы, қаржылай көмекке мұқтаж өңірлерге бөлінетін қаржылай көмекті анықтау, олардың бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейін түзету мақсатында.

Бюджеттік тәжірибеде осы принциптерді іске асыру жергілікті басқару органдарының орталыққа қаржылай тәуелді болуын төмендетуді қамтамасыз етуге бағытталған.

Бюджетаралық қарым-қатынас мемлекеттік басқару деңгейі арасындағы функциялар мен өкілеттіктерді нақты бөлуге, республикалық, облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана, аудан (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттері арасында түсімдер мен шығысты тең бөлуге, сондай-ақ бюджетаралық қарым-қатынасты анықтау әдісінің бірлігіне және айқындығына негізделген.

Бюджеттік процесте мынадай бюджет деңгейі арасындағы қарым-қатынасқа жол берілмейді:

- республикалық бюджеттің аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеттерімен;

- облыстық бюджеттің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджетінің – басқа облыстық бюджеттермен, республикалық маңызы бар қала бюджеттерімен;

- аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджетінің бір-бірімен.

Бұдан басқа, шығысты немесе түсімнің жекелеген түрлерін бір бюджет деңгейінен басқаға көшіру Бюджет кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізген жағдайда ғана жүзеге асырылады.

Қазақстан Республикасы Бюджет кодексінің 43-бабына сәйкес бюджетаралық қарым-қатынастар мынадай принциптерге негізделеді:

1) облыстық бюджеттердің, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттерiнiң республикалық бюджетпен, аудандар (облыстық маңызы бар қалалар) бюджеттерiнің, жоғары тұрған облыстық бюджетпен өзара қатынастардағы теңдiгi;

2) аражiгiн ажыратудың мынадай өлшемдерінің бір мезгiлде сақталуын ескеретін түсiмдердi тиiмдi бөлу:

тұрақты сипаттағы, сыртқы факторлардың әсерiне тәуелсiз салықтық және салықтық емес түсiмдер төмен тұрған бюджеттерге бекiтiледi;

мемлекеттiк мекемелер көрсеткен қызметтер ақысы болып табылатын салық түсімдері және салықтық емес түсiмдер аталған көрсетілетін қызметтер қаржыландырылатын бюджет кiрiсiне түседi;

қайта бөлiну сипатындағы, сондай-ақ салық базасы әркелкi орналастырылған салықтар бюджет жүйесiнiң неғұрлым жоғары тұрған бюджеттер деңгейлерiне бекiтiледi;

салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi бюджетке бекiткен кезде оларды жинаудың неғұрлым жоғары дәрежесiн қамтамасыз ететiн бюджет деңгейiне артықшылық беріледі;

нақты аумақтық байланыстылығы бар салықтық базадан алынатын салықтар жергiлiктi бюджеттерге бекiтiледi;

3) Қазақстан Республикасының әкiмшiлiк-аумақтық бiрлiктерiнiң бюджеттiк қамтамасыз етiлу деңгейлерiн теңестiру;

4) жергiлiктi атқарушы органдардың мемлекеттiк қызметтер көрсетудің бiрдей деңгейін ұсынуын қамтамасыз ету;

5) мемлекеттiк қызметтер көрсетуді ұсынудың тиiмдiлiгi мен нәтижелiлiгi – мемлекеттiк қызметтер көрсетуді неғұрлым тиiмдi әрі нәтижелi қамтамасыз ете алатын мемлекеттiк басқару деңгейiне мемлекеттiк қызметтер көрсетуді бекiту;

6) мемлекеттiк қызметтер көрсетуді ұсыну деңгейiн оны алушыларға барынша жақындату – алушылардың қажеттерін барынша дәл есепке алу және мемлекеттiк қызметтер көрсетудің сапасын арттыру мақсатында қызметтер көрсетудің атқарылуын бюджет жүйесiнiң мүмкiндігінше төмен деңгейiне беру.

Бюджет ресурсын бөлу қайта бөлу бюджеттік реттеу арқылы жүзеге асырылады.

