Үмітқалиев Ұлан Үмітқалиұлы Ә. М. Оразбаевтың Қазақстан археологиясына қосқан үлесі

Қазақстан жерінде сонау энеолит дәуірлерінен бергі тайпалардың автохтондылығы жөнінде басқа ғалымдар еңбектерінде кездескенімен, оларды нақты қазақ халқының дәстүрлі шаруашылығы мен дүниетанымына қатысты жекелеген белгілермен салыстыру жағы Ә.М. Оразбаевтың еңбектерін оқ бойы озық көрсетеді. Ә.М. Оразбаев өз зерттеулерінде Қазақстанның Солтүстік және Орталық өңірлерінен қола дәуірінің ірі жеті қонысын қазып оның үшеуіне (Бұғылы, Шағалалы, Суықбұлақ қоныстарына) таза ғылыми тұрғыда жаңғыртпаларын жасады. Бұл үш қоныстың жаңғыртпа жасалуы Отан тарихында ең алғаш көне ескеркіштерді қалпына келтірудің бастамасы саналуымен бірге әлі күнге ғылыми әдебиеттер мен оқулықтардың және мұражайлардың көркемдік жағынан рең беруінде үлкен орынға ие. Жаңғыртпа жұмыстары нақты дәйектер арқылы археологиялық қазба негізінде жасалды. Қоныстарды қалпына келтіруде жер жағдайы мен табиғи шикізатты пайдалану және жергілікті тұрғындардың этнографиялық баспаналарымен салыстыра отырып жасауды басты орынға алды. Сондықтан да ғалым зерттеулерінің жаңғыртпа жасаудағы құндылығы жай бір көркем суреттеме ретінде елестету емес, қоныстардың қазба мәліметтерін нақты дәйектермен сөйлетуінде. Қола дәуіріндегі қыш ыдыстар сыртындағы өрнектердің сол уақыттағы тұрмыста қолданған басқа да заттарда салынуын қазақ халқының ою өрнегіндегі «қошқар мүйіз», «қара тұяқ», «ит құйрық» сияқты мотивтерді қайталайды деген болатын.

Қола дәуірінде «аруақ» – «рух» деген түсініктердің пайда болуымен бірге «өлілер әлемін» бөлек ауыл ретінде қарап, топтастырып жерлеп олардан қорқу қалыптасқан. Өлген адамдардың аруағы шығып кетеді немесе үстін таптаса рухы ашуланады деген түсініктер болуы мүмкін. Ондай түсініктер қазіргі уақыттарға дейін кейбір халықтарда сақталған деп, қазақ халқының дүниетанымындағы «адамның жаны өлмейді, өлілер әлеміне ұшып аруаққа айналады» егер ата баба аруағын еске алып, иіс шығарып «жеті шелпек» пысырып тұрса өлі аруақ риза болады деген түсінікті салыстырды. Ә.М. Оразбаевтың ғылыми зерттеулері негізінен қола дәуіріне арналғанымен кейінгі дәуірлердің сабақтастық мәселесін анықтауда Қазақстанның әр өңірлерінде ерте темір және ортағасырлық ескерткіштерге өз зерттеулерін жалғастырды. Ғалым өз зерттеулерінде Шығыс, Орталық және Оңтүстік Қазақстан өңірлеріндегі ескерткіштердің мәліметтеріне қарай ерте темір дәуірінің қоғамдық сипаты мен шаруашылығына өз бағасын берді.

