Мухаметжанова Айгуль Олжабаевна Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау

13.00.08 – Кәсіби білім беру теориясы мен әдістемесі

Педагогика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

авторефераты

Қазақстан Республикасы

Қарағанды, 2010
Жұмыс академик Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінде орындалды

Ғылыми жетекшісі:	педагогика ғылымдарының докторы, профессор Сарыбеков М.Н.
Ресми оппоненттері:	педагогика ғылымдарының докторы, профессор Таубаева Ш.Т.
	педагогика ғылымдарының кандидаты Тұрсынова Ж.Ж.
Жетекші ұйым:	Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

Диссертация 2010 жылы «__» _________ cағат ____ Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті жанындағы педагогика ғылымдарының докторы ғылыми дәрежесін алу үшін диссертация қорғау жөніндегі БД 14.50.05 біріккен диссертациялық кеңестің мәжілісінде қорғалады. (100028, Қарағанды қаласы, Университет көшесі, 28, №1 кеңейтілген дәрісхана).

Диссертациямен Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университетінің кітапханасында танысуға болады.

Автореферат 2010 жылы «___»___________ таратылды.

Біріккен диссертациялық кеңестің

ғалым хатшысы Н.Ә.Мыңжанов
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. Мемлекеттің экономикалық және әлеуметтік жетістіктері, ең алдымен, олардың білім жүйесімен, азаматтардың білім деңгейімен анықталатыны белгілі. XXI ғасыр – жаһандық жаңалықтар мен білімнің дәуірлеу ғасыры, өйткені ол қазіргі кезде мемлекеттің тұрақты дамуын қамтамасыз етуде, сондай-ақ әлемдік нарықтағы, әлемдік қоғамдастықтағы орнын айқындап халықтың өмір сүру сапасы мен деңгейін көтеруде айырықша маңызды рөл атқарады.

Бұл жөнінде Елбасының 2009 жылғы «Инновациялар мен оқу-білімді жетілдіру арқылы білім экономикасына» деген тақырыптағы дәрісінде студенттердің жоғары деңгейде білім алуына, мамандарды дайындауда білім сапасына өте үлкен көңіл бөліну керектігін атап өтіп, соның ішінде, жас педагогтердің ауылдарға баруына кеңес береді.

Ауыл мектебін, жалпы ауыл мәдениетін көтеру үшін мемлекет тарапынан көптеген іс-шаралардың жоспарланып жүзеге асырылуы – біз қарастырып отырған мәселенің әлеуметтік маңыздылығының айғағы. Атап айтқанда, Үкіметіміздің 2003 жылғы 4 ақпандағы № 128 қаулысымен «Ауыл мектебі» мемлекеттік бағдарламасы қабылданды, 2009 жылдан бастап «Дипломмен ауылға» бағдарламасы іске асырыла бастады. Бұл ресми құжаттар қазақ елінің қазығы болған ауыл үшін де, жастар үшін де ұтымды ұсыныс екені анық. Өйткені бұл бағдарламаларды іске асырыуда тек ауыл ғана емес, мемлекеттің де, ұлтымыздың да ұтары көп.

Сонымен қатар бүгінгі таңда ауыл мектептерінде болып жатқан инновациялық процестер экономикалық, әлеуметтік, экологиялық және өзге де аса маңызды мәселелерді шешу қажеттілігіне бағытталып, ауыл оқушыларын білім беріп тәрбиелеуде, олардың ой-өрісін дамытуда және мәдениетін қалыптастыруда жаңа мүмкіндіктер беруде.

«Ауыл», «мектеп» тақырыбы әрқашан да тек қоғам қайраткерлері мен ағартушылардың іс-әрекеттерінің нысаны болып қана қоймай, ғылым саласында да көкейкесті мәселе ретінде ғалымдардың назарынан тыс қалмаған емес.