Бюджеттік реттеу – төмен тұрған аймақтық деңгей бюджеттерінің табысын түзету және реттеу табысын бөлу және тиісті аумақтарда табыс потенциалы жетіспеген жағдайда, бір деңгейдегі бюджет қаражатын екінші бюджетке қайта бөлу арқылы аумақтық білім беруді әлеуметтік-экономикалық дамыту мақсатында мемлекеттік билік органдары жүзеге асыратын процесс болып табылады.

Қазақстанның бюджеттік тәжірибесінде бюджетаралық қарым-қатынастарды реттеудің мынадай нысандары қолданылады: трансферттер, бюджеттік несие және табысты бөлу нормативі.

Республикалық және облыстық бюджеттер, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттері арасындағы бюджетаралық қарым-қатынастар трансферттермен және бюджеттік несиемен реттеледі.

Облыстық және аудандық (облыстық маңызы бар қала) бюджеттері арасындағы бюджетаралық қарым-қатынастар трансферттермен, бюджеттік несиемен және табысты бөлу нормативімен реттеледі.

Трансферттер – бұл бюджетке өтеусіз және қайтарымсыз түсім немесе бюджеттен болатын шығын. Трансферттер жалпы сипаттағы трансферттер, ағымдағы нысаналы трансферттер және дамуға арналған нысаналы трансферттер болып бөлінеді.

34-сурет. Түрлі деңгейдегі бюджеттердің өзара іс-әрекеті

1997 жылы табысы республикалық және жергілікті бюджеттер арасында бөлінетін салық санынан қосылған құн салығы алып тасталды. 2001 жылы бюджет заңнамасына өзгерістер енгізілді, осыдан кейін жеке табыс салығы және әлеуметтік салық жергілікті бюджетке түсе бастады. Алайда, бұл республикалық бюджетке түсетін табысқа әсерін тигізген жоқ, себебі 2002 жылы корпоративтік табыс салығы бойынша түсетін түсімді толығымен республикалық бюджетке аудару туралы шешім қабылданды.

Республикалық және жергілікті бюджеттерді қалыптастыру құрылымында болған өзгерістер 35 және 36-суретте толық көрсетілген: республикалық бюджет түсімінің көп бөлігін салықтық түсімдер құрайды (2007 жылы олар республикалық бюджетке түсетін барлық түсімнің 73%-ын құрады), жергілікті бюджетке түсетін түсімде салықтық түсемдер үлесі 2001 жылы 82%-дан 2007 жылы 47,8%-ға дейін қысқартылған.

35-сурет. Республикалық бюджетке түсетін түсімді қалыптастыру құрылымы

36-сурет. Жергілікті бюджетке түсетін түсімді қалыптастыру құрылымы

Бюджет табысын ұйымдастыруда салықтық тетіктермен қатар бюджеттік алу – республикалық немесе облыстық бюджетте бекітілген сома шеңберінде төмен тұрған бюджеттен жоғары тұрған бюджетке берілетін ресми трансферттер секілді бюджетаралық қарым-қатынастарды реттеу нысаны пайдаланылады.

Кестеде бюджеттік алулардың меншікті салмағы жергілікті бюджеттер шығысының жалпы көлемінде 2001 жылы 28,1%-ден 2007 жылы 18,0%-ға дейін қысқартылғаны көрініп тұр. Осылайша, бюджет ресурсын орталықтандыру жүргізіледі, бұл ел өңірлерінің бюджеттік қамтамасыз етілу деңгейін түзетуге септігін тигізеді.

Қазақстанда бюджет қаражатының төменге ағымының қозғалысын реттеу бюджеттік субвенция, бюджеттік несие, нысаналы трансферттер түрінде жүзеге асырылады.

Қазақстанның бюджеттік тәжірибесінде бюджеттік субвенциялар дегеніміз республикалық немесе облыстық бюджетте бекітілген сома шеңберінде жоғары тұрған бюджеттен төмен тұрған бюджетке берілетін трансферттер болып табылады.

37-сурет. Республикалық бюджеттен облыстық бюджетке бюджеттік

Жалпы сипаттағы трансферттер көлемі үш жылдық кезеңге жылдарға бөлініп абсолюттік бірлікпен белгіленеді: республикалық және облыстық бюджет, республикалық маңызы бар қала, астана бюджеттері арасында – Қазақстан Республикасының заңымен; облыстық бюджет пен аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеті арасында – облыстық мәслихат шешімімен.