Ә.М. Оразбаевтың ғылыми өмірі Қазақстан археологиясының ажырамас бір бөлшегі болып табылады. Ғалым зерттеулерінің нәтижесін, оның көзқарастарын, қорытындыларын талдау, Қазақстан археологиясының негізін қалаушы ғалымдардың бірі ретінде тану тарих ғылымы үшін үлкен қызығушылық тудыратыны сөзсіз. Ғалымның ғылыми еңбектерін зерттеу барысында еліміздегі археологияның дамуы, қалыптасу кезеңдерінде туындаған сұрақтар мен мәселелерді түсінуге мүмкіндік береді. Бұл сұрақтар жөнінде Қазақстан археологиясының көш басында тұрған бірнеше ғалымдар шоғырының көтерген мәселелері әлі де бар екенін айту керек. Қола және ерте темір дәуірлерін зерттеуші кез келген ғалым Ә.М. Оразбаевтың терең ой тұжырымдарға толы, классикалық еңбектерін қарастырмай кетпейді. Оны қазіргі археология ғылымының даму бағытынан да көруге болады. Өйткені Ә.М. Оразбаевтың уақытында жасаған ғылыми тұжырымдары қайтып айналып жаңаша қырынан қарастырылуда.

1. 
   Төлеубаев Ә.Т. Жизнь и научная деятельность А.М.Оразбаева // Проблемы и изучения и сохранения исторического наследия.(Материалы международной археологической конференции) – Алматы: 1998. – С. 4-8.
   
2. 
   Омаров Г.К. Ә.М.Оразбаевтың Шығыс Қазақстанның ерте темір дәуірін зерттеуге қосқан үлесі. «Оразбаев оқулары-2» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының жинағы. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – № 2. – 412 б.
   
3. 
   Елеуов. М.Е. Ұстаз ұлағаты. «Оразбаев оқулары-2» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының жинағы. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – № 2. – 412 б.
   
4. 
   Тоқтабай. А. Ұлағатты ұстаз. «Оразбаев оқулары-2» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының жинағы. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – № 2. – 412 б.
   
5. 
   Балтабаева К.Н. Абдулманап Медеуович Оразбаев – мой учитель. «Оразбаев оқулары–2» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының жинағы. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – №2. – 412 б.
   
6. 
   Омарбеков. Т. ХХ ғасырдағы Қазақстан тарихының өзекті мәселелері. – Алматы: «Қазақпарат», 2001. – 404 б.
   
7. 
   Алматы қалалық Мемлекеттік Орталық мұрағаты. Ә.М. Оразбаевтың жеке қоры. №282-қор – 45-іс. – 2-8-пп.
   
8. 
   Бейсенов А.З, Варфоломеев В.В. Беғазы зираты. Орталық Қазақстан Беғазы-Дәндібай дәуірінде. – Алматы: 2008. – 126 б.
   
9. 
   Хабдулина М.К. История вузовской археологии Казахстана // Восточная Евразия: Проблемы культурного наследия. Сборник материалов ІІІ Казахстанской археолого-этнографической конференции студентов и молодых ученых, посвященной 10-летию ЕНУ им. Л.Н. Гумилева. – Астана: 2006. – С. 5-9.
   
10. 
    Құрманқұлов Ж.Қ, Байгунаков Д.С. Қазақстанның қола дәуірі. – Алматы: 2008. – 192 б.
    
11. 
    Оразбаев А.М. Северный Казахстан в эпоху бронзы // Труды Института Истории археологии и этнографии. – Алматы: 1958. – Том 5. – С. 216-283.
    
12. 
    Оразбаев А.М. Поселение Чаглинка (Шағалалы) некоторые формы и типы жилищ. По следам древних культур Казахстана. – Алматы: 1970. – С. 129-146.
    
13. 
    Оразбаев А.М. Поселения эпохи бронзы Северного Казахстана. Ә.Х. Марғұлан атындағы Археология институтының мұрағаты. – №64-қор – 64-іс. – 2-3-пп.
    
14. 
    Потемкина Т.М. Проблема связей и смены культур населения Зауралья в эпоху бронзы (раний и средний этапы) // РА. – 1995. – № 1.– С. 14-27.
    
15. 
    Кукушкин И.А. Андроновские памятники «синкретического» типа в шкале относительной и абсалютной хронологии // Археолгические исследования в Казахстане. Труды научно-практической конференции «Маргулановские чтения-14». – Шымкент-Алматы: 2002. – С. 36-41.
    