Ауыл мектебінің құрылуы мен дамуы, тыныс-тіршілігін және оның қоршаған ортамен, қоғаммен байланысын Ы. Алтынсарин, Ф.Е. Брадке, А.Г. Заболоцкий, И.Г. Песталоцци, С.А. Рачинский, В.Н. Татищев, Л.Н. Толстой, К.Д. Ушинский т.б. ғалымдардың еңбектерінде қарастырылады.

Аталмыш проблеманың ғылыми тұрғыдан дамып, қалыптасуына қазақстандық ғалымдардың да қосқан үлесі ерекше. Атап айтсақ, Ш.М. Абеуова, Г.Е. Нурмуханова, Е.А. Өтебаева өз еңбектерін ауыл мектебінде оқушылардың агроэкологиялық мәдениетін, шығармашылық дербестігін қалыптастыруға, адамгершілік, экономикалық тәрбие беруге арнаған.

Бүгінгі күні ауыл мектебінің мұғалімдерін даярлау мәселесі де ресейлік (Е.В. Бондаревская, Н.С. Жбанкова, Л.В. Левчук, З.Г. Найденова, Н.Д. Неустроев, Т.Г. Савинов, А.М. Цирюльников, Р.М. Шерайзина т.б.), отандық (Ш.К. Беркімбаева, Е.А. Битабаров, Т.Б. Машенбаев, Б.А. Нұрмағанбетова т.б.) бірқатар ғалымдардың еңбектерінде қарастырылып, шешімін тауып келеді.

Нақты айтқанда, ауыл мектеп мұғалімін даярлаудағы жалпы ерекшеліктері (П.А. Жильцов, А.Е. Кондратенков, А.Н. Чалов және т.б.), тәрбие қызметін жүзеге асыру (Л.С. Дровалева, О.А. Краснова, В.Г. Максимов, П.П. Пивненко т.б.), педагогикалық процесті ұйымдастыру (И.И. Августевич, А.Ф. Иванов, В.Г. Разумовский, В.А. Сластенин т.б.), шағын комплектілі мектебінің мәселелері (Ғ.З. Әділғазинов, Г.У. Уразамбетова) қарастырылған.

Біздің жұмысымыз ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияларды пайдалану мәселесіне байланысты болғандықтан, ақпараттық технологиялар дамуын қарастырған Д.М. Жүсібалиева, Ж.А. Қараев, М.С. Мәлібекова, Г.К. Нұрғалиева, Г.О. Тәжіғұлова, Л.А. Шкутина және педагогикалық инновациялардың дамуын қарастырған Б.Ә. Әбдікәрімов, С.Ә. Әбдіманапов, Е.З. Батталханов, С.Н. Лактионова, Қ.А. Сарбасова, Ш.Т. Таубаевалардың сондай-ақ мұғалімнің инновациялық іс-әрекетін зерттеген М.Ж. Жадрина, Қ.М. Нағымжанова, М.М. Мұқаметқали тағы басқа қазақстандық ғалымдардың зерттеу еңбектері қызығушылық тудырды.

Болашақ мамандарды жалпы кәсіби даярлау, педагогтердің жекелеген қасиеттерін қалыптастыру Ш.А. Абдраман, О.А. Абдуллина, Қ.Ж.Аганина, С.И. Архангельский А.Е. Әбілқасымова, Е.И. Бурдина, Е.О. Жұматаева, С.Т. Каргин, Қ.М. Кертаева, Н.В. Кузьмина, С.З. Қоқанбаев, А.Қ.Нұрғалиева, Т.С. Сабыров, М.Н. Сарыбеков, Ә.Ә. Усманов, Н.Д. Хмель және жалпы педагогика мәселелеріне арналған Қ.М. Арынғазин, Ш.М. Мұхтарова, Н.Ә. Мыңжанов, Ж.Ж. Наурызбай және т.б. ғалымдардың еңбектері біздің диссертациялық жұмысымызға әдіснамалық бағыт берді.