Жалпы сипаттағы трансферттер көлемі әр үш жыл сайын өзгеріске ұшырайды. Төмен тұрған бюджеттен жоғары тұрған бюджетке бюджеттік алуларды және жоғары тұрған бюджеттен төмен тұрған бюджетке бюджеттік субвенцияларды аудару тәртібі мен кезеңділігін Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайды.

Жалпы сипаттағы трансферттер көлемі тиісті жергілікті бюджеттің табысы мен шығыны көлемі арасындағы айырмашылық ретінде анықталады. Табыстың болжамды көлемі шығынның болжамды көлемінен артқан жағдайда, жергілікті бюджеттен жоғары тұрған бюджетке бюджеттік алулар белгіленеді. Шығынның болжамды көлемі жергілікті бюджет табысының болжамды көлемінен артқан жағдайда, жоғары тұрған бюджеттен жергілікті бюджетке бюджеттік субвенциялар белгіленеді. Табыстың болжамды көлемі өңірдің салықтық потенциалын ескере отырып және бюджет деңгейі арасындағы түсімдерді бөлу негізінде есептелінеді. Жергілікті бюджеттер шығының болжамды көлемі оларды ағымдағы бюджеттік бағдарламаға және бюджеттік даму бағдарламасына бөлуді, бюджеттік қамтамасыз етілуін, бекітілетін заттай нормаларды ескере отырып және бюджет деңгейі арасында шығысты бөлу негізінде есептелінеді.

Үш жылдық кезеңге арналған жалпы сипаттағы трансферттер көлемін анықтау, олардың әрбір үш жыл сайын өзгеруі Қазақстан Республикасының Үкіметі анықтайтын жалпы сипаттағы ресми трансферттерді есептеу әдістемесінің негізінде жүргізіледі. Жалпы сипаттағы трансферттер көлемін есептеу кезінде нысаналы трансферттер мен бюджеттік несие ескерілмейді. Егер, бекітілген (нақтыланған, түзетілген) жергілікті бюджетте бюджеттік алулар мен субвенцияларды есептеу кезінде ескерілген шығыстар көзделмесе, онда Үкімет немесе облыстың жергілікті атарушы органы қаржы жылы ішінде тиісті өлшемге бюджеттік субвенцияны қысқарту немесе бюджеттік алуды арттыру туралы шешім қабылдайды.

Жергілікті атқарушы органдар нысаналы трансферттер мен несиені олардың мақсатты пайдаланылуына сәйкес пайдаланады. Нысаналы трансферттер дамуға арналған нысаналы трансферттер және ағымдағы нысаналы трансферттер болып бөлінеді. Дамуға арналған нысаналы трансферттер республикалық немесе жергілікті бюджеттерде бекітілген сома шеңберінде мыналар үшін жоғары тұрған бюджеттен төмен тұрған бюджетке берілетін трансферттер болып табылады:

- мемлекеттік немесе салалық бағдарлама немесе өңірлік бағдарлама негізінде жергілікті атқарушы органдар ұсынатын жергілікті бюджеттік инвестициялық жобаларды (бағдарламалард) іске асыруға;

- төмен тұрған мемлекеттік басқару органдарының стратегиялық, орта мерзімді бағдарламалардың іс-шараларын және жоғары тұрған мемлекеттік басқару органының құзыретіне жататын, экономикалық пайда көруге немесе әлеуметтік-экономикалық әсерге қол жеткізуге бағытталған республиканың даму жоспарларын орындауға.

Егер нысаналы трансферттер құрылымын олардың мақсатты пайдаланылуына сәйкес қарастыратын болсақ, онда көлік инфрақұрылымын дамытуға, инженерлік-коммуникациялық инфрақұрылымын дамытуға, жылу энергетикалық жүйесін дамытуға арналған трансферттер көп салмаққа ие.