16. 
    Оразбаев А.М. Курган с «усами» в могильнике Джанайдар как архитектурный памятник // Кулътура древних скотоводов и земледелъцев Казахстана. – Алматы: 1969. – С. 175-192.
    
17. 
    Оразбаев А.М, Омаров Г.К. Некоторые итоги археологического исследования Восточного Казахстана // Проблемы изучения и сохранения исторического наследия. – Алматы: 1998. – С. 9-71.
    
18. 
    Алматы қалалық Мемлекеттік Орталық мұрағаты. Ә.М. Оразбаевтың жеке қоры. – №282-қор – 14-іс. – 2-8 пп.
    
19. 
    Оразбаев А.М. Могильник Жеты-жар I // История материальной культуры Казахстана. – Алматы: Изд. КазГУ. – 1980. – С. 62-70.
    

1. 
   Ә.М. Оразбаев және Қазақстан археологиясы // әл-Фараби атындағы Қаз ҰУ Хабаршысы. – Тарих сериясы –2002. – № 1. – 113-115-бб.
   
2. 
   Мұртты обалардың зерттелуі хақында // Қазақ тарихы. – 2004. – №2 – 54-59-бб.
   
3. 
   Қола дәуірі қоныстарындағы құдықтар // ҚР ҰҒА Хабарлары. – Қоғамдық ғылымдар сериясы. – 2005. – №1 (247). – 58-62-бб.
   
4. 
   Текті тұқымның талантты ұрпағы // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ Хабаршысы. –Тарих сериясы. – 2007. – №4 (51). – 39-44-бб.
   

5. 
   Ә.М. Оразбаевтың Қазақстан археологиясына қосқан үлесі және қола дәуірінің бүгінгі проблемалары // Тезисы докладов. Научно-практической конференций молодых ученых. «Ахинжановские чтение-2002» – Алматы, 2003. – Вып 1. – С. 19-21.
   
6. 
   Из раскопок А.М. Оразбаева в Центральном Казахстане: погребение Суыкбулак близ г. Каркаралы // Новые исследования по археологии Казахстана. Труды научно-практической конференций «Маргулановские чтение-15» 28-30 март, 2004 год (соавтор А.З. Бейсенов). – Алматы, 2004. – С. 37-40.
   
7. 
    К изучению Исторического прошлого Абыралы-Чингистауского региона // Новые исследования по археологии Казахстана. Труды научно-практической конференций «Маргулановские чтение-15» 28-30 март, 2004 год (соавтор А.З. Бейсенов). – Алматы, 2004. – С. 246-248.
   
8. 
   Из биографических данных А.М. Оразбаева // Древняя и традиционная культура Казахстана в исследованиях молодых ученых. – Караганда: 2004. – №2 (25). – С.136-139.
   
9. 
   Шыңғыстау, Шұбартау, Абыралы өңірінің көне ескерткіштерінің зерттелінуі // Тарихи дерек: археография және деректану мәселелері атты Республикалық ғылыми теориялық конференция. – Алматы, 30 қазан 2007 ж. – Алматы: 2007. – 256-260-бб.
   
10. 
    Ә.М. Оразбаевтың мұрағат деректеріне байланысты // «Ақынжанов оқулары-2005» 8-9-10 желтоқсан. – Алматы: 2005. – Вып 1. – 34-38-бб.
    
11. 
    Ә.М. Оразбаевтың Марқакөл өңіріндегі зерттеулері // әл-Фараби атындағы ҚазҰУ ғалымдарының «Мәдени мұра» бағдарламасын іске асыруға қосқан үлесі: халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. – Алматы: 2009. – 262-265-бб.
    
12. 
    Ә.М. Оразбаевтың соңғы қола дәуіріне қатысты зерттеулері // «Оразбаев оқулары-2» атты халықаралық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдарының жинағы. – Алматы: Қазақ университеті, 2010. – №2. – 412 б.
    

13. 
    Қола дәуірінің қойнауын ашқан // Қазақ ордасы. – 2003. – №3. – 59-63-бб.
    