Осы аталған ғалымдардың зерттеу еңбектеріне жасалған талдаулар авторлардың өз зерттеу объектісіне қарай педагогика ғылымына айтарлықтай үлес қосқанын көрсетіп отыр. Дегенмен ғылыми еңбектерде жоғары мектептің оқу-тәрбие процесіне жасаған талдау нәтижелері қазіргі кезеңде бастауыш ауыл мектебінде педагогикалық инновацияны пайдалану проблемасының педагогика ғылымында күні бүгінге дейін өзінің шешімін таппай отырғанын айғақтайды.

Педагогикалық инновация жеке тұлғаның тұрақты сапалық белгісі ретінде оқушының жан-жақты дамуына жағымды ықпал етеді, ақыл-ойын, ерік-жігерін, ойлау, елестету қабілетін, эмоциясын білдіретін интеллектуалдық іс-әрекетінде көрініс береді. Сонымен қатар педагогикалық инновация жеке тұлғаның танымдық мүмкіндіктерін және қоғамдық бағытын, болмысқа деген көзқарасын қалыптастыратынын ескерсек, зерттеу проблемасының көкейкестілігі нақтылана түседі.

Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе, болашақ бастауыш сынып мұғалімін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау қажеттілігі мен педагогика ғылымында аталған мәселенің жеткіліксіз зерттелуі арасында, сонымен қатар ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалана білетін болашақ бастауыш сынып мұғалімдерінің қажеттілігі мен жоғары оқу орындарында бұл даярлау процесінде арнайы әдістеменің жасалмауы арасында қайшылық бар екендігіне көз жеткіздік. Осы қайшылықтардың шешімін табу мақсатында қоғамның мамандарды даярлауға қоятын талаптарына сай, болашақ бастауыш сынып мұғалімін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлауды қамтамасыз ету зерттеу проблемасын айқындап, тақырыпты «Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау» деп таңдап алуға негіз болды.

1. 
   Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың мәнін оның әлеуметтік-педагогикалық алғышарттарын анықтау негізінде ашу.
   
2. 
   Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың ерекшеліктерін айқындау.
   
3. 
   Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау моделін құрастыру.
   
4. 
   Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау әдістемесін жасап, оның тиімділігін тәжірибелік-эксперимент жүзінде тексеру.
   

• 
  болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың әлеуметтік-педагогикалық алғышарттары анықталды;
  
• 
  болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау мәні ашылды;
  
• 
  болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың ерекшеліктері айқындалды;
  
• 
  «болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлық» түсінігін анықтау негізінде оның көрсеткіштері мен өлшемдері жүйеленді;
  
• 
  болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау моделі құрастырылды және өңделді;
  
• 
  болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау әдістемесі жасалды.
  

Жоғары оқу орнында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін даярлауға практикалық көмек ретінде оқу процесіне жоғары оқу орны оқытушыларына арналған «Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың ерекшеліктері» атты арнайы семинар, студенттерге арналған «Ауыл мектептерінің бастауыш сыныптарында педагогикалық инновацияны пайдалану» атты арнайы курс, «Педагогика», «Дидактика», «БММОТжТ», «БМҚТОТжТ» пәндердің оқу жұмыстық бағдарламаларына қосымшалар, «Педагогикалық іс-әрекет негіздері» атты элективті курс, «Бастауыш мектепте қазақ тілінен сыныптан тыс жұмыстар» атты оқу-әдістемелік құрал, «Сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру технологиясы» және «Мұғалімдерді ауыл мектебінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау» атты электронды оқу құралдары, «Қызықты математика» атты автоматты оқу бағдарламасы жасалып, ендірілді.

1. 
   Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау – студенттердің аталған мәселеге тұрақты қызығушылығын қалыптастыруға, педагогикалық инновацияны пайдалану туралы теориялық білім беруге және оларды жүзеге асыру білігі мен дағдыларын икемдеуге бағытталған процесс.
   