Бұл ретте, 2006 жылы көлік инфрақұрылымын дамытуға арналған трансферттің барлық сомасының ішінде Астананың үлесі 42,2%-ды Алматының - 51%-ды, 2007 жылы Астананың – 43,8%-ды, Алматының – 43,4%-ды құрайды. Жылу энергетикалық жүйесін дамытуға арналған трансферттеде ұқсас жағдай: Астананың үлесі 2006 жылы - 83%-ды, 2007 жылы – 45,7%-ды құрады. Трансферттердің мынадай түрлері бойынша да Астананың үлесі басым: қала мен елді мекендер тұрмыс жағдайын дамытуға – 2006 жылы – 98,2%, 2007 жылы - 97%, мәдениет объектілерін салуға – 2006 жылы - 93%, 2007 жылы - 92%, спорт объектілерін салуға 2006 жылы - 100%, 2007 жылы - 89%. Білім беру объектілерін салуға және қайта жаңартуға арналған трансферттер тең бөлінді: 2007 жылы – 3,8%-дан (Қарағанды обл.) 12%-ға дейін (Қызылорда обл.), Астана - 8%. 2006 жылы денсаулық сақтау объектілерін салуға және қайта жаңартуға арналған трансферттің негізгі үлесі Астанаға жатады (21,9%), бұл медицина кластерін дамытумен байланысты болды. 2007 жылы Оңтүстік Қазақстан облысында жаңа туған нәрестелердің ЖҚДҰ-ны жұқтыруына байланысты денсаулық сақтау объектілерін салуға және қайта жаңартуға арналған трансферттің шамамен үштен бірі (30,4%) осы өңірге бағытталды.

Ағымдағы нысаналы трансферттер болып жекелеген бюджеттік бағдарламаларды іске асыруға бекітілген соманың шеңберінде жоғары тұрған бюджеттен төмен тұрған бюджетке берілетін ресми трансферттер табылады.

Ағымдағы нысаналы трансферттер тек мемлекеттік, салалық немесе өңірлік бағдарламалардың іс-шараларын орындауға ғана, сондай-ақ қаржы жылы ішінде әкімдердің қолдауы бойынша тек Үкіметтің немесе облыстың жергілікті атқарушы органының резервінен қаржыландырылатын өңірлік бағдарламаларды орындауға ғана беріледі.

Жоғары тұрған бюджеттен ағымдағы нысаналы трансферттерді бөлу арқылы жалпы сипаттағы трансферттердің үш жылдық көлемінің жұмыс істеу кезеңінде шығыстың артуына және (немесе) табыстың азаюына алып келетін нормативтік құқықтық актіні жоғары тұрған органның қабылдауынан туындайтын төмен тұрған бюджеттің зиянын міндетті өтеу көзделеді.

Бюджеттік несиелер төмен тұрған бюджетке бюджеттік инвестициялық жобаларды (бағдарламаларды) іске асыруға қайтарымдылық және төлемдік негізінде және Бюджет кодексіне сәйкес қаржы жылы ішінде қолма-қол ақшаның болжамды тапшылығы болған жағдайда беріледі: республикалық бюджеттен – облыстық бюджеттерге, республикалық маңызы бар қалалар, астана бюджеттеріне, облыстық бюджеттерден – аудан (облыстық маңызы бар қала) бюджеттеріне.

Осы кестелер бюджеттік несиелендірудің қысқару тенденциясы туралы көрсетеді. Бюджеттік несиелендіруді өтеу қарқыны бюджеттік несие жергілікті борышты көбейтпейді деген шешім шығаруға мүмкіндік береді.

Мақсатты пайдаланылмаған нысаналы трансферттер мен несие сомасы осы трансферт пен несиені бөлген жоғары тұрған бюджетке міндетті қайтаруға жатады. Қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған және/немесе жете пайдаланылмаған нысаналы трансферттер сомасы келесі қаржы жылында нысаналы белгіленуін сақтай отырып қайта пайдаланылуына (жете пайдаланылуына) болады.

Қаржы жылы ішінде пайдаланылмаған және/немесе жете пайдаланылмаған дамуға арналған нысаналы трансферттер сомасы Бюджет кодексінде белгіленген мөлшерде тиісті төмен тұрған бюджеттің иелігінде қала алады (91-бап, 6-тармақ, 1) және 1-1) тармақшалар).

Әрбір бюджеттің дербес жұмыс істеуі белгілі шығыстың дербес жүзеге асырылуын ғана емес, сонымен қатар табыс көзіне қол жеткізу мүмкіндігін де қамтамасыз ететінін білдіреді.