14. 
    Об основных направлениях изучения памятников раннего железного века Центрального Казахстана // Древняя и традиционная культура Казахстана в исследованиях молодых ученых (соавтор А.З. Бейсенов). – Караганда: 2004. – №2 (25). – С. 26-28.
    
15. 
    Шілікті қорымының зерттеулері // Мемлекеттік «мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 2004 ж. археологиялық зерттеулер жайлы есеп. (Ә.Т. Төлеубаевпен бірге). – Алматы: 2005 – 27-29-бб.
    

– освещать А.М. Оразбаева как личность, как потомка известного в казахской степи фамилии, восстановление социально-общественной среды того времени, определить его полной нелегкой судьбы жизненные этапы и через это выявлять его взгляды, позиций на жизнь, на общество и на науку;

– определить место А.М. Оразбаева в формировании археологической науки Казахстана. Анализировать периоды в истории отечественной археологии и их связи с научным творчеством ученого;

– освещение заслуг А.М. Оразбаева в области высшего образования Казахстана, указать его роль в подготовке специалистов археологов и этнографов;

– анализировать и оценить труды ученого посвященных к проблемам эпохи бронзы Казахстана, использование их в новых открытиях, новых взглядах и гипотезах в этой области, анализ положительных и отрицательных выводов;

– определить важность в трудах ученого исследование древних поселений и жилых помещений, о научной обоснованности их реконструкций;

– определить обоснованность сравнений древностей в трудах А.М. Оразбаева с этнографической современностью и роль данного метода в выявлении проблем культурного генезиса;

Научная новизна исследования.

– определен жизненный путь А.М. Оразбаева, его становление как специалиста-археолога;

– освещена научно-организаторская, педагогическая и общественная деятельность ученого;

– определен вклад ученого в исследование эпохи бронзы в Отечественной археологии, ценность и уровень точности его научных гипотез;

– дана оценка профессиональному уровню и бесценной важности исследований А.М. Оразбаева по проблемам «эпохи поздней бронзы» ставшей особо актуальной в нынешней археологии Казахстана;

– анализированы вопросы этноархеологической преемственности в исследованиях А.М. Оразбаева, эти проблемы также всесторонне признаны актуальными в определении этногенеза казахского народа и как первичные исследования по данной тематике;

– классифицированы и оценены исследования и обобщения ученого по памятникам раннего железного века Восточного, Центрального и Южного Казахстана;

– одной из главнейших результатов работы является широкое освещение влияния и вклада ученого в археологическую науку по мере его личных профессиональных качеств и природного таланта, дается оценка его феноменальному образу, научному наследию с человеческих и объективных позиций.

– научная и преподавательская деятельность Абдулманапа Медеуовича сыграла важную роль в становлении и развитии исторической и археологической науки Казахстана. Вместе с разносторонностью и практической важностью научных трудов ученого, многие его работы до сих пор не утратили своей ценности. Одна из главнейших наших задач путем восприятия важности основных трудов ученых старшего поколения стоявших у истоков отечественной археологической науки обозреть пути становления археологии Казахстана;

– в пятидесятые годы ХХ в. периодизация сделанная казахстанскими учеными стали основными направляющими исследованиями в систематизации Андроновской культуры, вместе с тем внеся вклад в изучение древних культур Евразии, указали местные локальные особенности. Местные региональные особенности заключают в себя основную природную среду, этноархеологические связи, автохтонность истоков культур и региональные названия. Это также первые гипотезы отечественных ученых и в будущем требует более широких исследований;

– выявленные А.М. Оразбаевым различия в погребальных обрядах и традициях федоровской и алакульской культур в периодизации Андроновской культуры, проблема преемственности сугубо изменившихся федоровской и алакульской периодов или их синхронное существование в исследованиях ученого является достижением, и требуют повторных исследований;

– выявление особенностей ученым новой культуры формировавшейся в результате крупных общественных изменений в эпоху поздней бронзы по керамическим посудам получили поддержку со стороны видных специалистов по эпохе бронзы. А также ставшие следующей актуальной проблемой спорные мнения о влиянии Карасукской культуры на культуры существовавших на территории Казахстана, требующих доказательств конкретными фактами;

– в трудах А.М. Оразбаева чаще сказывается мысль о главенствующей роли племен эпохи бронзы в исследовании этногенеза казахского народа. Несмотря на аналогичные высказывания в трудах других ученых об автохтонности племен с эпохи энеолита на территории Казахстана, приведение аналогов отдельными признаками связанных с традиционным хозяйством и мировоззрением казахского народа не нашли необходимых продолжений.