2. 
   Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың моделі мотивациялық, мазмұндық, процессуалдық, бағалаушылық компоненттерден құралған.
   
3. 
   Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың әдістемесіне бірқатар оқу пәндерінің жұмыс бағдарламаларына қосымшалар, ЖОО оқытушыларына арналған семинар, студенттер үшін құрастырылған арнайы курс, автоматты оқу бағдарламасы, электронды оқу-әдістемелік құралдар жатады.
   
4. 
   Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау бойынша эксперимент нәтижелері.
   

«Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау бойынша эксперимент жұмысы» атты екінші тарауда бастауыш сынып мұғалімдерінің және студенттердің ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалану даярлығының бастапқы жағдайы анықталды, болашақ бастауыш сынып мұғалімідерінің ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау әдістемесі берілді, оның тиімділігін анықтау мақсатында ұйымдастырылған тәжірибелік-эксперименттік жұмыстың мазмұны мен барысы көрсетілді және оның нәтижелеріне талдау жасалды.

Қорытындыда теориялық және эксперименттік жұмыстың нәтижелеріне негізделген тұжырымдар мен ғылыми тұрғыдан негізделген ұсыныстар берілді.

Қосымшада болашақ маман мен бастауыш сынып мұғалімдеріне ұсынылған сауалнамалар, электронды оқулықтардың зияткерлік меншік куәліктері, зерттеу нәтижелерін оқу орындарына ендіру анықтамалары келтірілді.

Қарастырып отырған мәселені талдау барысында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың әлеуметтік-педагогикалық алғышарттары анықталды. Бұл – зерттеу жұмысымыздың бірінші қағидасы болып табылады.

Аталмыш мәселенің әлеуметтік-педагогикалық алғышарттары ауыл мектебі ауыл шаруашылығы өндірісі үшін кадрлар дайындайтын орын мен ауылдағы кәсіби дайындығы бар адамдармен жұмыс істейтін қауымдастықтың іс-әрекеттерімен анықталады. Сонымен қатар, ауыл мәселесі тек ауыл жұртшылығының ғана емес, бүкіл қоғамның көкейкесті мәселесіне айналуы қажет. Қоғамның дамуын жалпы ұлттық дәрежеде алып қарасақ, қоғамды қалыптастыруда ауыл және қала қауымдастықтарын бір-бірімен тікелей қарым-қатынасымен байланыстыруға болады. Қазақстанда ауыл мектебінің қалыптасуын, оның ауыл халқының өміріндегі рөлі жөнінде жасалған талдаулардан кенттену процестеріне, халықтың көшіп-қонуына, демографиялық процестерге қарамастан, жаңа мыңжылдықта ауыл мектебі ауыл оқушыларын әлеуметтендіру институты, ауылдағы мәдениет ошағы болып табылады.

Қарастырып отырған мәселенің теориялық алғышарттары ауыл мектебі мұғалімін даярлаудағы ерекшеліктері, даярлаудағы тәрбие, педагогикалық процесті ұйымдастыру, оқушылардың агроэкологиялық мәдениетін, шығармашылық дербестігін қалыптастыруға, адамгершілікке, еңбекке тәрбиелеу, экономикалық тәрбие беру сияқты мәселелерінің педагогика ғылымында зерттеліп қарастырылуымен анықталады.

Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың әлеуметтік-педагогикалық алғышарттарының анықталуы мен бүгінгі күні болашақ маманның ауыл мектебінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау мәселесі өзекті болып отырғандығын және оған даярлаудың ерекшеліктерін анықтап, қазіргі жағдайын сараптаудың маңыздылығын дәлелдеді. Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың ерекшеліктерін анықтау үшін, психологиялық-педагогикалық әдебиеттерге, диссертациялық зерттеулерге талдау жүргіздік.

Ғылыми еңбектерді талдауда болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың ерекшеліктері келесі мәселелермен байланысты екендігіне көз жеткіздік (1-кесте).

Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдаланудың қажеттілігіне сенуі, оларда қызығушылықтың болуын қамтамасыз ету, ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалану бойынша теориялық білімдерін қалыптастыру, ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалану іскерліктерін қалыптастыру, ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалану бойынша даярлық деңгейлеріне диагностика жүргізу ықшамдарын нығайту мәселелерімен тікелей байланысты.

Сонымен, аталған ерекшеліктерді есепке алу болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың сапалық нәтижелерінің жоғарылауына әсер етеді.

Зерттеу жұмысымыздың келесі қадамында «Ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға болашақ мамандарды даярлау» ұғымының мәні анықталды. Бұл аталмыш ұғымды бір мағынада пайдалануды, мазмұнды белгілі бір шеңберде нақтылауды қамтамасыз етеді. Сонымен, біздің көзқарасымызша, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау деген – студенттердің аталған мәселеге тұрақты қызығушылығын, педагогикалық инновация туралы теориялық білімдерін және оларды қолдану білігі мен дағдыларын қалыптастыратын процесс. Онда педагогикалық принциптерді басшылыққа ала отырып, оқу-әдістемелік кешендермен, электронды оқу құралдармен, әр алуан әдістер мен формалармен, технологиялармен, интернет желісімен жұмыс жасау, интерактивті, мултьимедиялық сабақтармен қамтамасыз етіледі.

Анықталған даярлау ұғымына, ерекшелігіне байланысты жоғары оқу орындарында болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау моделін жасау қажеттілігі туды.

Процесті модельдеу үшін, ең алдымен, берілген процестен күтілетін нәтиже бейнесінің нақты нұсқасын анықтау қажет. Сондықтан, біз ең бастысы, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлау процесінің мақсатын анықтап алдық. Егер мақсат күтілетін нәтиже болса, онда соңғы нәтижесінде болашақ бастауыш сынып мұғалімінің ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлығын алуымыз керек.

Болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалану даярлығын өлшемдер мен көрсеткіштердің жиынтығы ретінде қарастырдық, оны өзара байланысты мынадай төрт компонентпен белгіледік: мотивациялық, мазмұндық, процессуалдық және бағалаушылық (кесте 2).

Қарастырылған өлшемдер зерттеліп отырған даярлықтың төрт компонентіне байланысты, олар көрсеткіштердің жиынтығынан көрінеді, ерекшеленеді.

Даярлау ұғымына, ерекшелігіне және мұғалімнің профессиограммасын құру тәжірибелеріне сүйене отырып, шығармашылықпен жұмыс істейтін мұғалімдердің тәжірибесін оқып-үйреніп, бастауыш сынып мұғалімінің біліктілік сипаттамасын негізге ала отырып және Мемлекеттік білім беру стандартына, «Білім туралы» Заңына, практика қажеттілігіне сәйкес, болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың моделін жасадық (сурет 1).

Өлшемдер мен көрсеткіштер сәйкестігінде анықталған кәсіби дайындықтың компоненттері болашақ бастауыш сынып мұғалімдерін ауыл мектептерінде педагогикалық инновацияны пайдалануға даярлаудың моделінің құрылымына енді, яғни тұтас педагогикалық процесс теориясының (Н.Д.Хмель) ережесіне сәйкес зерттеліп отырған даярлықтың мақсаты, міндеттері, принциптері, әдістері, құралдары мен нәтижелері жатады. Сонымен қатар, педагогикалық инновацияларды пайдалана алатын болашақ мұғалімдерді даярлаудың мақсатынан зерттелетін даярлықтың басқа компоненттерінің ерекшелігін байланыстырады. Сондай-ақ бұл компоненттерді (міндеттер, принциптер, мазмұны, құралдар, әдістер мен формалар) бастапқы позициядан (мақсат) шығып соңғы нәтижеге (нәтиже) жетуге бағытталған құралдар кешені ретіндегі бірлестікте қарастырдық.