Табыс көзін бюджет жүйесінің деңгейі арасында тұрақты негізде бөлу өңірдің бюджеттік қамтамасыз етілуін түзетуге, жергiлiктi атқарушы органдардың бiрдей деңгейде мемлекеттiк қызмет көрсетуiн қамтамасыз етуге бағытталған.

Түсімдерді бюджет жүйесінің деңгейі арасында бөлу негізіне мынадай негізгі принциптер алынған:

• 
  табыстың тұрақтылығы – әрбір бюджет жүйесінің деңгейіне тиісті түсімдер заңды бекітілген, сондай-ақ орта мерзімді кезеңге жалпы сипаттағы ресми трансферттер мөлшері белгіленеді: бюджеттік субвенция мен алулар. Жалпы сипаттағы ресми трансферттер жергілікті бюджеттердің бюджет қаражатымен қамтамасыз етілуін көлденең түзетуге және бюджеттің әрбір деңгейінің шығыс өкілеттігіне сәйкес мемлекеттік қызметтің стандартты деңгейін көрсетуге тең фискалдық мүмкіндікті қамтамасыз етуге бағытталған;
  
• 
  табыстың жеткіліктігі – бюджет жүйесінің әрбір деңгейінің толыққанды мемлекеттік қызмет көрсетуін қамтамасыз ететін қаржы қаражаты болуы тиіс. Аймақтардың экономикалық дамуының қатты айырмашылығы болғандықтан, өңірлер бойынша табыс базасы тең бөлінбеген, сондықтан халықтың мемлекеттік қызметке тең қол жеткізуіне жету түрлі реттеуіш табысы арқылы жүзеге асырылады;
  
• 
  табысты реттеудің бірыңғай нысаны мен әдісі – бюджет жүйесінің әрбір деңгейіне қосымша табыс беру бірыңғай көзқарасқа негізделуі тиіс. Бұған трансферттер, бюджеттік несие және табыс бөлу нормативі арқылы қол жеткізіледі.
  
• 
  мемлекеттік қызмет көрсету тиімділігі – бюджет жүйесінің әрбір деңгейі нәтижелі өндірісті және мемлекеттік қызмет көрсетуді қамтамасыз етуі тиіс.
  

Мемлекеттік борыш анықтамасы Қазақстан Республикасының Бюджет кодексінде берілген. Мемлекеттiк борыш - Қазақстан Республикасының заң актiлерiне сәйкес, өзара талаптарды есепке алмай, Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң борышына немесе мәслихаттардың шешiмдерiмен жергiлiктi атқарушы органдардың борышына жатқызылған алынған (игерiлген) және өтелмеген мемлекеттiк қарыздардың, концессиялық міндеттемелердің белгiлi бiр күнге, сондай-ақ борыштық мiндеттемелердiң белгiлi бiр күнге сомасы. Осылайша, Қазақстанның мемлекеттік борышы Үкіметтің, Ұлттық банкінің және жергілікті атқарушы органдардың борыштарын қамтиды.

Мемлекеттік борыштың пайда болуы бюджет тапшылығын қаржыландыру және қоғамдық мұқтажды қанағаттандыру үшін ақша ресурсын тартудың бір нысаны ретінде мемлекеттік қарызды пайдаланумен туындаған. Мемлекеттік борыштың болуы белсенді дамушы мемлекет үшін қалыпты жағдай болып табылады. Мемлекеттік борыш өз бетінше елдің экономикасы үшін оң немесе теріс фактор болып табылмайды. Егер оның экономикасы тұрақты болса, заң шығарушы база осы қарым-қатынас саласын нақты белгілейді және мемлекеттік борыштың болуы елдің халықаралық имиджіне теріс әсер етпейді. Мысалы, АҚШ экономиканың көптеген көрсеткіштері бойынша көшбасшы бола тұра, оның мемлекеттік борышы да бар.