– to cover A.M. Orazbayev`s scientific work widely, to restore social and public environment of that time, to determine life stages of his hard life and to reveal his views, life, society and science positions;

– to determine A.M. Orazbayev`s place in the formation of Kazakhstan archaeological science. To analyze the periods in the history of national archaeology and their ties with scientist`s creative work;

– to cover A.M. Orazbayev`s achievements in the field of Kazakhstan higher education, to indicate his role in the training of archaeologists and ethnographists;

– to analyze and estimate the scientist`s works devoted to the Bronze Age issues of Kazakhstan, to use them in new discoveries, new views and hypothesizes in this sphere, the analysis of positive and negative conclusions;

– to determine the importance of studies of ancient settlements and dwellings in his works, the scientific validity of their reconstruction;

– to determine the validity of comparisons of antiquities with ethnographic modernity and the role of this method in revealing of cultural genesis issues in the works of A.M. Orazbayev;

Scientific novelty of the research.

• 
  A.M. Orazbayev`s career, his formation as a specialist-archaeologist have been defined;
  
• 
  scientist`s scientific-organizational, pedagogical and social activity have been covered;
  
• 
  contribution of the scientist to the study of the Bronze Age of National Archeology and the precision of his scientific hypotheses have been defined;
  
• 
  the importance of the research of A.M. Orazbayev on "the Late Bronze Age" has been estimated;
  

• 
  ethnoarchaeological continuity issues in A.M. Orazbayev`s research have been analyzed, these issues are recognized as topical in defining ethnogenesis of Kazakh people and as primary research in this area;
  
• 
  studies of the scientist on monuments of the early Stone Age of East, Central and South Kazakhstan have been classified and estimated;
  
• 
  one of the main results of the research is a wide coverage of influence on and the contribution of the scientist to archaeological science taking into account his personal and professional qualities and natural talent, his phenomenal image, the scientific heritage from human and objective positions have been estimated.
  

– Scientific and teaching activity of Abdylmanap Medeuovich played an important part in the formation and development of historical and archaeological science of Kazakhstan. Along with the versatility and practical importance of his scientific works, many of his works are considered as valuable for historical science. One of our main tasks by perception of the importance of scientists` works of older generation of national archaeological science is to observe the ways of formation of Kazakhstan Archaeology;

– In the fifties of the twentieth century the periodization made by Kazakh scientists became the main guiding research in the systematization of Andronov culture, at the same time local features were defined by them contributing to the study of ancient Eurasia cultures. Local and regional features include a basic environment, ethnoarchaeological connections, autochthonous origins of cultures and regional names. It is the first hypothesis of local scientists and it requires widespread studies in future;

– The differences in funeral ceremony and traditions of Fedorov and Alakul cultures in the periodization of Andronov culture and the synchronous existence of Fedorov and Alakul periods have been covered in the research;

– The revelation of peculiarities of new culture formed as a result of important social changes in the Late Bronze Age on ceramic product supported by prominent experts on the Bronze Age. Controversial views on the impact of Karasuksk culture on the culture existed on the territory of Kazakhstan shows the topicality of the present research;

– The idea of primacy of Bronze Age tribes in the study of ethnogenesis of Kazakh people are covered in A.M. Orazbayev`s works. Despite similar statements in the works of other scholars about the autochthonous tribes from Eneolithic age in Kazakhstan territory, bringing the analogues associated with traditional economy and outlook of Kazakh people have not found its essential continuation.