Мемлекеттік борыш, әдетте, ішкі және сыртқы болып бөлінеді. Мемлекеттiк iшкi борыш - Қазақстан Республикасы Yкiметiнiң, Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң және жергiлiктi атқарушы органдардың Қазақстан Республикасының резиденттерiнiң алдындағы мемлекеттiк iшкi қарыздары мен басқа да борыштық мiндеттемелерi бойынша мемлекеттiк борышының құрамдас бөлiгi. Мемлекеттiк сыртқы борыш - Қазақстан Республикасы Үкiметiнiң және Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкiнiң Қазақстан Республикасының қарыз берушілерінің-резидент еместерiнiң алдындағы мемлекеттiк сыртқы қарыздар мен басқа да борыштық мiндеттемелерi бойынша мемлекеттiк борышының құрамдас бөлiгi.

Әлемдік тәжірибеде мемлекеттің қаржылық тұрақтылығының макроэкономикалық көрсеткішінің бірі ретінде борыш көлемінің ЖІӨ-ге қатынасы пайдаланылады.

2008 жылғы 1 қаңтарға Қазақстанның мемлекеттік борышы 917,99 млрд теңгені (7,63 млрд АҚШ долларын), немесе 7,2% ЖІӨ құрайды. 2001-2007 жылдары Қазақстанның мемлекеттік борышы елдің ұлттық қауіпсіздігіне қатер тудыратын шектен шыққан жоқ.

Кесте деректерінен және 38-суреттен көріп отырғандай, 2001 жылы ҚР Үкіметінің сыртқы борышы бірте-бірте төмендейді: абсолюттік бірлікте – 475 млрд теңгеден (3,3 млрд АҚШ доллары) 2001 жылы 172 млрд теңгеге дейін (1,4 млрд доллар) 2008 жылы, сондай-ақ ЖІӨ-ге пайыздық ара қатынаста – 18,3%-дан 1,4%-ға дейін. Мемлекеттік борыштың жалпы көлеміне қатысты Үкіметтің сыртқы борышының үлесі осы кезеңде 84,5-тен 18,8%-ға дейін қысқарды.

38-сурет. Қазақстан Республикасының мемлекеттік борышының серпіні

Сыртқы борыштың болуы экономикадағы ерекшеліктен бұрын, қағида болып саналады. Экономикалық дамыған елдердің, әдетте, елеулі мемлекеттік борышы бар. Алайда, осы борыш түрінің себебінде, пайда болу тәсілінде, ерекшелігінде айырмашылық бар. Ішкі мемлекеттік борыш ұлттық өз-өзіне берген қарызы ретінде қарастырылады және ұлттық байлық жиынтығының жалпы мөлшеріне әсерін тигізбейді. Белгілі теріс әсерлер инвестицияға немесе ел экономикасының дамуына қосымша қаржы ресуртарын жұмылдырудан болған оң әсермен білінбейді.

Алайда, ішкі мемлекеттік борыштың болуының бірқатар теріс әсерлері де бар:

1. мемлекеттік борышқа қызмет көрсету (қарыз қаражатын пайдаланғаны үшін пайыз төлеу) бюджет қаражаты; яғни, салық төлеушілер есебінен жүргізіледі;

2. борышты азайту үшін мемлекет салықты көбейте алады, алайда бұл инвестицияның азаюы секілді макроэкономикалық зардапқа алып келуі мүмкін;

3. жеке сектордан «инвестицияны ығыстыру» әсері жұмыс істейді, яғни, мемлекеттің несие нарығына шығуы ақша нарығындағы бәсекелестікті күшейтеді, бұл, өз ретінде, ақша капиталына пайыз ставкасын арттыруға алып келеді. Бұл жеке секторды белгілі бір инвестицияның бөлігінен айырады және тиісінше елдің экономикалық дамуын тежейді.

Ішкі борыштың негізгі кредиторлары, негізінен, халық, корпорация, банктер және басқа қаржы мекемелері болып табылады.

Қазақстанға тоқталатын болсақ, Үкіметтің ішкі борышы өсуде және мемлекеттік борыштың 55,7%-ын құрайды (01.01.2008 жылғы жағдай бойынша), Ұлттық банкінің ішкі борышы – 24,9%.

Жергілікті атқарушы органдардың борышы аз – 5 млрд.теңге, бұл 1%-ды құрайды.

40-сурет. Қазақстан Республикасының мемлекеттік борышының құрылымы